Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
lêi giíi thiÖu
Tõ khi b¾t ®Çu cã sù nhËn thøc, con ngêi ®· cã xu híng t×m hiÓu chÝnh
m×nh vµ thÐ giíi xung quanh. Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra nhiÒu nhÊt ®ã
lµ x· héi, t¹i sao l¹i ph¶i cã x· héi ? x· héi h×nh thµnh tõ ®©u, cã mang tÝnh
giai cÊp hay kh«ng ?...
§Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái nµy trong c¸c lÜnh vùc cã rÊt nhiÒu gi¶ thiÕt
kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ trong triÕt häc – khoa häc vÒ nh÷ng c¸i chung nhÊt.
C¸c nhµ duy t©m cho r»ng x· héi nb¾t ngån tõ ý thøc r»ng x· héi lµ do
nh÷ng ngêi trong nã ®èi lËp víi nhau ®Ó duy tr× nh÷ng ®iÒu kiÖn chung
nh»m tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Ngîc l¹i c¸c nhµ duy vËt l¹i cho r»ng x· héi cã
nguån gèc vËt chÊt. Tiªu biÓu trong sè nµy lµ häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ
x· héi cña M¸c. §©y lµ häc thuyÕt dùa trªn tÝnh kh¸ch quan vµ duy vËt lÞch
sö x©y dùng nªn. ViÖc nghiªn cøu ®ãng vai trß rÊt quan träng trong c«ng
viÖc x©y dùng ®Êt níc v× muèn thùc hiÖn tèt mét ®iÒu g× ph¶i hiÓu ®îc b¶n
ch¸t cña nã, h¬n n÷a con ®êng mµ chóng ta theo lµ co ®êng ®i lªn CNXH
chÝnh v× vËy mµ viÖc nghiªn cøu h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi l¹i quan träng ®Õn
nh vËy. §©y chÝnh lµ lý do em chän ®Ò tµi nµy.
Víi tr×nh ®é vµ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña Em cßn nhiÒu h¹n chÕ nªn bµi
viÕt nµy kh«ng tr¸nh khái nhiÒu thiÕu sãt. V× vËy em rÊ mong ®îc sù gióp
®ì, gãp ý chØ b¶o cña ThÇy.
1
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
lêi nãi ®Çu
..........................
Sau khi chÕ ®é X· Héi Cña NghÜa ë Liªn X« vµ §«ng ¢u sôp ®æ, häc
thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi ®· trë thµnh ®èi tîng cña sù phª
ph¸n vµ b¸c bá cña nhiÒu thÕlùc, tõ nh÷ng nhµ ttëng t s¶n vµ c¶ nh÷ng ngêi
tríc ®©y mét thêi ®· tõng ®îc ca lµ M¸cxÝt. tõ viÖc b¸c bá häc thuyÕt M¸c,
hä ®i ®Õn b¸c bá vai trß l·nh ®¹o cña ®¶ng céng s¶n, còng nh b¸c bá con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi cña nøoc ta.
Nh÷ng ngêi b¸c bá häc thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi thêng
dÉn ran yÕu tè thêi ®¹i vµ vÊn ®Ò v¨n minh. hä cho r»ng häc thuyÕt h×nh
th¸i kinh tÕ x· héi cña M¸c chØ phï hîp víi nÒn v¨n minh c¬ khÝ cßn ®èi
víi thêi ®¹i ngµy nay lµ nÒn v¨n minh tin häc th× nã kh«ng thÝch hîp nã ®·
trë nªn nçi thêi bÊt lùc. Theo hä thêi ®¹i ngµy nay ph¸t triÓn phi h×nh th¸i,
kh«ng theo s¬ ®å h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cña M¸c, do ®ã cÇn ph¶i thay thÕ
tiÕp cËn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi b»ng tiÕp cËn theo nÒn v¨n minh.
H¬n lóc nµo hÕt viÖc nhËn thøc, b¶o vÖ vµ vËn dông s¸ng t¹ohäc thuyÕt
M¸c vÒ h×nh bth¸i kinh tÕ – x· héi hiÖn nay ®ang trë thµnh mét nhiÖm vô
cÊp b¸ch ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng ai t¸n thµnh chñ nghÜa M¸c – Lªnin. Nh÷ng
ngêi cach m¹ng ph¶i ®Êu tranh víi c¸c quan ®iÓm thï ®Þch nh»m b¶o vÖ sù
®óng ®¾n cña chñ nghÜa M¸c – Lª nin nãi chung vµ häc thuyÕt M¸c vÒ
h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi nãi riªng.
Trong nh÷ng n¨m cuèi cïng cña thÕ kû xx nµy, thÕ giíi ®· cã nh÷ng
biÕn ®æi s©u s¾c v« cïng phøc t¹p vµ phong phó. Chñ nghÜa t b¶n nhê thÝch
nghi víi thêi ®¹i nªn cßn tiÕp tôc duy tr× sù tån t¹i cña m×nh, trong khi ®ã
chÕ ®é x· héi chñ nghÜa l¹i bÞ sôp ®æ ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi. Cuéc c¸ch
m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ trªn ph¹m vi toµn cÇu diÔn ra m¹nh mÏ Qóa
tr×nh quèc tÕ ho¸ ®êi sèng x· héi diÔn ra nhanh chãng cã xu híng t¨ng lªn
vai trß s¶n xuÊt tinh thÇn trÝ tuÖ, v¨n ho¸ ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi, sù gia
t¨ng bïng næ c¸c vÊn ®Ò d©n téc t«n gi¸o.
ë níc ta, chóng ta ph¸t triÓn ®Êt níc lÊy t tëng cña chñ nghÜa M¸c –
Lªnin lµm t tëng chñ ®¹o, coi chñ nghÜa M¸c – Lªnin lµ nÒn t¶ng t tëng vµ
kim chØ nam cho mäi hµnh ®éng v× vËy vÊn ®Ò ®Æt ra lµ chóng ta cÇn ph¶i
qu¸n triÖt häc thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi ®Ó x¸c ®Þnh ®îc
ranh giíi cña chñ nghÜa x· héi trong h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi céng s¶n
chñ nghÜa
Bµi viÕt nµy muèn chØ ra tÝnh ®óng ®¾n, khoa häc cña häc thuyÕt M¸c
vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ kh¼ng ®Þnh l¹i “Häc thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i
2
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
kinh tÕ x· héi lµ quan niÖm duy nhÊt khoa häc vµ c¸ch m¹ng ®Ó ph©n tÝch
lÞch sö vµ nhËn thøc c¸c v¸n ®Ò x· héi”.
Trong mäi vÊn ®Ò nãi chung chÝnh trÞ nãi riªng, viÖc t×m hiÓu mät c¸ch
®óng ®¾n b¶n chÊt cña vÊn ®Ò lµ bíc khëi ®Çu quan trängquyÕt ®Þnh sù
thµnh c«ng hay thÊt b¹i cña cña thùc tiÔn. Mét trong nh÷ng vÊn®Ò ®îc
nghiªn cøu nhiÒu nhÊt ®ã lµ lµ thÕ nµo ®Ó gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc sù
vËn ®éng theo quy luËt kh¸ch quan vÊn ®Ò ph©n dßng cña lÞch sö x·
héi...Tríc M¸c nhiÒu nhµ triÕt häc vµ x· héi häc ®· t×m c¸ch gi¶i quyÕt vÊn
®Ò nµy nhng kh«ng ®em l¹i mét c¸ch nh×n khoa häc vÒ mÆt x· héi cô thÓ
mang nhiÒu khiÕm khuyÕt mµ ®Õn häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cña
M¸c míi kh¾c phôc ®îc.
ë ®©y em tr×nh bÇy mét sè vÊn ®Ò ®îc coi lµ t tëng c¬ b¶n vµ lµ träng
t©m cña vÊn ®Ò.
- Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cña chñ nghÜa
M¸c.
- Sù nhËn thøc va vËn dông cña häc thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x·
héi vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ ë ViÖt Nam trong thêi ®¹i míi.
PhÇn I: nh÷ng vÊn ®Ò
lý luËn triÕt häc chung
Trªn quan ®iÓm duy vËt lÞch sö M¸c cho r»ng trong tÊt c¶ mäi qan hÖ
x· héi mµ rí hÕt lµ c¸c quan hÖ s¶n xuÊt lµ c¬ së h×nh thµnh x· héi vµ c¸c
quy luËt cña x· héi, lµ nh÷ng quan hÖ c¬ b¶n ban ®Çu vµ quyÕt ®Þnh mäi
quan hÖ. B»ng c¸ch nµy chñ nghi· duy vËt cung cÊp cho khoa häc x· héi
mét tiªu chuÈn hoµn toµn kh¸ch quan ®Ó thÊy ®îc c¸c quy luËt x· héi. Do
®ã cã thÓ ®em h÷ngchÕ ®é cña c¸c níc kh¸c nhau kh¸i qu¸t thµnh mét kh¸i
niÖm c¬ b¶n duy nhÊt lµ: H×nh th¸i kinh tÕ – X· héi.
Häc thuyÕt h×nh th¸i kinhtÕ x· héi lµ mät trong nh÷ng néi dung quan
träng cña cñ nghÜa duy vËt lÞch sö, cã thÓ nãi häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ x·
héi lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn cña sù ph©n tÝch khoa häc vÒ x· héi, v× vËy nã
lµ mét trong nh÷ngnÒn t¶ng lý luËn cña chñ nghÜa x· héi khoa häc. Kh«ng
3
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
thÓ cã chñ nghÜa duy vËt lÞch sö nÕu kh«ng cã häc thuyÕt h×nhth¸i kinh tÕ
x· héi. Häc thuyÕt ®ã cã ý nghÜa to lín vµ cã gi¸ trÞ bÒn v÷ng cho ®Õn ngµy
nay.
Kh«ng n¾m v÷ng b¶n chÊt khoa häc lý luËn vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi,
sÏ kh«ng thÓ hiÓu ®îc chÝnh x¸c nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt cña ®êi sèng
kinh tÕ x· héi. T tëng chñ yÕu cña triÕt häc chñ nghÜa M¸c Lª Nin vÒ h×nh
th¸i kinh tÕ x· héi ®îc thÓ hiÖn tËp trung ë nh÷ng vÊn ®Ò cèt yÕu sau.
A.
Quan ®iÓm duy vËt lÞch sö vµ ph¹m trï h×nh th¸i
kinh tÕ x· héi:
Tríc M¸c, c¸c nhµ x· héi häc, triÕt häc ®· kh«g thÓ gi¶i thÝch mét
c¸ch khoa häc sù vËn ®éng theo quy luËt kh¸ch quan cña lÞch sö hay vÊn ®Ò
phÇn lÞch sö x· héi. Ch¼ng h¹n nhµ x· héi häc I- Ta – li – a ( 1668- 1744)
®· ph©n cia c¸c thêi kúlÞch sö nh ph©n chia c¸c giai ®o¹n cña mét vßng ®êi,
th¬ Êu, thanh niªn, thµnh niªn, vµ lóc tuæi giµ. Nhµ triÕt häc duy t©m §øc
Hª Ghen ( 1770- 1831) l¹i ph©n chia lÞch sö loµi ngêi thµnh ba thêi kú chñ
yÕu lµ thêi kú ph¬ng ®«ng, thêi kú cæ ®¹i vµ thêi kú dïng GiÐc – ma- ni.
Nhµ x· héi chñ nghÜa kh«ng tëng Ph¸p Pha ri ª ®· chia lÞch sö thµnh 4 thêi
kú, thêi kú m«ng muéi, thêi kú gi· man, thêi kú gia trëng, vµ thêi kú v¨n
minh. Nhµ nh©n chñng häc ngêi Mü Hang Ri Mooc- g¨ng ( 1818- 1881) l¹i
ph©n chia lÞch sö thµnh 3 thêi kú chÝnh, têi kú m«ng muéi, thêi kú d· man
vµ thêi kú v¨n minh.
Nh÷ng c¸ch ph©n kú nh vËy, kh«ng ®em l¹i c¸ch nh×n khoa häc vÒ mét
x· héi cô thÓ. M¸c ®· dùa trªn nh÷ng nghiªn cøu lÝ luËn vµ tæng kÕt qu¸
tr×nh lÞch sö, M¸c ®· nªu ra quan ®iÓm duy vËt lÞch sö vÒ h×nh thµnh häc
thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ x· héi víi nh÷ng néi dung chÝnh sau ®©y
I.
Quan ®iÓm thõa nhËn s¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së cña
sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn x· héi.
Theo m¸c vµ ¡ng – ghen s¶n xuÊt x· héi lµ ho¹t ®éng ®Æc trng cña
con ngêi vµ cña x· héi loµi ngêi vµ loµi vËt v× sóc vËt chØ biÕt thu lîm trong
khi ®ã con ngêi biÕt s¶n xuÊt. Sù s¶n xuÊt x· héi bao gåm, s¶n xuÊt vËt
chÊt, s¶n xuÊt con ngêi vµ s¶n xu¸t c¸c quan hÖ x· héi. Trong thùc tÕ ba qu¸
tr×nh nµy cña s¶n xuÊt kh«g t¸ch biÖt víi nhau trong ®ã s¶n xuÊt gi÷ vai trß
nÒn t¶ng lµ c¬ së cña sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn x· héi. XÐt ®ªn cïng th× quy
®Þnh vµ quyÕt ®Þnh toµn bé ®êi sèng x· héi. Con ngêi ph¶i s¶n xuÊt cña c¶i
vËt chÊt ®ã lµ yªu cÇu kh¸ch quan cña sinh tån x· héi, ®Ó duy tr× vµ ngµy
cµng n©ng cao ®êi sèng con ngêi ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt v×
nÕu kh«ng cã s¶n xuÊt con ngêi sÏ bÞ diÖt vong. V× thÕ s¶n xuÊt cña c¶i vËt
chÊt lµ mét ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña mäi x· héi lµ mét hµnh ®éng lÞch sö mµ
hiÖn nay còng nh hµng ngµn n¨m tríc ®©y ngêi ta vÉn ph¶i tiÕn hµnh tõng
ngµy, tõng giê cèt ®Ó duy tr× ®êi sèng cña con ngêi, kh«ngchØ cã vËy s¶n
4
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
xuÊt vËt chÊt cßn lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nªn tÊt c¶ c¸c h×nh thøc quan hÖ x·
héi, lµ c¬ së cho sù tiÕn bé x· héi, chñ nghÜa M¸c lª nin ®· kh¼ng ®Þnh
trong x· héi tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®îc lµ nhê s¶n xuÊt vËt chÊt, lµ lÞch sö cña
c¸c ph¬ng thøc s¶n xuÊt kÕ tiÕp nhau trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÔn x· héi.
ChÝnh v× thÕ M¸c cho r»ng “ Cã thÓ coi c¸c ph¬ng thøcs¶n xuÊt Ch©u ¸ cæ
®¹i, phong kiÕn vµ t s¶n hiÖn ®¹i lµ nh÷ng thêi ®¹i tiÕn triÓn dÇn dÇn vµ h×nh
th¸i kinh tÕ x· héi.
§iÒu ®¸ng lu ý lµ sù s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra ®êi sèng x· héi, lµ
nh©n tè quyÕt ®Þnh ®èi víi lÞch sö nghÜa lµ ®èi víi c¸c lÜnh vùc cña kinh tÕ
v¨n ho¸ tinh thÇn nãi chung, tuy nhiªn vÊn ®Ò lµ ë chç mèi quan hÖ nh©n
qu¶ ®ã ph¶i ®îc®Æt trong ®iÒu kiÖn xÐt ®Õn cïng. ChØ khi xÐt ®Õn cïng
nghÜa lµ khi gi¶i thÝch sù vËt b»ng nguyªn nh©n cuèi cïng sinh ra sù vËn
®éng cña nã th× lóc ®ã nh©n tè kinh tÕ míi ®ãng vai trß lµ c¸i quyÕt ®Þnh.
Trong th göi J.Blonch ngµy 21 / 9 / 1890 ¡ng ghen viÕt: “ Theo quan
®iÓm duy vËt lÞch sö, nh©n tè quyÕt ®Þnh trong lÞch sö xÐt ®Õn cïng lµ sù s¶n
xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra ®êi sèng x· héi hiÖn thùc C¶ Mac lÉn t«i cha bao giê
kh¼ng ®Þnh g× h¬n thÕ. Do ®ã nÕu cã ai xuyªn t¹c c©u ®ã khiÕn cho nã cã
nghÜa lµ nh©n tè kinh tÕ hay bÊt cø mét nh©n tè nµo kh¸c lµ nh©n tè quyÕt
®Þnh duy nhÊt, nh vËy hä ®· biÕn c©u ®ã thµnh mét c©u trèng rçng, tr×u tîng
v« nghÜa... Mac vµ t«i mét phÇn nµo ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc nh÷ng
anh em trÎ ®«i khi nhÊn ¹nh qu¸ møc vµo mÆt kinh tÕ, vµ chóng t«i Ýt khi cã
th× giê, cã ®Þa ®iÓm, cã c¬ héi ®Ó mang l¹i mét vÞ trÝ xøng®¸ng cho nh÷ng
nh©n tè kh¸c nhau tham gia vµo sù t¸c ®éng qua l¹i ©ý.
II-
Qua ®iÓm vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc lîng
s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt.
M¸c viÕt: “ Nh÷ng quan hÖ x· héi ®Òu g¾n liÒn víi lùc lîng s¶n xuÊt “.
Do cã ®îc nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt míi, loµi ngêi thay ®æi ph¬ng thøc s¶n
xuÊt cña m×nh vµ do thay ®æi ph¬ng thøc s¶n xuÊt, loµi ngêi ®· thay ®æi tÊt
c¶ c¸ch sèng cña m×nh. Nh vËy theo Mac lùc lîng s¶n xuÊt xÐt ®Õncïng
®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc thay ®æi ph¬ng thøc s¶n xuÊt, dÉn ®Õn
thay ®æi toµn bé c¸c quan hÖ x· héi.
Trong häc thuyÕt cñaM¸c th× ph¬ng thøc s¶n xuÊt lµ kh¸i niÖm biÓu
thÞ c¸ch thøc con ngêi thùc hiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt ë nh÷ng giai
®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh cña loµi ngêi. Ph¬ng thøc s¶n xuÊt mµ nhê nã mµ ngêi ta cã thÓ ph©n biÖt ®îc sù kh¸c nhau cña c¸cthêi ®¹i. NghÜa lµ víi mçi
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cã mét ph¬ng thøc ®Æc trng cña nã, dùa vµo ph¬ng
thøc s¶n xuÊt ®Æc trng cña mçithêi ®¹i ngêi ta biÕt ®îc thêi ®¹i lÞch sö ®ã
thuéc vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµo. Nh C. Mac ®· viÕt “ Nh÷ng thêi ®¹i
kinh tÕ kh¸c nhau kh«ng ph¶i ë chç chóng s¶n xuÊt ra c¸i g× mµ lµ ë chç
chóng s¶n xuÊt b»ng c¸ch nµo, víi nh÷ng t liÖu lao ®éng nµo.
5
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
Víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng thêi ®¹i kinh tÕ kh¸c nhau, ph¬ng thøc s¶n xuÊt
chÝnh lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a mét bªn lµ lùc lîng s¶n xuÊt, c¸i
biÓu hiÖn cña mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi tù nhiªn, lµ sù thèng nh¸t biÖn
chøng giøa con ngêi víi t liÖu s¶n xuÊt mµ tríc hÕt lµ víi c«ng cô lao ®éng,
víi mét bªn lµ quan hÖ s¶n xuÊt – c¸i biÓu hiÖn cña mèi quan hÖ gi÷a con
ngêi víi nhau trong s¶n xuÊt x· héi.
Cßn mét vÊn ®Ò quan träng n÷a lµ con ngêi, trong quan niÖm cña chñ
nghÜa Mac lª nin th× con ngêi, ngêi lao ®éng cã vai trß nh thÕ nµo vµo trong
hÖ thèng c¸c nh©n tè cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. VÒ ®iÒu nµy, tÊt
nhiªn cÇn thiÕt ph¶i t×m hiÓu toµn bé häc thuyÕt kh«ng kÐm phÇn ®å sé cña
m¸c vÒ con ngêi vµ vÒ vai trß cña nã trong ®êi sèng kinh tÕ x· héi. Tuy
nhiªn trong khu«n khæ vÒ h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi th× cs thÓ nãi r»ng con
ngêi bao giê còng ®îc chñ nghÜa - m¸c lª nin nhÊn m¹nh ë tinýh x· héi ë
c¸c quan hÖ x· héi trong sù s¶n xuÊt x· héi cña nã víi tÝnh c¸ch lµ mät
thµnh tè cña lùc lîng s¶n xuÊt con ngêi võa lµ chñ thÓ, chñ thÓ s¸ng t¹o vµ
tiªu dïng s¶n phÈm cña s¶n xuÊt, võa lµ nguån lùc, nguån lùc ®Æc biÖt cña
s¶n xuÊt. Lª nin viÕt “ Lùc lîn s¶n xuÊt lµ hµng ®Çu cña toµn thÓ nh©n lo¹i,
lµ c«ng nh©n lµ ngêi lao ®éng “ Lùc lîng s¶n xuÊt biÓu hiÖn mãi quan hÖ
gi÷a ngêi víi giíi tù nhiªn. Tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xu¸t thÓ hiÖn tr×nh ®é
cinh phôc tù nhiªn cña loµi ngêi, ®ã lµ kÕt qu¶ cña n¨ng lùc thùc tiÔn cña
con ngêi trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng vµo t nhiªn t¹o ra cña c¶i vËt chÊt b¶o
®¶m cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña loµi ngêi. Lùc lîng s¶n xuÊt gåm
- T liÖu s¶n xuÊt do x· héi t¹o ra, tríc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng.
- Ngêi lao ®éng víi nh÷ng kinh nghiÖm s¶n xuÊt, biÕt sö dông t liÖu s¶n
xuÊt ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt.
Quan hÖ s¶n xuÊt lµ mèi quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi. Trong qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt, còng nh lùc lîng s¶n xuÊt quan hª s¶n xuÊt theo lÜnh vùc ®êi sèng
vËt chÊt cña x· héi, nã tån t¹i kh¸ch quan ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi.
Quan hÖ s¶n xuÊt lµ quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n cña mét h×nh th¸i kinh tÕ x·
héi. Mèi quan hÖ s¶n xuÊt tiªu biÓu cho b¶n chÊt kinh tÕ cña mét h×nh th¸i
kinh tÕ x· héi.
Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm c¸c mÆt c¬ b¶n sau:
- Quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a ngêi víi ngêi ®èi víi viÖc së h÷u vÒ lao ®éng s¶n
xuÊt.
- Quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a ngêi víi ngêi ®èi víi viÖc tæ chøc qu¶n lý
- Quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a ngêi víi ngêi ®èi víi viÖc ph©n phèi s¶n phÈm
lao ®éng.
6
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
c¸c hÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt ë mçi giai ®o¹n lÞch sö ®Òu tån t¹i
trong mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. HÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt thèng
trÞ mçi h×nh th¸i kinhtÕ - x· héi vµ quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt bé mÆt h×nhth¸i
kinh tÕ x· héi. V× vËy khi nghiªn cøu xem xÐt tÝnh chÊt tÝnh chÊt cña mét
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi th× kh«ng thÓ nh×n nhËn ë mét tr×nh ®é ph¸t triÓn
cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nh÷ng mÆt cña quan hÖ s¶n xuÊt mÆc dï vÒ kh¶
n¨ng lu«n lu«n cã xu thÕ phï hîp víi mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña
lùc lîng s¶n xuÊt. song trong thùc tÕ tríc Õt chóng l¹i lµ nh÷ng quan hÖ
hiÖn thùc – lÞch sö cña con ngêi ë giai ®o¹n lÞch sö x¸c ®Þnh.
ChÝnh ®iÒu nµy ®· nãi lªn quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh
chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. §©y còng lµ quy luËt cña sù ph¸t
triÓn x· héi loµi ngêi. Sù t¸c ®«ng cña nã trong lÞch sö lµ cho x· héi chuyÓn
tõ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi thÊp sang h×nh th¸i x· héi kh¸c cao h¬n ®îc thÓ
hiÖn ë sù thay thÕ ph¸t triÓn ®i lªn cña lÞch sö x· héi loµi ngêi tõ chÕ ®é
c«ng vµ n« lÖ lªn chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ, chÕ ®é phong kiÕn, chÕ ®é t b¶n
chñ nghÜa vµ x· héi céng s¶n t¬ng lai
Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÈt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt vËn ®éng ph¸t triÓn cña x· héi qua sù thay
thÕ kÕ tiÕp tõ thÊp ®Õn cao cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt. Nhng kh«ng ph¶i bÊt
cø níc nµo còng nhÊt thiÕt ph¶i tuÇn tù tr¶i qua tÊt c¶ c¸c ph¬ng thøc s¶n
xuÊt mµ loµi ngêi biÕt ®Õn. Thùc tÕ ph¸t trÓn cña lÞch sö nh©n lo¹i cho thÊy,
tuú theo ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ, mét sè níc ccã tÓ bá qua mét hoÆc mét sè
ph¬ng thøc ®Ó tiÕn lªn ph¬ng th\cs s¶n xuÊt cao h¬n. §ã chÝnh lµ sù biÓu
hiÖn cu¶ quy luËt chung trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña mçi níc. Quy luËt
chung chi phèi xu híng vËn ®éng ph¸t triÓn cña tÊt c¶ c¸c níc. T tëng cña
chñ nghÜa Mac lµ lêi chØ dÉn chóng ta trong viÖc nghiªn cøu sù h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa x· héi.
III. Quan ®iÓm vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng c¬ së h¹ tÇng
vµ kiÕn trócthîng tÇng:
X· héi díi bÊt kú h×nh thøc nµo ®Òu lµ s¶n phÈm cña quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi. Quan hÖ x· héi cña con ngêi rÊt ®a d¹ng phong phó vËn ®éng
vµbiÕn ®æi kh«ng ngõng. C«ng lao to lín cña M¸c vµ ¡ng Ghen lµ tõ
nh÷ng quan hÖ x· héi hÕt søc phøc t¹p ®· ph©n biÖt nh÷ng quan hÖ vËt
chÊt cña x· héi víi nh÷ng quan hÖ tinh thÇn t tëng cña x· héi, nªu bËt vËt
chÊt c¬ së h¹ tÇng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng.
Toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi, bao gåm nh÷ng quan hÖ s¶n
xuÊt thèng trÞ, bÞ nh÷ng quan hÖ s·n xuÊt ®· ®Æc ctrng cho mçi ph¬ng
thøc s¶n xuÊt vµ tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c tån t¹i hiÖn thùc trong
mçi ph¬ng th÷c s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ x· héi. Kh¸i niÖm c¬ së
h¹ tÇng dïng ®Ó chØ toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh
7
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
tÕ cña mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi nhÊt ®Þnh. Quan hÖ s¶n xuÊt mét mÆt
thèng nhÊt víi lùc lîng s¶n xuÊt hîp thµnh mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt mÆt
kh¸c cßn hîp thµnh c¬ së kinh tÕ cña x· héi tøc lµ coi c¬ sá hiÖn thùc trªn
®ã x©y dùng lªn mét kiÕn tróc thîng tÇng ph¸p lý vµ chÝnh trÞ t¬ng øng víi
c¬ së thùc t¹i ®ã cã h×nh th¸i ý thøc x· héi nhÊt ®Þnh. C¸c M¸c viÕt: “Toµn
bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi tøc lµ c¸c
c¬ së hiÖn thùc trªn ®ã x©y dùng lªn mét kiÕn tróc thîng tõng ph¸p lý vµ
chÝnh trÞ vµ nh÷ng h×nh th¸i x· héi nhÊt ®Þnh t¬ng øng víi c¬ së hiÖn thùc
®ã”.
Nh vËy kiÕn tróc thù¬ng tÇng vµ toµn bé nh÷ng t tëng x· héi, nh÷ng
thiÕt chÕ t¬ng øng vµ nh÷ng quan hÖ néi t¹i cña thîng tõng h×nh th¸i trªn
mét c¬ së h¹ tõng nhÊt ®Þnh.
H×nh th¸i kinh tÕ – x· héi cã c¬ së hsj tõng vµ kiÕn tróc thîng tõng
cña nã. Do ®ã c¬ së h¹ tõng vµ kiÕn tróc thîng tõng mang tÝnh lÞch sö cô
thÓ, gi÷a chóng cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau, trong ®ã c¬ së h¹
tõng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh.
8
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
III. Quan ®iÓm vÒ mèi hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng
vµ kiÕn tróc thîng tÇng.
X· héi díi bÊt kú h×nh thøc nµo ®Òu lµ s¶n phÈm cña quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi. Quan hÖ x· héi cña con ngêi rÊt ®a d¹ng phong phó, vËn ®éng
vµ biÕn ®æi kh«ng ngõng. C«ng lao to lín cña M¸c vµ ¨nggen lµ tõ nh÷ng
quan hÖ x· héi hÕt søc phøc t¹p ®· ph©n biÖt nh÷ng quan hÖ vËt chÊt cña x·
héi víi nh÷ng quan hÖ tinh thÇn t tëng cña x· héi, nªu bËt vËt chÊt c¬ së h¹
tÇng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng.
Toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi, bao gåm nh÷ng quan hÖ s¶n
xuÊt thèng trÞ tøc lµ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ®Æc trng cho mçi quan hÖ vµ
cho tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c tån t¹i hiÖn thùc trong mçi ph¬ng
thøc s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi. Kh¸i niÖm c¬ cÊu x· héi
dïng ®Ó chØ toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña
mét c¬ cÊu h×nh th¸i kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Quan hÖ s¶n xuÊt mét mÆt thèng
nhÊt víi lùc lîng s¶n xuÊt hîp thµnh ph¬ng thøc s¶n xuÊt mÆt kh¸c cßn hîp
thµnh c¬ cÊu kinh tÕ x· héi, tøc lµ coi c¬ së hiÖn thùc trªn ®ã x©y dùng lªn
mét kiÕn tróc thîng tÇng ph¸p lý vµ chÝnh trÞ vµ t¬ng øng víi c¬ së thùc t¹i
®ã cã h×nh th¸i ý thøc x· héi nhÊt ®Þnh, C¸c M¸c viÕt: “ toµn bé nh÷ng quan
hÖ s¶n xuÊt Êy hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi tøca lµ c¸c c¬ së hiÖn
thùc trªn ®ã sÏ dùng lªn mét kiÕn tróc thîng tÇng ph¸p lý vµ chÝnh trÞ vµ
nh÷ng h×nh th¸i x· h«Þ nhÊt ®Þnh t¬ng øng víi c¬ së hiÖn thùc ®ã”.
Mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cã c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc vµ thîng
tÇng cña nã. Do ®ã c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng mang tÝnh lÞch sù
cô thÓ, gi÷ chóng cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau trong ®ã c¬ së h¹
tÇng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. Vai trß quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng ®èi víi
kiÕn tróc thîng tÇng thÓ hiÖn tríc hÕt ë chç c¬ së h¹ tÇng ®ãi víi kiÕn tróc
thîng tÇng thÓ hiÖn tríc hÕt ë chç c¬ së h¹ tÇng nµo sinh ra kiÕn tróc thîng
tÇng Êy, giai cÊp nµo chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ vÒ kinh tÕ th× còng chiÕm ®Þa vÞ
thèng trÞ vÒ ®êi sèng tinh thÇn, quan hÖ s¶n xuÊt nµo th× t¹o ra kiÕn tróc thîng tÇng t¬ng øng, m©u thuÉn trong lÜnh vùc kinh tÕ quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt
m©u thuÉn trong lÜnh vùc t tëng.
Cã thÓ thÊy r»ng C. M¸c ®· tr×nh bµy mét c¸ch hÕt søc s¸ng tá cÊu tróc
cña h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ c¬ chÕ vËn ®éng cña nã. Tuy nhiªn, vµo 1888
¡ngghen l¹i tãm t¾t quan niÖm vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cña Mac trong ®ã
«ng nhÊn m¹nh c¸i c¬ së ®Ó c¸ch nghÜa lÞch sö lµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt lÉn
c¬ cÊu x· h«Þ. ¤ng viÕt: “ trong mçi thêi ®¹i lÞch sö ph¬ng thøc chñ yÕu cña
s¶n xuÊt kinh tÕ vµ trao ®æi, cïng víi c¬ cÊu x· héi, do ph¬ng thøc ®ã quyÕt
®Þnh, ®· cÊu thµnh c¬ së cho lÞch sö chÝnh trÞ cña thêi ®¹i vµ lÞch sö cña sù
ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña thêi ®¹i, c¸i c¬ së mµ chØ cã xuÊt ph¸t tõ ®ã míi c¾t
nghÜa ®îc tõ ®ã.
9
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
B. H×nh th¸i kinh tÕ x· héi
I. Kh¸i niÖm vÒ cÊu tróc cña h×nh th¸i kinh tÕ x· héi.
Kh¸c víi quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt häc vµ x· héi häc tríc ®Êy cho
r»ng x· héi lµ mét tËp hîp ngÉu nhiªn cña nhiÒu hiÖn tîng x· héi nh gia
®×nh, d©n téc, t«n gi¸o, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ. TriÕt häc Mac Lª Nin lÇn ®Çu
tiªn xem xÐt x· héi nh mét hÖ thèng trän vÑn víi mét chØnh thÓ nh÷ng c¬
cÊu phøc t¹p liªn kÕt thµnh h×nh th¸i x· héi.
1.
Kh¸i niÖm h×nh th¸i kinh tÕ x· héi.
H×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ mét ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö
dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh víi mét kiÓu quan hÖ
s¶n xuÊt ®Æc trng cho x· héi ®ã, phï hîp víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc
lîng s¶n xuÊt vµ mét kiÕn tróc thîng tÇng ®îc x©y dùng trªn nh÷ng quan hÖ
s¶n xuÊt Êy.
Ngoµi nh÷ng mÆt c¬ b¶n trªn ®©y h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cßn cã
nh÷ng quan hÖ kh¸c, c¸c quan hÖ trªn ®©y tuy cã vai trß ®éc lËp nhÊt ®Þnh
nhng còng bÞ chi phèi bnëi nh÷ng ®iÒu kiªnj vËt chÊt, kinh tÕ cô thÓ vµ
nh÷ng quan hÖ c¬ b¶n kh¸c cña x· héi.
2.
Theo ®Þnh nghÜa trªn ®©y cÊu tróc h×nh th¸i kinh tÕ x· héi bao gåm:
+ Lùc lîng s¶n xuÊt.
+ Quan hÖ s¶n xuÊt.
+ KiÕn tróc thîng tÇng.
Ba mÆt ®ã kh«ng t¸ch rêi nhau mµ nã ph¶i phï hîp víi nhau trong
®ã quan hÖ s¶n xuÊt nã lµ quan hÖ c¬ b¶n, lµ tiªu chuÈn kh¸ch quan ®Ó ph©n
biÖt x· héi nµy víi x· héi kh¸c, nã quyÕt ®Þnh c¸c quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c vµ
c¸c quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c ph¶i phï hîp víi quan hÖ s¶n xuÊt, lùc lîng s¶n
xuÊt ®ã lµ mét c¬ së vËt chÊt cña mét chÕ ®é x· héi nhÊt ®Þnh.
Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ qu¸ tr×nh lÞch sö tù
nhiªn. C.M¸c viÕt: “ T«i coi sù ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. Lª Nin gi¶i thÝch thªm chØ cã ®em nh÷ng
quan hÖ x· héi vµo nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt, ®em quy nh÷ng quan hÖ s¶n
xuÊt vµo nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt th× ngêi ta míi cã ®îc mét c¬ së s¶n xuÊt
v÷ng ch¾c ®Ó quan niÖm sù ph¸t triÓn cña nhu÷ng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ
mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. Vµ dÜ nhiªn lµ kh«ng cã mèi quan hÖ nh thÕ
th× kh«ng thÓ cã mét x· héi khoa häc ®îc”. Chóng ta ®Òu biÕt quy luËt cña
®êi sèng x· héi cã ®Æc ®iÓm lµ t¸c ®éng th«ng qua con ngêi. Song kh«ng
ph¶i v× thÕ mµ nã mang tÝnh kh¸ch quan. Ngîc l¹i, x· héi vËn ®éng theo
nh÷ng quy luËt kh«ng nh÷ng chóng phô thuéc mµ cßn quyÕt ®Þnh c¶ ý chÝ,
10
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
ý thøc vµ ý ®Þnh cña con ngêi. Nh×n chung, cho ®Õn nay lÞch sö nh©n lo¹i ®·
tr¶i qua bèn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi: céng s¶n nguyªn thuû, chiÕm h÷u n«
lÖ, phong kiÕn, t s¶n chñ nghÜa ®ang qu¸ ®é sang x· héi chñ nghÜa. Giai
®o¹n ®Çu cña h×nh th¸i kinh tÕ x· héi – x· héi céng s¶n chñ nghÜa, nhng
xÐt tõng qu«c¸ gia d©n téc th× do nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ lÞch sö kh«ng ph¶i
quèc gia nµo còng ph¶i tr¶i qua tÊt c¶ c¸c h×nh thøc kinh tÕ x· héi theo mét
s¬ ®å chung. C¸c níc kh«ng qua h×nh th¸i kinh tÕ nµy hay h×nh th¸i kh¸c lµ
sù thËt lÞch sö vµ lµ qu¸ tr×nh Êy lµ v× sù vËn ®éng cña x· héi diÔn ra kh«ng
®Òu gi÷a c¸c quèc gia, gi÷a c¸c vïng. LÞch sö thêng xuÊt hiÖn nh÷ng trung
t©m ph¸t triÓn cao h¬n vÒ s¶n xuÊt vËt chÊt, vÒ kü thuËt hoÆc v¨n ho¸,
chÝnh trÞ, .... sù giao lu, x©m nhËp t¸c ®éng qua l¹i c¸c trung t©m ®ã lµm
xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng mét sè níc ®i sau cã thÓ rót ng¾n tiÕn tr×nh lÞch sö mµ
kh«ng lÆp l¹i tuÇn tù c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c¸c quèc gia trong tõng thêi
kú lÞch sö nhÊt ®Þnh.
Nh vËy, qu¸ tr×nh lÞch sö – tù nhiªn cña ph¸t triÓn x· héi ch¼ng
nh÷ng diÔn ra b»ng con ®êng ph¸t triÓn tuÇn tù mµ cßn bao hµm c¶ trêng
hîp bá qua mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi nhÊt ®Þnh trong nh÷ng hoµn
c¶nh cña lÞch sö nhÊt ®Þnh. Sù ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, sù
chuyÓn biÕn tõ h×nh th¸i kinh tÕ ®ã lªn h×nh th¸i kinh tÕ cao h¬n ®îc gi¶i
thÝch tríc hÕt b»ng sù t¸c ®éng cña quy luËt b»ng sù phï hîp cña quan hÖ
s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Quy luËt ®ã lµ
khuynh híng tù t×m ®êng cho m×nh trong sù ph¸t triÓn vµ thay thÕ c¸c h×nh
th¸i kinh tÕ x· héi. ChÝnh do t¸c ®éng cña c¸c quy luËt nµy mµ h×nh th¸i
kinh tÕ x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö – tù nhiªn.
II.
ý nghÜa khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña häc thuyÕt
M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi.
Tríc M¸c chñ nghÜa duy t©m thèng trÞ khoa häc x· héi, c¸c nhµ triÕt
häc ®· kh«ng gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc vÊn ®Ò ph©n lo¹i c¸c chÕ ®é x·
héi ph©n tÝch lÞch sö x· héi. Víi häc thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi,
chñ nghÜa M¸c ®· chØ ra r»ng, ®éng lùc cña lÞch sö kh«ng ph¶i lµ mét thø
tinh thÇn thÇn bÝ nµo, mµ chÝnh lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêidíi t¸c
®éng cña c¸c quy luËt kh¸ch quan. XuÊt ph¸t tõ: “c¸i sù thËt hiÓn nhiªn....lµ
tríc hÕt con ngêi cÇn ph¶i ¨n, uèng, ë vµ mÆ nghÜa lµ ph¶i lao ®éng, tríc khi
cã thÓ ®Êu tranh ®Ó giµnh quyÒn thèng trÞ, tríc khi cã thÓ ho¹t ®éng, t«n
gi¸o, chÝnh trÞ, triÕt ho¹c, ...”. Chõng nµo c¸i sù thËt hiÓn nhiªn cßn tån t¹i
th× chøng tá quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö vÉn kh«ng thÓ b¸c bá ®îc.
Häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi lµ quan niÖm duy vËt biÖn
chøng ®îc cô thÓ ho¸ trong viÖc xem xÐt ®êi sèng x· héi. Tríc hÕt, häc
thuÕt nµy g¾n bã h÷u c¬ víi viÖc më réng c¸c nguyªn t¾c cña chñ nghÜa duy
vËt vµo sù nhËn thuøc c¸c hiÖn tîng x· héi. ChÝnh viÖc më réng chñ nghÜa
11
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
duy vËt vµo lÜnh vùc lÞch sö vµ x· héi ®· cho phÐp v¹ch ra sù thèng nhÊt
gi÷a x· héi vµ tù nhiªn, sù thèng nhÊt cña toµn b« thÕ giíi vËt chÊt.
ViÖc xem xÐt lÞch sö loµi ngêi theo quan ®iÓm duy vËt ®Ó gióp
C.M¸c t×m ra nh÷ng nÐt chung, c¬ b¶n, lÆp ®i, lÆp l¹i trong c¸c chÕ ®é x·
héi cña c¸c níc kh¸c nhau. C.M¸c ®· chØ ra r»ng: “x· héi loµi ngêi ph¶i s¶n
xuÊt ®Ó tån t¹i vµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt lµ c¸i quyÐet ®Þnh
c¸c quan hÖ chÝnh trÞ vµ ph¸p lý hiÖn h×nh trong mét x· héi nhÊt ®Þnh, còng
nh quyÕt ®Þnh c¸c trµo lu t tëng kh¸c nhau cña x· héi”. T tëng, häc thuýet,
gi¸ trÞ tinh thÇn ®ãng mét vai trß tÝch cùc trong ®êi sèng x· héi nhng xÐt
®Õn cïng th× nh©n tè kh¸ch quan quyÕt ®Þnh trong lÞch sö vÉn lµ yÕu tè kinh
tÕ.
Häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®· kh¾c phôc ®îc quan niÖm
tr×u tîng vÒ x· héi: M¸c b¸c bá c¸ch miªu t¶ mét x· héi nãi chung, phi lÞch
sö, kh«ng thay ®æi vÒ chÊt. Do viÖc h×nh thµnh h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ
quan ®iÓm lÞch sö cô thÓ.
Häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lÇn ®Çu tiªn cung cÊp cho
chóng ta nh÷ng tiªu chuÈn thùc sù duy vËt vÒ ph©n tÝch lÞch sö vµ cho phÐp
®i s©u vµo b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh lÞch sö, hiÓu ®îc logic kh¸ch quan cña qu¸
tr×nh ®ã. Häc thuyÕt nµy gióp cho viÖc hiÓu ®îc sù vËn ®éng cña x· héi
theo c¸c quy luËt kh¸ch quan, v¹ch ra sù thèng nhÊt trong c¸i mu«n mµu,
mu«n vÎ cña c¸ sù kiÖn lÞch sö ë c¸c níc kh¸c nhau trong c¸c thêi kú kh¸c
nhau. ChÝnh v× thÕ mµ “ nã ®em l¹i cho khoa häc- x· héi sîi d©y dÉn ®êng
®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng mèi liªn hÖ nh©n qu¶, ®Ó gi¶i thÝch chø kh«ng chØ m«
t¶ c¸c sù kiÖn lÞch sö. Nã lµ c¬ së khoa häc ®Ó tiÕp cËn ®óng ®¾n khi gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña c¸c ngµnh khoa häc x· héi rÊt ®a d¹ng:. BÊt
kú mét hiÖn tîng x· héi nµo, tõ hiÖn tîng kinh tÕ ®Õn hiÖn tîng tinh thÇn
®Òu chØ cã thÓ ®îc hiÓu chóng khi g¾n nã víi mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
nhÊt ®Þnh.
Ngµy nay thùc tiÔn lÞch sö vµ vµ kiÕn thøc vÒ x· héi lÞch sö cña
nh©n lo¹i ®· cã nhiÒu bæ sung vµ ph¸t triÓn míi so víi khi häc thuyÕt h×nh
th¸i kinh tÕ - x· héi ra ®êi. Tuy vËy, nh÷ng c¬ së khoa häc mµ quan niÖm
duy vËt vÒ lÞch sö ®· ®em ®Õn cho khoa häc x· héi vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ.
Bëi lÏ, nÕu so víi “ c¸ch tiÕp cËn h×nh th¸i” th× trªn thùc tÕ, chÝnh “c¸ch tiÕp
cËn v¨n minh” ®Ï ph¹m sai lÇm c¨n b¶n lµ chØ coi tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa
häc c«ng nghÖ, lùc lîng s¶n xuÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh duy nhÊt, bá qua vai
trß c¸c quan hÖ kinh tÕ giai cÊp...
Thùc tiÔn lÞch sö trªn toµn thÕ giíi nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· chøng
minh r»ng nÕu ngêi ta muèn gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ, x· héi v¨n
ho¸... cña mçi x· héi th× râ rµng lµ ngêi ta kh«ng chØ thuÇn tuý dùa vµo sù
12
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
tiÕn bé cña khoa häc kü thuËt. §iÓm mÊu chèt lµ chÕ ®é x· héi – tøc lµ
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi.
Ch¬ng ii: Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi víi
sù nhËn thøc con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x·
héi ë níc ta trong thêi ®¹i míi.
I-
häc thuyÕt vÒ h×nh h¸i kinh tÕ x· héi – nÒn t¶ng lý
luËn cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö.
1.
Nh÷ng c¬ së xuÊt ®Ó phan tÝch ®êi sèn x· héi.
X©y dùng quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö C. Mac vµ Ph. ¡ngghen ®·
xuÊtph¸t tõ nh÷ng tiÌn ®Õ sau.
“ TiÌn ®Ò ®Çu tiªn cña toµn bé lÞch sö nh©n lo¹i th× dÜ nhiªn lµ sù tån
t¹i cña nh÷ng c¸ nh©n con ngêi sèng “. X· héi, díi bÊt kú h×nh thøc nµo
còng lµ sù liªn hÖ vµ t¸c ®éng gi÷a ngêi víi ngêi. Ngay tõ khi míi ra ®êi,
con ngêi ®· cã nhu cÇu t×m hiÓu thÕ giíi xung quanh,kÓ c¶ vÊn ®Ò tù nhËn
thøc vÒ b¶n th©n. C¸c nhµ t tëng ®· tõng tiÕp cËn vÊn ®Ò con ngêi díi nhiÒu
gãc ®é vµ cã nhiÌu ®ãng gãp quý b¸u, ph¸t hiÖn ra nhiÒu thuéc tÝnh, phÈm
chÊt, n¨ng lùc phong phó, kú diÖu cña con ngêi vÒ mÆt sinh häc,x· héi còng
nh t©m lý – ý thøc. Trªn c¬ së ®ã hä ®· kiÕn gi¶i vµ®Ò xuÊt nh÷ng con ®êng, biÖn ph¸p híng con ngêi ®Õn cuéc sèng t¬i ®Ñp. Nhng do nh÷ng h¹n
chÕ lÞch sö, c¸c nhµ t tëng tríc ®©y cha cã c¸i nh×n ®Çy ®ñ vÒ tån t¹i cña con
ngêi còng nh vÒ lÞch sö cña x· héi loµi ngêi . Hä míi chØ nghiªn cøu nh÷ng
mÆt kh¸c nhau cña tånt¹i con ngêi. Tuy vËy tÊt c¶ nh÷ng t tëng Êy ®· häp
hµnh dßng chñ lu cña lÞch sö v¨n ho¸ nh©n lo¹i, ®ã lµ chñ nghÜa nh©n ®¹o.
TriÕt häc m¸c tiÕp nèi truyÒn thèng cao quý ®ã vµ ®· cã nh÷ng ph¸t
hiÖn míi, nh÷ng ®ãng míi . LÇn ®Çu tiªn Mac v¹ch ra ph¬ng thøc tån t¹i
cña con ngêi. XuÊt ph¸t tõ cuéc sãng cña con gêi hiÖn thùc, mac nhËn thÊy,
ph¬ng thøc tån t¹i cña con ngêi chÝnh lµ ho¹t ®éng cña hä. C¸i quy ®Þnh
hµnh vi lÞch sö ®Çu tiªn vµ còng lµ ®éng lùc thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng
trong suèt qu¶ tr×nh lÞch sö cña m×nh lµ nhu cÇu vÒ lîi Ých. Nhu cÇu tån t¹i
cña con ngêi h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan vµ cã nhiÒu b¹c thng mµ tríc
hÕt lµ nhu cÇu sèng ( ¨n ,uèng, mÆc...) nhu cÇu giao tiÕp vµ tha gia ho¹t
®éng céng ®ång, nhu cÇu ph¸t triÓn tÝnh c¸ch vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh. Nhu
cÇu lµ ®éng lùc bªn trong cua tÝnh tchs cùc,cña høng thó. KÕt qña ho¹t ®éng
13
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
tho¶ m·n nhu cÇu ®ßng thêi lµm nÈy sinh nhu cÇu míi vµc¶ nh÷ng ®iÒu
kiÖn thùc hiÖn nhu cÇu míi.
- “ C¸ nh©n lµ thùc thÓ cña héi” cho nªn mäi biÓu hiÖn sinh ho¹t cña nã lµ
biÓu hiÖn vµ kh¼ng ®Þnhcña sinh ho¹t x· héi. Con ngêi c¸ nh©n n»m
trong thµnh phÇn hÖ thèng x· héi nh gia ®×nh, tËp thÓ, giai cÊp, d©n
téc...vµ réng h¬n lµ héi loµi ngêi.
- “ §êi sèng x· héi cã tÝnh chÊt hùc tiÔn ®Ó tån t¹i vµ ph¸t trØen x· héi
kh«ng ngõng ho¹t ®éng ®Ó s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt , b¶n th©n con ngêi,b, cña c¶i vËt chÊt, c, c¸c quan hÖ x· héi d, n¨ng lùctinh thÇn, trÝ tuÖ.
Kh«ng thÓ thiÕu mét sè yÕu tè nµo trong cÊu tróc s¶n xuÊt x· héi, song
cÇn nhÊn m¹nh r»ng s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ yÕu tè nÒn t¶ng vµ chÝnh
nã t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt cho x· héi tån t¹i, lµ ®éng lùc cña x·
héi, chi phèi c¸c yÕu tè kh¸c trong cÊu tróc x· héi, lµ c së cña lÞch sö
loµi ngêi. S¶n xu¸t vËt chÊt t¹o ra nh÷ng t liÖu sinh ho¹t ®¸p øng nhu cÇu
sèng cña con ngêi, t¹o ra nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt mµ nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt
nµy v¹ch ra nh÷ng thêi ®¹i lÞch sö cña con ngêi. C mac nhÊn m¹nh: “
nh÷ng thêi ®¹i kinh tÕ kh¸c nhau kh«ng ph¶i ë chç chóng s¶n xuÊt ra c¸i
g× lµ ë chç chóng ®îc s¶n xuÊt ra b»ng c¸ch nµo, víi nh÷ng t lÖu nµo.
Còng chÝnh trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt Êy con ngêi tù t¹o ra vµ tù
hoµn thiÖn chÝnh b¶n th©n m×nh.
- NÒn s¶n xuÊt x· héi lµ mét thÓ thèng nhÊt bao gåm nhiÌu mÆt, nhiÒu
mèi liªn hÖ trong ®ã næi lªn hai lo¹i quan hÖ c¬ b¶n
+ Mét lµ: Quan hÖ kinh tÕ – kü thuËt biÓu hiÖn b»ng c¸ch thøc, n¨ng
lùc tr×nh ®é con ngêi ®Æt ra trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng vµo giíi tù nhiªn ®Ó t¹o
ra nh÷ng s¶n phÈm ( lùc lîng s¶n xuÊt)
+ Hai lµ: Quan hÖ kinh tÕ – x· héi: Tøc lµ c¸ch thøc gi¶i quýet vÊn
®Ò lîi Ých kinh tÕ, lµ qua hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qóa tr×nh s¶n xuÊt, trao
®æi vµ tiªu dïng. Lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ hai
bé phËn mµ lµ hai lo¹i quan hÖ trong mét thÓ thèng nhÊt cÊu thµnh ph¬ng
thøc s¶n xuÊt. VÒ mÆt nhËn thøc luËn ®ã lµ hai gãc ®é tiÕp cËn ®Ó xem xÐt
mét thùc thÓ . Tøc lµ nÕu ph©n tÝch ph¬ng thøc s¶n xuÊt theo quan hÖ gi÷a
con ngêi víi con ngêi víi giíi tù nhiªn th× ®ã lµ ph©n tÝch lc lîng s¶n xuÊt,
NÕu ph©n tÝch ph¬ng thøc s¶n xuÊt theo quan hÖ gi÷a con ngêi víi con
ngêi th× ®ã lµ ph©n tÝch quan hÖ s¶n xuÊt.
Lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt n»m trong mét thùc thÓ thèng
nhÊt cña hai mÆt ®ãi lËp cña ph¬ng thøc s¶n xuÉt· héi nhÊt ®Þnh. Chóng
quy ®Þnh chÕ íc t¸c ®éng qua l¹i thóc ®Èy lÇn nhau ph¸t triÓn, trong ®ã lùc
lîng s¶n xuÊt lu«n ®èng vai trß quyÕt ®Þnh, s¶n xuÊt quan hÖ ph¶i phï hîp
víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lc líng¶n xuÊt. Sù thèng nhÊt mÉu
14
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
huÉn nµy kh«ng ngõng tù s¶n sinh vµ tù gi¶i quyÕt lµ ®éng lùc vËn ®éng néi
t¹i cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt , sí¬ ph¸t triÓn cña tµn bé loµi ngêi.
LÞch sö kh«ng ph¶i lµ mät nh©n c¸ch lÞch sö ph¸t triÓn nµo ®ã sö dông
con ngêi lµm ph¬ng tiÖn ®¹t tíi môc ®Ých cña m×nh . LÞch sö ch¼ng qua chØ
lµ ho¹t ®éng cña con ngêi theo ®uæi môc ®Ých cña b¶n th©n m×nh. Nãi lÞch
sö lµ sù ho¹t ®éng cña chÝnh con ngêi , ho¹t ®éng baogåm sù thèng nhÊt
gi÷a mÆt kh¸ch quan vµ chñ quan cña qu¸ tr×nh lÞch sö.
Nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®· ®Æt ra vµ gi¶i quyÕt ®óng
®¾n mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi , gi÷a ®iÒu
kiÖn khsch quan vµ nh©n tè chñ quan , gi÷a quy luËt lÞch sö vµ sù ho¹t ®éng
cã ý thøc cña con ngêi , g÷a yÕu tè vµ tù do , g÷a tù ph¸t vµ tù gi¸c trng sù
ph¸t triÓn cña lÞch sö . C¸c cÆp ph¹m trï nµy lµ c¸c l¸t c¾t nhËn thøc luËn
kh¸c nhau nhng bæ sung cho nhau cïng lµm s¸ng tá métt vÊn ®Ò hÕt søc
phøc t¹p , ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a mÆt kh¸ch quan vµ mÆt cñ quan cña tiÕn
tr×nh lÞch sö.
C. M¸c x¸c lËp nguyªn lý cã tÝnh chÊt ph¬ng ph¸p luËn ®Ó gi¶i uyÕt
vÊn ®Ò nµy : “ Kh«ng ph¶i ýthøc con ngêi quyÕt ®Þnh tßn t¹i cña hä , tr¸i l¹i
chÝnh sù tån t¹i x· héi cña hä quyÕt ®Þnh ý thøc cña hä.
X· héi lµ bé phËn ®Æc thï cña thÕ giíi vËt chÊt, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn
theo quy luËt kh¸ch quan. Quy luËt x· héi lµ nh÷ng mèi liÖn hÖ b¶n chÊt, tÊt
yÕu, lÆp ®i lÆp l¹i cña c¸c qu¸ tr×nh, hiÖn tîng cña ®êi sèng x· héi , ®Æc trng
cho khuynh híng c¬ b¶n ph¸t trØen cña x· héi tõ thÊp ®Õn cao. Nãi dÕn quy
luËt lµ nãi ®Õn tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, nhng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ con
ngêi bã tay tríc quy luËt , khi cha nhËn thøc ®îc quy luËt thi con ngêi hµnh
®éng mét c¸ch tù ph¸t, lµ n« lÖ cña tÝnh tÊt yÕu . Khi ®· nhËn thøc ®îc quy
luËt vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cña chóng,tøc lµ nhËn thøc ®îc tÝnh tÊt
yÕu , th× con ngêi cã thÓ ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña m×nh phï hîp víi yªu
cÇu cña quy luËt mét c¸ch tù gi¸c vµ con ngêi cã tù do trong ho¹t ®éng cña
m×nh.
Quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö kh«ng phñ nhËn t¸c ®éng cña môc ®Ých
cña con ngêi ®èi víi tiÕn tr×nh lÞch sö mµ cßn ®ßi hái gi¶i thÝch nã mét c¸ch
khoa häc, tøc lµ xem xÐt nhu cÇu kh¸ch quan cña sù xuÊt hiªn c¸c môc ®Ých
vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn hiÖn thùc ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých ®ã.
MÆt kh¸c, ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých cÇn ph¶i cã c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan
thÝch hîp, ho¹t ®éng cña con ngêi lµ qóa tr×nh chuyÓn tÝnh chñ quan thµnh
tÝnh kh¸ch quan. Qu¸ tr×nh lÞch sö l¹i thèng nhÊt gi÷a quy luËt vËn ®éng
cña x· héi vµ ho¹t ®éng chÝnh s¸ch ý thøc cña con ngêi. Vµ cïng víi tiÕn
bé cña x· héi, vai trß cña nh©n tè chñ quan ngµy cµng t¨ng , ®ã lµ xu híng
cã tÝnh quy luËt.
15
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
2- CÊu tróc x· héi – ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi.
ThÕ giíi vËt chÊt lµ mét thÓ thèng nhÊt bao gåm nhiÒu cÊp ®é tæ chøc
kh¸c nhau. ë mçi cÊp ®é tæ chøc nhÊt ®Þnh cña vËt chÊt ta cã thÎ tmfthÊy
nh÷ng yÕu tè æn ®Þnh mµ nh÷ng mèi liÖn hÖ vµ sù t¸c ®én lÉn nhau gi÷a
chóng t¹o thµnh cÊu tróc , mang l¹i cho nã tÝnh chØnh thÓ. Quy tr×nh ph¸t
triÓn ®Õn c¸c cÊp ®é tæ chøc cao lµm gia t¨ng tÝnh phøc t¹p cña hÖ thèng .
X· héi lµ hÖ thèng cùc kú phøc t¹p , nÎn khi ph©n tÝch x· héi ®ßi háiph¶i
xem xÐt tÝnh to¸n t¸c ®éng cña nhÒu tham sè vµ hîp phÇn ®a d¹ng ,vµ ®îc
nh÷ng bé phËn chñ yÕu vµ mèii liÖn hÖ gi÷a chóng. §iÒu nµy rÊt quan träng
vÒ mÆt ph¬ng ph¸p luËn , vf nã cho ta c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ x· héi. C¸c nhµ
triÕt häc vµ x· héi häc tríc M¸c khi nghiªn cøu x· héi chØ tiªp cËn bé phËn
nµy hay bé phËn kh¸c, nhÊn m¹nh mét yÕu tè nµo ®ã vµ g¸n cho nã tÝnh
quy ®Þnh, vµ do ®ã, kh«ng thÓ ®a ra mét m« h×nh lý luËn ph¶n ¸nh x· héi
trong tÝnh chØnh thÓ, trän vÑn cña nã.
Quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö xem xÐt x· héi víi tÝnh c¸ch
la mét hÖ thèng bao gåm trong nã bèn lÜnh vùc c¬ b¶n:
+ LÜnh vùc kinh tÕ cña ®êi sèng x· héi, tøc quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ
kinh tÕ gi÷ vai trß lµ quan hÖ ban ®Çu, c¬ b¶n vµ quyÕt ®Þnh tÊt c¶ c¸c quan
hÖ x· héi kh¸c.
+ LÜnh vùc x· héi: Tøc quan hÖ gia ®×nh, tÇng líp x· héi,giai cÊp,
d©n téc, trong ®ã quan hÖ giai cÊp ®ãng vai trß chi phèi.
+ LÜnh vùc chÝnh trÞ vµ ®êi sèng x· héi: c¸c tæ chøc vµ c¸c thiÕt chÕ
quyÒn lùc, hÖ thèng luËt ph¸p vµ t tëng chÝnh trÞ
+LÜnh vùc tinh thÇn vµ ®êi sçng x· héi:
§ãng gãp khoa häc c¶u M¸c vµ¡ngghen lµ ë chç c¸c «ng ®· x¸c ®Þnh
®óng vÞ trÝ,vai trß cña c¸c yÕu tè, chØ ra c¸c chØÒu t¸c ®éng qua l¹i gi÷a
chóng nhng mãi liÖn hÖ b¶n chÊt tÊt yÕu gi÷a chóng vµ do ®ã lµm tÊt c¶ hÖ
thèng x· héi vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn,.
C. M¸c ®· trnhf bÇy c« ®éng vÒ cÊu tróc x· héi “ Trong sù s¶n xuÊt ra
®êi sèng cu¶ m×nh con ngêi ta cã nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh, tÊt yÕu, kh«ng
tuú thuéc vµo ý muèn cña hä- tøc nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt. Toµn bé nh÷ng
quan hÖ s¶n xuÊt Êy hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi, tøc lµ c¸i c¬ së
hiÖn thùc, trªn ®ã x©y dùng mét thîng tÇng ph¸p lý vµ chÝnh trÞ.
LÜnh vùc x· hé cã ph¹m trï giai cÊp, ®Êu tranh giai cÊp, kÕt cÊu giai
cÊp, sù ph©n chia giai cÊp do sù bè tËp ®oµn ngêi trong s¶n xuÊt x· héi quy
®Þnh, vµ ®Õn lît nã giai cÊp gi÷ vÞ trÝ Häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
thèng trÞ trong hÖ thèng s¶n xuÊt.
16
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
Tãm l¹ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ ph¹m trï chØ mét kiÓu hÖ thèng x·
héi ë mét giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh, cã tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt, lµ
sù thèng nhÊt cña tÊt c¶ c¸c yÕu tè, mét c¬ cÊu hßan chØnh lu«n lu«n vËn
®éngth«ng qua sù t¸c ®éng biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ
s¶n xuÊt, gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÓn tróc thîng tÇng.
3
Vai trß ph¬ng ph¸p luËn cña ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi .
Lý lu¹n vµ thùc tÕ. L« gic vµ lÞch sö.
Ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ m« h×nh lý luËn vÒ x· héi vµ nh
mäi m« h×nh, nãkh«ng bao qu¸t tÊt c¶ tÝn ®ad¹ng cña c¸c hiÖn tîng trong
®êi sèng x· héi. V× vËy hiÖn thùc x· héi vµ s¬ ®å lý thuyÕt vÒ x· héi kh«ng
®ßng nhÊtvíi nhau. Trong thctÕ c¸c sù kiÖn lÞch sö mang tÝnh kh«ng lÆp l¹i,
hÕt søc phong phó, c¸c yÕu tè tinh thÇn vµ vËt chÊt, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ... thêng xuyªn t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau .Ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chØ
ph¶n ¸nh c¸i b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ bªn trong, tÊt yÕu lÆp l¹i cña c¸c
hiÖn tîng Êy, tõ tÝnh ®a d¹ng cô thÓ – lÞch sö bá nh÷ng chi tiÕt c¸ biÖt,
dùng l¹i cÊu tróc æn ®Þnh vµ l«gÝc ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh lÞch sö. “ BÊt kú
trong giíi tù nhiªn hay trong x· héi , ®Òu kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã hiÖn tîng thuÇn tuý - ®ã chÝnh lµ ®iÒu mµ ph¸p biÖn chøng cña m¸c ®· dËy chóng
ta, phÐp biÖn chøng ®ã v¹ch cho chøng ta thÊy r»ng b¶n chÊt c¸c kh¸i niÖm
thuÇn tuý cña con ngêi, lµm cho ngêi ta kh«ng thÕ nhËn thøc ®îc ®Çy ®ñ ®ãi
tîng trong tÊt c¶ Ýnh phøc t¹p cña nã”.
Ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®em l¹i nh÷ng nguyªn t¾c ph¬ng
ph¸p luËn xuÊt ph¸t ®Ó nghiªn cøu x· héi, lo¹ bá ®i c¸i bÒ ngoµi, c¸i ngÉu
nhiªn , kh«ng ®i vµo c¸c chi tiÕt, viÖt ra khái tri thøc kinh nghiÖm ho¨c x·
héi häc m« t¶, ®i s©u v¹c ra c¸i b¶n chÊt æn ®Þnh tõ phong phó cña hiÖn tîng , v¹c ra c¸i l«gÝc bªn trong cña tÝnh nhiÒu vÎ cña lÞch sö.
Theo quan niÖn cña chñ nghÜa duy vËt,” ®êi sèng x· héi, vÒ thc chÊt, lµ
cã tÝnh chÊt thùc tiÔn” vµ h×h thøc chñ yÕu trong cÊu tróc cña thùc ttiÔn lµ
ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt cña con ngêi. ¡ngghen ®· viÕt: “ Theo quan
®iÓm duy vËt vÒ lÞch sö, nh©n tè quýet ®Þnh trong lÞch sö xÐt ®Õn cïng lµ sù
s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra ®êi sèng hiÖn thùc. C¶ M¸c laanx t«i cha bo giê
kh¼ng ®Þnh g× h¬n. NÕu nh ai cã xuyªn t¹c c©u nãi ®ã khiÕn cho nã cã
nghi· th× chØ cã nh©n tè kinh tÕ lµ nh©n tè duy nhÊt quyÕt ®Þnh, th× nã ®·
biÕn c©u ®ã thµnh mét c©u trèng rçng, tr×u tîng, v« nghÜa” C¸c nh©n tè
kh¸c cña x· héi ®Òu cã ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh lÞch sö. Tuú theo hoµn c¶nh
cô thÓ mµ cã thÓ xuÊt hiÖn nhan tè nµy hay nh©n tè kh¸c ph¸t triÓn vît tréi ,
ph¸ vì tÝnh c©n b»ng cña hÖ thèng, thóc ®Èy c¸c yÕu tã kh¸c ph¸t triÓn theo,
tiÕt lËp tr¹ng th¸i c©n b»ng míi , cao h¬n TiÕn tr×nh lÞch sö lu«n lµm xuÊt
hiÖn nh÷ng nh©n tè míi ®ãng vai trß ®éng lùc thóc ®Èy lÞch sö ph¸t triÓn
m¹nh mÏ nh cuéc c¸ch m¹ng khoa häc – c«ng nghÖ hiÖn nay.
17
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
Trong qu¶ tr×nh tiÕn triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi, h×nh th¸i míi
kh«ng thÓ xo¸ bá mäi yÕu tè cña h×nh th¸i cò ma trong khi ph¸ vì cÊu tróc
cña hÖ thèng cò l¹i b¶o tßn,kÕthõa vµ ®æi míi nh÷ng yÕu tè cña nã, võa
®¶m b¶o tÝnh liªn tôc, võa ¹o ra bícph¸t triÓn, do ®ã t¹o ra t×nh tr¹ng chång
chÊt, ®an xen nh÷ng yÕu tè cua nhiÒu h×nh th¸i kinh tÕ x· héi kh¸c nhau
cña nhiÒu thêi kú lÞch sö kh¸c nhau.Lªnin ®·chØ râ: “ Trªn thÕ giíi kh«ng
cã vµ còng kh«ng thÓ cã thø chñ nghÜa t b¶n nµo lµ thuÇn tuý c¶, v× chñ
nghi· t b¶n lu«n lu«n cã lÉn nh÷ng yÕu tè phong kiÕn,tiÓu thÞ d©n hoÆc
nh÷ng c¸i kh¸c n÷a.
TiÓn tr×nh lÞch sö cña mét d©n téc, mét quèc gia cô thÓ thêng xuyªn bÞ
nh÷ng yÕu tè bªn trong vµ bªn ngoµi kh¸c chi phèi nh hoµn c¶nh ®Þa lý,
truyÒn thèng v¨n ho¸,t©m lý d©n téc, quan hª giao lu víi c¸cdan téc kh¸c.
TÊt c¶ c¸c yÕu tè ®ã ®Òu cã thÓ gãp phÇn k×m h·m, hoÆc thóc ®Èy sù ph¸t
triÓn cña mét dan téc nhÊt ®Þnh. T×nh tr¹ng chiÐn tranh hay hoµ b×nh cña
mét d©n còng cã thÓ lµm gi¸n ®o¹n, ph¸ vì tiÕn tr×nh ph¸t triÓn tù nhiªn
hoÆc t¹o tiÒn ®Ò æn ®Þnh, ph¸t triÓn lÞch sö cña mét d©n téc. C¸c qu¸ tr×nh
lÞch sö cña x· héi loµi ngêi diÕn ra kh«ng ®ång dÒu ,thêng xuyªn xuÊt hiÖ
nh÷ng trung t©m ph¸t triÓn vÒ s¶n xuÊtv¹t chÊt vÒ kü thuËt, vÌ v¨n ho¸ hÆc
tiÕn bé x· héi. ChÝnh tõ nh÷ng trung t©m Êy cã sù ®ái míi vµ ph¸t triÓn lan
réng nhê sùgao lu trao ®æi ®ua tranh gi÷ c¸c trung t©m ph¸t triÓn,gi÷a cÊc
níc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau. §ã lµ c¬ së thóc ®Èy tiÕn bé, lµm xuÊt
hiÖn kh¶ nanng mét sè níc cã thÓ bá qua mét h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi
nµo ®ã, lîi dông tÝnh kh«ng ®ång ®Òu cña qu¸ tr×nh lÞch sö mét c¸ch cã ý
thøc ®Ó rót ng¾n mµ kh«ng ph¶i lÆp l¹i tuÇn tù c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña
lÞch sö.
II.
Qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi con ®êng ph¸t triÓn
tÊt yÕu cña c¸ch m¹ng viÖt nam.
1.
NhËn thøc l¹i vÒ chñ nghÜa x· héi vµ thêi kú qu¸ ®é.
“ Chñ nghÜ céng s¶n kh«ng h¶i lµ mét tr¹ng th¸i cÇn ph¶i s¸ng t¹o ra,
kh«ng ph¶i lµ mét lý tëng mµ hiÖn thùc ph¶i khu«n theo. Chóngta gäi chr
nghÜa céng s¶n lµ mét phong trµo hiÖn thùc, nã xo¸ bá tr¹ng th¸i hiÖn nay.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn cña phong trµo Êy lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng tiÒn ®Ò hiÖn ®ang
tån t¹i” dùa vµo sù ph©n tÝch trùc tiÕp nh÷ngm©u thu·n cña xx héi t s¶n
trong giai ®o¹n ®Çu ph¸t triÓn cña nã, dùa vµo triÓn väng cña phong trµo
c«ng nh©n, M¸c vµ ¡ngghen ®· ®a ra dù ®o¸n vÒ sù ph¸t triÓn cña x· héi
loµi ngëitong t¬ng lai, t©dst yÕu ph¶i tiÕn ®Õn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cæan
chñ nghÜa, mµ chñ nghÜa x· héi lµ giai ®o¹n thÊp cña h×nh th¸i Êy. TÊt nhiªn
dù ®o¸n khoa häc cña c¸c «ng míi cØ cho phÐp ph¸c ho¹ ®îc nh÷ng ®êng
nÐt chñ yÕu vÒ x· héi t¬ng lai Êy. Lªnin còng chØ râ:” Chóng ta kh«ng hÒ
coi lý luËn cña m¸c nh µ mét c¸i g× d· xong xu«i h¼n vµ bÊt kh¶ x©m
18
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
ph¹m,tria l¹i chóng ta tn r»ng lý luËn ®ã chØ ®Æt nÒn mãng cho m«n kha häc
mµ nh÷ng ngêi xx héi chñ nghÜa ph¶i ph¸t triÓn h¬n n÷a vÒ mäi mÆt, nÕu hä
kh«ng muèn trë thµnh l¹c hËu vãi cuéc sèng
§¸ng tiÕc lµ trong nhiÒu n¨m qua, ®è víi chóng ta, lý lu¹n vÒ chñ
nghÜa x· héi kh«ng nh÷ng kh«ng ®îc bá sung, ph¸t triÓn cho phï hîp víi sù
ph¸t triÓn cña thùc tiÔn, mµ l¹i ®îc gi¶i thÝch mét c¸ch cã m¸y mãc, gi¸o
®iÒu vµ ®îc ¸p dông mét c¸ch dËp khu«n lµm cho chñ nghÜ x· héi hiÖn thùc
ë nhiÒu níc bÞ biÕn d¹ng, dÉn ®Õn khñng ho¶ng vµ tan r· . HËu qu¶ ®ã
nhiÒu nguyªn nh©n, nhng nghuyªn nh©n chñ yÕu lµ do chóng ta m¾c ph¶i
nhøng sai lÇm chñ quan duy ý chÝ, kh«ng t«n träng c¸c quy luËt kh¸ch
quan. Thùc tiÕn cña ®êi sèng ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i nhËn thøc l¹i ®êi
sèng kinh tÕ x· héi , tiÕn hµnh ®æi míi mét c¸ch toµn diÖn, s©u s¾c c¶ lý
luËn vµ thùc tiÔn cña chñ nghÜa x· héi.
LÞch sö ®· chøng minh kh«ng ph¶i níc nµo cò ph¶i tuÇn tù tr¶i qua c¸c
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®·ng cã trong lÞch sö . Viªc bá qua mé h×nh t¸i kinh
tÕ x· héi nµo dã do nh÷ng yÕu tè bªn trong quyÕt ®Þnh, song ®ång thõi cßn
tuú thuéc ë sù t¸c ®éng cña tõng nh©n tè bªn ngoµi. Cuéc c¸ch m¹ng kha
häc vµ c«ng nghÖ ®ang t¹o ra bíc ngoÆc ph¸t triÓn cña loµi ngêi , ®¸nh dÊu
®Ønh c¸o míi cña sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ , më ra mét nÒn v¨n minh míi t¸c
®éng s©u s¾c cuéc sèng cña c¸c d©n téc, t¹o ra cho c¸c níc chËm ph¸t triÓn
thêi c¬ míi nhng còng cã nhiÒu th¸ch thøc míi trªn con ®êng lùa chän con
®êng x· héi chñ ngh·, nhanh chãng tho¸t khái nghÌo nµn lac hËu, lµm cho
®Êt níc ngµy cµng phån vinh.
§¶ng ta chØ râ: “ Níc ta qu¸ ®é lÓn chñ nghÜa x· héi, bá qua chÕ ®é t
b¶n,tõ mçt· héi von lµthuéc ®Þa, nöa phong kiÕn, lùc lîng s¶n xuÊt rÊt thÊp
“ ®Æc ®iÓm nµy, xÐt vÒ tÝnh chÊt vµ t×nh ®é. BiÕu hiÖn ë hai ®¨c trng c¬ b¶n:
mét lµ,lùc lîng s¶n xuÊt r¸t thÊp quy ®Þnh tÝnh tÊt yÕu kinh tÕ – x· héita
cha ®Çy dñ,cha chÝn måi trong s ph¸t triÓn tù nhiªn, n«i t¹i c¶u nã, hai lµ
tån ®éng nhiÒu tµn d quan hÖ x· hé, ý thøc t tëng t©m lý do chÕ ®é thùc
d©n, phong kiÕn cò ®Ó l¹i. §ã alf nh÷ng khã kh¨n trë ng¹i trong bí chuyÓn
tiÕp lÞc sö tõ mçt· héikÐmph¸t triÓn sang mé x· héi hiÖn ®¹i phï hîp víi
nh÷ng chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ cña nÒn v¨ minh nh©n laäi vµ cña tiÕnbé x· héi.
§iÒu cÇn cuys lµ cã thÕ bá qua chÕ ®é t b¶n ,óa ®é len chñ nghÜa x·
héi nhng kh«ng thÕ bá qua viÖc chuyÓn bÞ nh÷ng tiÒn ®Ò cÇn thiÕt, nhÊt lµ
tiÒn ®Ò vÒ kÝnh tÕ cho sù qu¸ ®ä Êy. Nãi c¸ch kh¸c, cã thÓ bá qua chÕ ®ä t
b¶n chñ nghÜa nhng ph¶i tiÕn hµnh so cho sù bá qua nú kh«ng hÒ vi ph¹m
tiÕn tr×nh lÞch sö- tù nhiÖn cña sù ph¸t triÓn. Do ®o cÇn cã sù ph¸t triÓn nhÊt
®Þnh nh©n tè t b¶n chñ nghÜa trong thêi kú qu¸ ®é la m«t yªu cµu kh¸ch
quan.
19
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel (: 0918.775.368
2.
Nh÷ng quan ®iÓm vÒ ph¬ng ph¸p luËn xuÊt ph¸t ®Ó x©y dùng chñ
nghÜa x· héi ë nícta.
- Coi träng vai trß vµ b¶ chÊt nhµ níc, thÓ hiÖ®Çy ®ñ quyÒn lùcvµ nguyÖn
väng cña nh©n d©n. ThiÕtlËp nÒn d©n chñ xx héi chr ngh·, quyÒn lc cña
nh©n d©n ®îc kh¼ng ®Þnh vµ ®îc thùc hiÖ b»ng ph¸p luËt mang tÝnh c«ng
khai, bnhf ®¼ng, d©n chñ vµ tiÕn bé.
- Thùc hiÖn nh÷ng biÕn ®æi mang tÝn c¸ch m¹ng trªn c¶ ba lÜnh vùc , ùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc thêngtÇng. Trong ®ã ph¶i ra
søc ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt lµ nhiÖm vô trung t©m hµng ®Çu t¹o tÒn
®Ò kinh tÕ v÷ng ch¾c co sù ra dêi cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ
nghÜa. Ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt trong ®iÒu kiÖn cuéc c¸ch m¹ng khoa
häc vµ c«ng nghÖ ®ang diÔn ra dån dËp, m¹nh mÏ ®ßi hái chóng ta ph¶i
chÝnh s¸ch quan niÖm míi vÒ c«ng nghiÖp hãa kh«ng ph¶i lµ u tiªn x©y
dùng c¬ së vËt chÊt víi nh÷ng nghµnh c«ng nghiÖp truyÒn thèng theo
kiÓu c«ng nghiÖp ho¸ cæ ®iÓn mµ lùa chän nh÷ng nghµnh c«ng nghÖ
thÝch hîp, x©y dùng kÕt c¸u h¹ tÇng c¬ cë vËt chÊt kü thuËt hÖ thèng
th«ng tin t¹o tiÒm n¨ng nhan chãng øng dông c«ng nghÖ míi. Gi¶i
phãng vµ khai th¸c nhanh moi kh¶ n¨ng cña lùc lîng s¶n xuÊt, ph¸t triÓn
nÒ kinh tÐhµng ho¸ nhiÒu thnµh phÇn phong phó vµ ®a d¹ng t¹o ra nguån
s¶n phÈm vµ nguån tÝch luü ®ã lµ nhiÖm vô hµng dÇu hiÖn nay.
- Phï hîp víi nh÷ng ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt thiÕt lËp tõng bíc
quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa tõ thÊp ®Õn cao vî ®a d¹ng vÒ h×nh
thøc së h÷u.
- TiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ngx· héi chñ ngh¶tªn lÜnh vùc t t¬ng v¨n ho¸
ph¸t huy nh©n tã con ngêi, con ngêi võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc ®Ó
x©y dùng mçt x· héi v¨n minh. Gi¶i phãng c¸ nh©n ®Ó gi¶i phãng x·
héi, kÕt hîp søc m¹nh c¸ nh©n víi søc m¹nh céng ®ång lµ ®éng lùc quan
träng cña chñ nghÜa x· héi.
- Nh÷ng nghuyªn t¾ch ph¬ng ph¸p luËn nãi trªn lµ tæng hîp c¸c quan
®iÓm c¬ b¶n nh»em x©y dùng chñ ngh· x· héi ë níc ta. Trong ®ã cÇn
chó träng c¶ ba mÆt : lùc lîng s¶n xu¸t , quan hÖ s¶n xuÊt, vµ kiees tróc
thîng tÇng – nh÷ng béphËn cÊu thµnh cña h×nh fth¸i kinh tÕ – x· héi
míi.
20