Tài liệu Vn - khao co hoc tien su tay nguyen

Lêi nãi ®Çu T©y Nguyªn gåm 5 tØnh: Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång, cã vÞ trÝ quan träng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ an ninh, quèc phßng cña ®Êt n−íc. Tr−êng §¹i häc §µ L¹t n»m trªn ®Êt T©y Nguyªn. Tr−êng cã vinh dù ®µo t¹o con em ®ång bµo c¸c d©n téc T©y Nguyªn vµ c¸c c¸n bé phôc vô cho T©y Nguyªn. Trang bÞ kiÕn thøc tiÒn sö, s¬ sö vµ lÞch sö cña céng ®ång c¸c d©n téc T©y Nguyªn cho sinh viªn Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o hiÖn nay cña Tr−êng. TËp gi¸o tr×nh Kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn lµ mét c«ng tr×nh tæng kÕt toµn bé t− liÖu ®iÒu tra, khai quËt vµ nghiªn cøu gÇn nöa thÕ kû qua cña c¸c nhµ kh¶o cæ häc vÒ T©y Nguyªn; cung cÊp cho sinh viªn Khoa Sö vµ häc viªn Cao häc chuyªn ngµnh kh¶o cæ häc nh÷ng th«ng tin cËp nhËt vÒ ®Þa lý nh©n v¨n T©y Nguyªn, t×nh h×nh ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc ë T©y Nguyªn; tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn tõ thêi ®¹i ®¸ cò ®Õn thêi ®¹i kim khÝ; vÞ trÝ c¸c nÒn v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn trong bèi c¶nh tiÒn sö ViÖt Nam vµ §«ng Nam ¸. TËp gi¸o tr×nh nµy lµ kÕt qu¶ cña sù kÕt hîp gi÷a nghiªn cøu khoa häc víi thùc tÕ gi¶ng d¹y t¹i Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t cña t¸c gi¶ trong nh÷ng n¨m qua. Víi mong muèn gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng ®µo t¹o §¹i häc vµ Sau §¹i häc, cung cÊp cho sinh viªn ngµnh Sö hiÓu biÕt s©u s¾c thªm vÒ v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn còng nh− ®Þnh h−íng cho c«ng t¸c nghiªn cøu, gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn, t«i vui mõng ®−îc giíi thiÖu tËp gi¸o tr×nh nµy víi sinh viªn, häc viªn cao häc vµ tÊt c¶ nh÷ng ai yªu quý T©y Nguyªn. Nh©n ®©y, t¸c gi¶ xin göi lêi biÕt ¬n thÇy NguyÔn H÷u §øc, HiÖu tr−ëng Tr−êng §¹i häc §µ L¹t vµ thÇy TrÇn V¨n B¶o, Chñ nhiÖm Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ®∙ ®éng viªn, gióp ®ì vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó tËp gi¸o tr×nh nµy ®−îc hoµn thiÖn, sím ra m¾t b¹n ®äc. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n kh«ng tr¸nh khái phiÕm khuyÕt, t¸c gi¶ rÊt mong nhËn ®−îc sù gãp ý cña ®éc gi¶. Xin c¸m ¬n. PGS.TS NguyÔn kh¾c sö 1 PhÇn thø nhÊt Vμi nÐt vÒ ®Þa lý vμ kh¶o cæ häc t©y nguyªn 2 ch−¬ng mét vμi nÐt vÒ ®Þa lý nh©n v¨n T©y Nguyªn 1. VÞ trÝ ®Þa lý T©y Nguyªn gåm 5 tØnh lµ Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång, to¹ ®é tõ 110 ®Õn 15030' vÜ B¾c vµ 1070 ®Õn 1090 kinh §«ng, víi tæng diÖn tÝch 56.119km2, d©n sè 3.134.000 ng−êi, mËt ®é 56 ng−êi/km2 (sè liÖu thèng kª n¨m 1995). VÒ ®Þa h×nh, ®©y lµ nh÷ng cao nguyªn xÕp tÇng, n»m sau l−ng vßng c¸nh cung gê nói Tr−êng S¬n Nam. Theo ph©n vïng ®Þa lý, Tr−êng S¬n B¾c ch¹y tõ th−îng nguån S«ng C¶ ®Õn phÝa b¾c thung lòng S«ng Bung, cßn Tr−êng S¬n Nam b¾t ®Çu tõ nam thung lòng S«ng Bung ®Õn tËn miÒn §«ng Nam Bé, trong kho¶ng to¹ ®é tõ 110 ®Õn 15030' vÜ B¾c. Hai ®o¹n cña gê nói Tr−êng S¬n Nam nèi l¹i víi nhau thµnh mét vßng cung låi ra phÝa ®«ng vµ lµm cho bê biÓn n−íc ta cã d¹ng ch÷ S. N»m lät vµo vßng cung, ®−êng viÒn ch÷ S ®ã chÝnh lµ T©y Nguyªn 1 . PhÝa b¾c T©y Nguyªn gi¸p víi tØnh Qu¶ng Nam, phÝa nam gi¸p víi c¸c tØnh miÒn §«ng Nam Bé; phÝa t©y lµ ®−êng biªn giíi víi hai n−íc Lµo vµ Campuchia, phÝa ®«ng gi¸p víi c¸c tØnh thuéc ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung: Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ vµ Ninh ThuËn. ChiÒu tõ t©y sang ®«ng cña T©y Nguyªn réng trung b×nh 150km, chiÒu dµi theo trôc b¾c nam trªn 450km. Nh− vËy, T©y Nguyªn cã vÞ trÝ chiÕn l−îc quan träng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, qu©n sù vµ an ninh quèc phßng. T©y Nguyªn ®−îc coi nh− lµ c¸i x−¬ng sèng, nãc nhµ cña 3 n−íc §«ng D−¬ng. Trong chiÕn tranh, c¸c nhµ qu©n sù ®· ®Æt ra môc tiªu, ai chiÕm ®−îc T©y Nguyªn ng−êi ®ã thùc sù lµm chñ chiÕn tr−êng §«ng D−¬ng vµ thùc tÕ ®· chøng minh ®óng nh− vËy. Ngµy nay, nãi ®Õn T©y Nguyªn lµ chóng ta nghÜ ngay tíi mét vïng ®Êt ®á basalte mªnh m«ng víi b¹t ngµn c©y c«ng nghiÖp nh− cµ phª, cao su; nãi ®Õn mét vïng ®Êt víi nh÷ng ®Þa danh lÞch sö, th¾ng c¶nh næi tiÕng nh− c¸c th¸c n−íc §ambri, Pren, Cam Ly (L©m §ång), th¸c §ray S¸p, Hå L¾c, B¶n §«n (§¨k L¨k), BiÓn Hå, th¸c Ialy (Gia Lai), ®Ønh nói Ngäc Linh, n−íc nãng §¾c T« (Kon Tum). 2. §Þa h×nh §Þa h×nh T©y Nguyªn ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh biÕn ®æi l©u dµi vµ phøc t¹p. Theo c¸c nhµ ®Þa chÊt, vÕt tÝch ®Þa h×nh cæ nhÊt cña T©y Nguyªn cßn l−u l¹i ®Õn ngµy nay cã tuæi vµo kho¶ng Palªogen (tõ 137 triÖu ®Õn 67 triÖu n¨m). Vµo cuèi Palªogen, c¸c ho¹t ®éng kiÕn t¹o ®· n©ng vïng nµy lªn cao kho¶ng 500 - 1 Lª B¸ Th¶o. ViÖt Nam l·nh thæ vµ c¸c vïng ®Þa lý. Nxb. ThÕ giíi. Hµ Néi, 1998, tr. 447. 3 700m so víi mùc n−íc biÓn. Nh÷ng n¬i n©ng m¹nh nhÊt t¹o nªn c¸c vïng nói cao nh− Ngäc Linh (Kom Tum), An Khª (Gia Lai) vµ Di Linh (§µ L¹t). Xen kÏ c¸c vïng nói cao lµ c¸c thung lòng, t¹o thµnh ®ång b»ng gi÷a nói hoÆc tr−íc nói réng r·i víi c¸c hå n−íc lín vµo §¹i T©n sinh (KZ). Vµo kû Pli«cene (N2) c¸ch ®©y kho¶ng 24 triÖu ®Õn 2 triÖu n¨m, ®Þa h×nh T©y Nguyªn cã c¸c d¹ng bËc râ rµng do sù n©ng lªn cña ®Þa h×nh tíi 500 - 600m. Vµo cuèi Pli«xene cã vµi ®ît phun trµo basalte yÕu ë B¶o Léc vµ Di Linh. C¸c vïng ®Þa h×nh T©y Nguyªn vµ Tr−êng S¬n Nam (Theo Lª B¸ Th¶o 1990:198) B¾t ®Çu kû §Ö Tø (kû Nh©n sinh): 2 - 1,5 triÖu n¨m, qu¸ tr×nh kiÕn t¹o ®Þa chÊt ë T©y Nguyªn b−íc sang mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi. Vµo thêi kú nµy, c¸c dung nham basalte trµo ra theo c¸c khe nøt, phñ lªn hÇu kh¾p c¸c ®ång b»ng bãc mßn tÝch tô, vèn lµ ®Þa h×nh thÊp nhÊt lóc bÊy giê. Cïng víi phun trµo, c¸c ho¹t ®éng n©ng lªn vÉn tiÕp tôc däc theo c¸c nÕp u»n vµ ®øt g·y, vèn ®· ho¹t ®éng l©u dµi tõ tr−íc ®ã, dÉn tíi h×nh thµnh c¸c cao nguyªn Pleiku, Bu«n Ma Thuét, M'drak, §¨k N«ng... Mét sè miÖng nói löa cò bÞ vïi lÊp hoÆc thu nhá l¹i ®Ó t¹o ra hå n−íc nh− BiÓn Hå (Gia Lai), miÖng nói löa ë n¬i cao nh− Hµm Rång (Gia Lai) vÉn cßn ®ã ®Õn ngµy nay. T©y Nguyªn n»m trong vµnh ®ai nói löa cña ®¹i lôc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng 2 . Cïng víi c¸c ®ît phun trµo basalte nãi trªn, c¸c hÖ thèng s«ng suèi T©y Nguyªn còng ®æi dßng. S«ng Kr«ng P«k« ë ®o¹n th¸c Ialy bÞ c−íp dßng. Sù ®¶o lén c¸c líp ®¸ neogen vµ basalte bëi sù dÞch chuyÓn theo ®øt g·y. C¸c cao nguyªn basalte bÞ phong ho¸ hoÆc laterit ho¸ m¹nh mÏ ë bÒ mÆt, c¸c ®ång b»ng còng bÞ bãc mßn t¹o ra ®Þa h×nh låi lâm. Tõ Pleistocene ®Õn nay, hai khèi lín Ngäc Linh vµ §µ L¹t vÉn tiÕp tôc n©ng cao, víi tæng biªn ®é trong §Ö Tø ®¹t ®Õn 500 - 600m. Mét giai ®o¹n phun trµo míi b¾t ®Çu x¶y ra cuèi Pleistocene d−íi h×nh thøc võa phun næ, võa 2 Lª B¸ Th¶o. Thiªn nhiªn ViÖt Nam. Nxb KH & KT, Hµ Néi, 1990, tr.191. 4 ch¶y trµn theo c¸c ®øt gÉy cã ph−¬ng gÇn kinh tuyÕn nh− ®· thÊy ë §Þnh Qu¸n, Xu©n Léc, Pleiku, Bu«n Hå. KÕt qu¶ lµ ®Þa h×nh c¸c vïng nãi trªn lªn cao ®Õn 200 - 300m, nhiÒu hÖ thèng s«ng suèi míi ®· ®−îc thiÕt lËp. Còng vµo thêi kú nµy, ®−êng ph©n thuû chÝnh cña T©y Nguyªn ®· ®−îc thµnh t¹o. PhÇn lín c¸c s«ng ®æ n−íc vÒ phÝa t©y, chØ mçi s«ng Ba lµ ®æ n−íc vÒ phÝa ®«ng qua cöa biÓn Tuy Hoµ. C¸c s«ng ë T©y Nguyªn chñ yÕu ®µo khoÐt s©u vµ t¹o thµnh c¸c bËc thÒm cæ, bµo mßn, x©m thùc cao nhÊt tíi trªn 100m, cã chç tíi 200m. Nh− vËy, ®Þa h×nh hiÖn t¹i cña T©y Nguyªn vÒ c¬ b¶n ®· ®−îc x¸c lËp. §ã lµ mét ®Þa h×nh ®a d¹ng víi c¸c cao nguyªn "xÕp bËc" xen kÏ c¸c khèi nói thÊp vµ trung b×nh, nh÷ng thung lòng ph©n c¸ch s©u. Cïng víi qu¸ tr×nh ho¹t ®éng vµ canh t¸c cña con ng−êi sau ®ã, ®· lµm cho bÒ mÆt ®Þa h×nh cña T©y Nguyªn nh− hiÖn nay. Mét c¶m gi¸c chung lµ cao nguyªn b»ng ph¼ng víi mét líp ®Êt basalte ph× nhiªu vµ ®−îc ph©n bËc râ rµng. N»m kÑp gi÷a cao nguyªn L©m Viªn (L©m §ång) vµ cao nguyªn D¨k N«ng (§¨k L¨k) cao trªn d−íi 1.000m lµ vïng tròng Kr«ng - P¸ch L¾k thÊp h¼n xuèng 400m, cã dßng Kr«ng Ana l−în khóc quanh co gi÷a c¸c ®Çm lÇy t¹o thµnh Hå L¾c, kh«ng cßn cho ta c¶m gi¸c mét miÒn nói n÷a mµ lµ mét ®ång b»ng thùc sù. Tõ nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t, nghiªn cøu, c¸c nhµ ®Þa chÊt, ®Þa lý ®· chia T©y Nguyªn thµnh 3 khu vùc ®Þa lý: Khu Kom Tum - Nam NghÜa, khu §¨k L¨k - Phó B×nh vµ khu cùc Nam Trung Bé. Mçi khu vùc ®Þa lý nµy, l¹i ®−îc ph©n chia nhá thµnh c¸c vïng ®Þa lý, tæng sè cã 21 vïng ®Þa lý 3 . + Khu Kom Tum - Nam NghÜa cã 5 vïng: - Vïng nói trung b×nh Ngäc Linh. Trong hÖ nói Nam Tr−êng S¬n, ®©y lµ vïng nói cao nhÊt, cã diÖn tÝch xÊp xØ 2.920km2. §Þa h×nh c¸c vïng thuéc kiÓu ®Þa h×nh nói khèi t¶ng trªn nÒn nguyªn sinh ph©n c¸ch m¹nh, víi ®é cao trung b×nh 1.600 - 1.700m. H−íng c¸c m¹ch nói chñ yÕu lµ h−íng b¾c nam. - Vïng nói thÊp t©y nam Ngäc Linh. DiÖn tÝch cña vïng nµy vµo kho¶ng 6.170km2. §Þa h×nh cña vïng thuéc kiÓu nói thÊp khèi t¶ng trªn nÒn nguyªn sinh bÞ chia c¾t m¹nh víi ®é cao trung b×nh 1.000 - 1.200m. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh cã ®é chia c¾t s©u lín, trung b×nh 250 - 300m. S−ên dèc 250 - 300, do ®ã trong vïng th−êng diÔn ra qu¸ tr×nh x©m thùc, bãc mßn m¹nh. - Vïng tròng Kom Tum. §©y lµ vïng më réng cña thung lòng s«ng §¨k Bla ë phÇn h¹ l−u vµ s«ng Kr«ng P«k« ë phÝa b¾c Kom Tum, diÖn tÝch cña vïng gÇn 1.650km2. §Þa h×nh cña vïng thuéc kiÓu bãc mßn tÝch tô Ýt bÞ ph©n c¸ch, cã ®é cao trung b×nh 500 - 550m. - Vïng cao nguyªn Kon Hµ Nõng cã diÖn tÝch 1.250km2. Do bÞ phñ bëi khèi basalte dµy nªn bÒ mÆt ®Þa h×nh t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng vµ ®−îc n©ng cao 3 NguyÔn V¨n ChiÓn (chñ biªn). C¸c vïng tù nhiªn T©y Nguyªn. Nxb. KH&KT, Hµ Néi, 1986 5 lªn ë phÝa trung t©m t¹o thµnh kiÓu ®Þa h×nh cao nguyªn basalte cæ, bÞ chia c¾t võa, víi ®é cao t−¬ng ®èi 50 - 80m vµ ®é cao tuyÖt ®èi trung b×nh 900-1000m, h¬i cao dÇn tõ nam xuèng b¾c víi ®é dèc trung b×nh tõ 12 - 180. - Vïng nói thÊp Sa ThÇy vµ vïng ®åi cao S¬n Hµ bao gåm c¸c d·y nói thÊp ch¹y theo h−íng ®«ng b¾c - t©y nam, n»m vÒ h÷u ng¹n s«ng Kr«ng P«k«. DiÖn tÝch cña vïng nói thÊp Sa ThÇy réng kho¶ng 3000km2. §Þa h×nh kiÓu khèi nói t¶ng trªn nÒn nguyªn sinh ®−îc n©ng lªn. Qu¸ tr×nh x©m thùc, bãc mßn, ph©n c¸ch m¹nh víi ®é cao trung b×nh 600 800m. Xen kÏ gi÷a nói vµ c¸c thung lòng lµ nh÷ng bÒ mÆt cã d¹ng ®åi l−în sãng. Song song víi qu¸ tr×nh x©m thùc vµ bµo mßn lµ qu¸ tr×nh båi tô t¹o nªn mét bÒ mÆt t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng thuËn lîi cho canh t¸c. + Khu §¨k L¨k - B×nh Phó gåm 9 vïng: S¬ ®å 2. C¸c vïng ®Þa lý cña T©y Nguyªn (Theo NguyÔn v¨n ChiÓn 1989:3) - Vïng tròng An Khª cã diÖn tÝch ®Êt 1.312km2. Toµn vïng ®Æc tr−ng kiÓu ®Þa h×nh bãc mßn tÝch tô víi c¸c ®åi sãt ®−îc t¹o thµnh ho¹t ®éng x©m thùc bãc mßn cña s«ng Bµn V−¬ng vµ c¸c phô l−u. BÒ mÆt ®Þa h×nh cã d¹ng ®åi cao t−¬ng ®èi b»ng. - Vïng cao nguyªn Pleiku chiÕm diÖn tÝch gÇn 559km2. §Þa h×nh thuéc kiÓu cao nguyªn basalte ®· bÞ x©m thùc chia c¾t trung b×nh ®Õn h¬i yÕu, ®é cao trung b×nh 700 - 800m. Cao nguyªn nµy ®−îc ph©n thµnh 2 s−ên ®«ng vµ t©y. S−ên t©y hÑp vµ ®é cao gi¶m nhanh, qu¸ tr×nh x©m thùc bãc mßn m¹nh. S−ên phÝa ®«ng th× ng−îc l¹i, qu¸ tr×nh x©m thùc bãc mßn diÔn ra kh«ng m·nh liÖt nh− phÇn phÝa t©y. - Vïng tròng Cheo Reo - Phó Tóc cã diÖn tÝch 1.474km2 kÐo dµi theo h−íng t©y b¾c - ®«ng nam, thuéc kiÓu ®Þa h×nh ®ång b»ng - tÝch tô - bãc mßn víi c¸c d¹ng h×nh bËc thÒm vµ b·i båi chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu. Toµn vïng cao 6 trung b×nh 180 - 200m. PhÇn phÝa t©y b¾c cña vïng lµ phÇn chuyÓn tiÕp tõ cao nguyªn xuèng thung lòng nªn cã bÒ mÆt cao h¬n (cao trung b×nh 300 - 350m). - Vïng nói Ch− Trian cã diÖn tÝch kho¶ng 200km2, kÐo dµi theo h−íng t©y b¾c - ®«ng nam. §Þa h×nh thuéc kiÓu nói thÊp khèi t¶ng trªn c¸c ®¸ x©m nhËp vµ phun trµo, ®Æc tr−ng nhÊt lµ c¸c khèi nói ë phÇn r×a cña ®Þa khèi Kon Tum. §é cao rung b×nh cña vïng lµ 600 - 700m. Tuy vËy vÉn cã c¸c ®Ønh v−ît qu¸ 1000m nh− Ch− Trian (1.331m), Con Bastan (1.309m). - Vïng nói thÊp Ch− §jiu - vïng ®−îc n©ng cao lªn so víi c¸c vïng phô cËn, cã diÖn tÝch kho¶ng 2.000km2, kÐo dµi theo h−íng t©y b¾c - ®«ng nam; thuéc kiÓu ®Þa h×nh nói thÊp khèi t¶ng trªn ®¸ x©m nhËp vµ phun trµo víi ®é cao trung b×nh kho¶ng 600 - 700m. Trong ph¹m vi cña vïng næi h¼n lªn c¸c ®Ønh cao trªn 900m nh− Ch− §jiu (1.200m), Ch− Pr«ng (912m) - Vïng cao nguyªn Bu«n Mª Thuét (cßn gäi lµ cao nguyªn §¨k L¨k), diÖn tÝch kho¶ng 3.667km2, gi¸p víi cao nguyªn §¨k N«ng vµ b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp ë phÝa t©y. KiÓu ®Þa h×nh chung cña toµn vïng lµ cao nguyªn basalte trÎ, Ýt bÞ chia c¾t, gîn sãng. §é cao trung b×nh 500 - 600m, h¬i tho¶i dÇn tõ b¾c xuèng nam vµ tõ t©y sang ®«ng. - Vïng cao nguyªn M' §r¾c cã diÖn tÝch 756km2, phÝa b¾c gi¸p víi vïng nói thÊp Ch− §jiu, phÝa nam gi¸p vïng tròng Kr«ng P¸ch - L¨k, phÝa t©y gi¸p cao nguyªn Ban Mª Thuét. Do toµn vïng ®−îc cÊu t¹o tõ mét bÒ mÆt san b»ng cæ cho nªn ë ®©y tËp trung chñ yÕu lµ d¹ng ®Þa h×nh ®åi l−în sãng víi ®é cao trung b×nh 400m. Nh×n toµn c¶nh ®©y lµ mét d¹ng thung lòng cæ ®−îc t¹o thµnh vµo Pleistocene. - Vïng b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp cã diÖn tÝch tù nhiªn 5.275km2, phÝa nam gi¸p víi huyÖn Ch− Pr«ng, phÝa t©y gi¸p víi huyÖn Ea Sóp, phÝa b¾c gi¸p víi huyÖn §¨k Min. KiÓu ®Þa h×nh chung cho vïng nµy lµ kiÓu ®Þa h×nh bµo mßn víi d¹ng ®åi nói sãt l−în sãng. §é cao tuyÖt ®èi trung b×nh 200 - 300m. ThØnh tho¶ng cã vµi vïng tròng t¹o n−íc hoÆc ao hå. Ngoµi viÖc bµo mßn, qu¸ tr×nh x©m thùc ë ®©y x¶y ra m¹nh mÏ nªn møc ®é chia c¾t còng râ rÖt. - Vïng tròng Kr«ng P¸ch - L¨k cã diÖn tÝch 1.490km2 n»m kÑp gi÷a cao nguyªn Bu«n Mª Thuét vµ d·y nói Ch− Yang S¬n. Nh÷ng ®ît phun trµo badan vµo cuèi Neogen ®Çu §Ö tø lÊp dÇn c¸c dßng ch¶y phÝa nam Bu«n Mª Thuét vµ bÒ mÆt san b»ng cæ víi c¸c thung lòng xen lÉn c¸c ®åi sãt cã líp phñ badan, tiÕp ®Õn c¸c tÝch tô trÎ l¹i lÊp dÇn thung lòng vµ t¹o nªn nhiÒu ®Çm hå nh− ngµy nay. §é cao trung b×nh 500 - 600m. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm mang tÝnh thung lòng. §Þa h×nh thÊp, s«ng suèi th−a, n−íc ch¶y quanh co, t¹o ra nhiÒu b·i båi lín ven s«ng, cã nhiÒu hå n−íc, lín nhÊt lµ hå L¨k víi diÖn tÝch trªn 870 ha. + Khu cùc Nam Trung Bé gåm 7 vïng: - Vïng nói trung b×nh Ch− Yang Sin diÖn tÝch kho¶ng 4.050km2. §©y lµ vïng nói cao nhÊt cña khèi nói cùc Nam Trung Bé. §Þa h×nh thuéc kiÓu nói khèi t¶ng trªn nÒn ho¹t ho¸ thø sinh bÞ ¶nh h−ëng t©n kiÕn t¹o n©ng lªn trung 7 b×nh m¹nh vµ x©m thùc ph©n c¸ch m¹nh. §é cao trung b×nh cña vïng xÊp xØ 1.000 - 1.700m. - Vïng b×nh s¬n nguyªn §µ L¹t diÖn tÝch kho¶ng 1.040km2, ®é cao trung b×nh 1400 - 1500m. §Þa h×nh vïng §µ L¹t thuéc kiÓu b×nh s¬n nguyªn bãc mßn víi c¸c d¹ng ®åi nói sãt chia c¾t m¹nh; thÊp dÇn theo h−íng b¾c - nam, nhÊp nh« d¹ng ®åi, ®é cao t−¬ng ®èi, dao ®éng tõ 50 - 200m. - Vïng nói thÊp Ch− Yang S¬n lµ vïng nói thÊp kÐo dµi cña d·y nói Ch− Yang S¬n, cã diÖn tÝch kho¶ng 3.100km2. PhÝa nam gi¸p víi vïng tròng Kr«ng P¸ch - L¨k. §Þa h×nh thuéc kiÓu nói thÊp khèi t¶ng trªn nÒn ho¹t ho¸ thø sinh. §©y còng lµ phÇn kÕt thóc cña d·y Tr−êng S¬n Nam víi ®é cao trung b×nh 1.000 - 1.100m. - Vïng cao nguyªn D¨k N«ng n»m ë s−ên t©y cña d·y Tr−êng S¬n Nam, cã diÖn tÝch 3.820m2. PhÝa b¾c gi¸p víi vïng Ea Sóp, phÝa ®«ng vµ ®«ng nam gi¸p vïng nói thÊp Ch− Yang S¬n. §Þa h×nh vïng nµy lµ cao nguyªn basalte bÞ x©m thùc chia c¾t m¹nh, phÇn lín diÖn tÝch cña vïng cã ®é cao tuyÖt ®èi trung b×nh tõ 700 - 800m. - Vïng cao nguyªn Di Linh réng kho¶ng 200km2, tr¶i dµi theo h−íng ®«ng b¾c - t©y nam, n»m kÑp gi÷a vïng nói thÊp Ch− Yang S¬n vµ b×nh nguyªn §µ L¹t. §Þa h×nh ®Æc tr−ng lµ kiÓu cao nguyªn basalte bãc mßn vµ c¸c ®åi nói sãt, ®é cao trung b×nh 850 - 1.000m, thÊp dÇn tõ ®«ng b¾c xuèng t©y nam. - Vïng nói thÊp nam Di Linh n»m ë phÝa ®«ng cña tØnh L©m §ång, kÐo dµi theo h−íng t©y b¾c - ®«ng nam, cã diÖn tÝch kho¶ng 2.000km2. §Þa h×nh cña vïng thuéc kiÓu ®i¹ h×nh nói thÊp bÞ ph©n c¾t m¹nh, cao trung b×nh 1200 1300m, trong ®ã cã mét vµi ®Ønh cao trªn 1.600m (nh− Brin cao 1.564m, Dabonon cao 1.650m). - Vïng ®åi C¸t Tiªn lµ mét vïng chuyÓn tiÕp gi÷a phÇn cùc nam cña d·y Tr−êng S¬n xuèng ®ång b»ng miÒn §«ng Nam Bé. PhÝa b¾c gi¸p víi cao nguyªn §¨k N«ng, phÝa t©y vµ nam gi¸p víi ®ång b»ng bãc mßn miÒn §«ng Nam Bé. Vïng nµy cã diÖn tÝch kho¶ng 60km2. §Þa h×nh thuéc kiÓu ®åi cao x©m thùc bµo mßn, tiªu biÓu lµ c¸c d·y ®åi cao kÐo dµi cã ®Ønh b»ng s−ên tho¶i, cao trung b×nh 300 - 400m; xen kÏ lµ c¸c d¹ng ®Þa h×nh tÝch tô gåm c¸c bËc thÒm vµ b·i båi b»ng ph¼ng víi ®é cao trung b×nh 150m. Trong 21 vïng ®Þa h×nh kÓ trªn, hiÖn ®· t×m thÊy di tÝch kh¶o cæ ë c¸c vïng ®Þa h×nh sau ®©y: Tròng Kon Tum, cao nguyªn Pleiku, tròng An Khª, cao nguyªn Bu«n Mª Thuét, b¸n b×nh nguyªn Ia Sóp, tròng Kr«ng P¸ch - L¨k vµ cao nguyªn §¨k N«ng. Trong c¸c v¨n liÖu ®Þa - hµnh chÝnh hiÖn nay th−êng chia thµnh ra B¾c T©y Nguyªn (gåm 2 tØnh Kon Tum vµ tØnh Gia Lai) vµ Nam T©y Nguyªn (gåm 3 tØnh §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång). Trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, c¸c vïng ®Þa h×nh nãi trªn thuéc ®Êt c¸c tØnh: Vïng tròng Kon Tum thuéc ®Êt tØnh Kon Tum, vïng cao nguyªn Pleiku vµ tròng An Khª thuéc tØnh Gia Lai; c¸c vïng cao 8 nguyªn Bu«n Mª Thuét, b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp, tròng Kr«ng P¸ch - L¨k vµ thuéc ®Êt §¨k L¨k, vïng cao nguyªn §¨k N«ng thuéc ®Êt §¨k N«ng; vïng ®åi C¸t Tiªn thuéc tØnh L©m §ång. C¸c di tÝch kh¶o cæ tiÒn sö (giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi) tËp trung víi mËt ®é cao ë c¸c vïng cao nguyªn nh− cao nguyªn Pleiku (Gia Lai) vµ cao nguyªn §¨k N«ng (§¨k L¨k), sau ®ã lµ c¸c vïng ®Þa h×nh tròng nh− tròng Kon Tum (Kon Tum), tròng An Khª, tròng Kr«ng P¸ch - L¨k (§¨k L¨k), cuèi cïng Ýt nhÊt lµ vïng b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp (§¨k L¨k). 3. Thuû v¨n Víi ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh toµn T©y Nguyªn rÊt cao, cho nªn ®−êng ph©n thuû c¾t däc cao nguyªn theo chiÒu b¾c nam, dÉn ®Õn toµn bé s«ng ngßi ch¶y theo hai h−íng: HoÆc vÒ phÝa ®«ng ®æ n−íc ra biÓn §«ng hoÆc vÒ phÝa t©y ch¶y qua c¸c n−íc Lµo vµ Campuchia. C¸c s«ng ®æ n−íc ra biÓn §«ng: ë Kon Tum cã s«ng §¨k Ni vµ §¨k Di ®Òu b¾t nguån tõ d·y nói Ngäc Linh ch¶y vµo s«ng Bïng, ®æ ra cöa Héi An; c¸c s«ng §¨k Lª vµ §¨k C« ch¶y vµo s«ng Trµ Khóc ®æ ra cöa biÓn Qu¶ng Ng·i. Trªn ®Êt Gia Lai - Kon Tum cã s«ng Ba (cßn gäi lµ s«ng §µ R»ng) víi 2 phô l−u: Mét phô l−u b¾t nguån tõ cao nguyªn Pleiku vµ mét phô l−u b¾t nguån tõ cao nguyªn Kon Tum. S«ng Ba lµ con s«ng lín nhÊt ë phÝa ®«ng T©y Nguyªn, ch¶y däc T©y Nguyªn vµ ®æ n−íc ra cöa biÓn Tuy Hoµ. Mét s«ng kh¸c tuy kh«ng lín lµ s«ng C¸i b¾t nguån tõ cao nguyªn s«ng Rim ch¶y ra cöa biÓn Phan Rang. C¸c s«ng ë T©y Nguyªn ch¶y vÒ phÝa t©y ®Òu thuéc hÖ thèng s«ng Mª C«ng. HÖ thèng s«ng Srªp«k lµ nh¸nh cÊp I cña s«ng Mª C«ng, bao gåm dßng chÝnh lµ Srªp«k vµ c¸c nh¸nh cÊp II nh− Sª San, Ea H'leo, Ea Lèp, Ea Dr¨ng… tr¶i dµi trªn 4 ®é vÜ tuyÕn vµ cã l−u vùc réng 30.100km2. ë phÝa b¾c T©y Nguyªn lµ s«ng Sª San, mét phô l−u cÊp hai cña s«ng Mª C«ng. S«ng Sª San cã 2 nh¸nh chÝnh lµ s«ng §¨k P«k« (cßn gäi lµ Kr«ng P«k«) vµ s«ng §¨k Bla b¾t nguån tõ vïng nói Ngäc Linh, cïng mét nh¸nh phô lµ s«ng Sa ThÇy. H¬n 80% diÖn tÝch l−u vùc s«ng Sª San n»m ë ®é cao trªn 450m, ®é cao b×nh qu©n 740m, chiÒu dµi s«ng lµ 210km. C¸c nh¸nh s«ng ch¶y qua c¸c vïng ®¸ gnai, granite tÝnh thÊm n−íc kÐm. Lßng s«ng nhiÒu th¸c ghÒnh, trong ®ã cã th¸c Ialy cao 40m vµ lµ c«ng tr×nh thuû ®iÖn næi tiÕng ë T©y Nguyªn. S«ng Srªp«k do 2 nh¸nh chÝnh hîp thµnh lµ Kr«ng Ana (s«ng C¸i) vµ Kr«ng N« (s«ng §ùc). Ngoµi ra cßn 3 nh¸nh n÷a cïng ®æ vµo Srªp«k lµ s«ng Ea H'leo, Ea Dr¨ng vµ Ea Lèp. S«ng Kr«ng Ana cã 3 nh¸nh chÝnh lµ Kr«ng Bók, Kr«ng P¸ch vµ Kr«ng B«ng. S«ng Kr«ng N« b¾t nguån tõ d·y Ch− Yang Sin. Nh×n chung, ®Þa h×nh trong l−u vùc s«ng Srªp«k t−¬ng ®èi b»ng, tÇng phong ho¸ s©u, kh¶ n¨ng thÊm n−íc m−a trªn l·nh thæ kh«ng lín, kh¶ n¨ng bèc h¬i cao nªn s«ng suèi kÐm ph¸t triÓn so víi c¸c s«ng kh¸c 4 . 4 TrÇn TuÊt, TrÇn Thanh Xu©n vµ NguyÔn §øc NhËt. §Þa lý thuû v¨n s«ng ngßi ViÖt Nam. Nxb. KH & KT, Hµ Néi, 1987, tr.100. 9 Ngoµi ra ë vÒ phÝa nam cña T©y Nguyªn trªn ®Êt L©m §ång cßn cã s«ng La Ngµ b¾t nguån tõ cao nguyªn Di Linh, s«ng §¹ §ên b¾t nguån tõ cao nguyªn S«ng B«ng vµ s«ng BÐ b¾t nguån tõ cao nguyªn H'M«ng. C¶ ba s«ng nµy häp l¹i thµnh s«ng §ång Nai ch¶y ra cöa biÓn Sµi Gßn. Nh×n chung, hÖ thèng s«ng ngßi ë T©y Nguyªn phÇn ch¶y trªn cao nguyªn ®Òu ng¾n vµ dèc. TÊt c¶ c¸c s«ng ®Òu b¾t nguån tõ hÖ thèng khe suèi vµ c¸c m¹ch n−íc ngÇm víi nguån cung cÊp chÝnh lµ n−íc m−a. S«ng ngßi T©y Nguyªn cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong viÖc cung cÊp n−íc cho c©y trång, n−íc sinh ho¹t hµng ngµy cña con ng−êi vµ cung cÊp thùc phÈm thuû s¶n cho c− d©n sèng ë xa biÓn. KÕt qu¶ nghiªn cøu kh¶o cæ häc cho thÊy hÇu nh− toµn bé c¸c di tÝch tiÒn sö ë T©y Nguyªn ®Òu ®−îc ph©n bè ven c¸c s«ng suèi hoÆc hå lín. 4. KhÝ hËu NguyÔn §øc Ng÷ trong bµi KhÝ hËu T©y Nguyªn cho r»ng, khÝ hËu T©y Nguyªn ®−îc h×nh thµnh d−íi t¸c ®éng cña bøc x¹ mÆt trêi, hoµn l−u khÝ quyÓn vµ hoµn c¶nh ®Þa lý, trong ®ã vÞ trÝ ®Þa lý vµ ®é cao cã vai trß quan träng nhÊt. TÊt nhiªn, cã sù t¸c ®éng qua l¹i víi ®iÒu kiÖn bøc x¹ vµ hoµn l−u khÝ quyÓn, mµ hÖ qu¶ cña nã lµ sù h×nh thµnh mét kiÓu khÝ hËu cã thÓ coi lµ ®Æc s¾c cña khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa ë n−íc ta - KhÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa cao nguyªn 5 . Mét n¨m ë T©y Nguyªn cã 2 mïa râ rÖt: mïa kh« vµ mïa m−a. Ph©n bè mïa m−a trong n¨m tËp trung tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10. Tæng l−îng m−a trung b×nh trong thêi kú nµy ë hÇu hÕt c¸c vïng T©y Nguyªn ®Òu chiÕm trªn 75% l−îng m−a hµng n¨m. ChiÕm tØ lÖ m−a cao nhÊt vµo mïa m−a (90 - 95%) lµ vïng t©y b¾c Gia Lai - Kom Tum nh− Pleiku, Ia Puk. §¾c Mèt... vïng t©y nam cao nguyªn B¶o Léc vµ t©y nam cao nguyªn Pleiku lµ n¬i cã l−îng m−a nhiÒu nhÊt (2.500 - 2.700mm/n¨m). §©y còng lµ nh÷ng vïng cã sè ngµy m−a nhiÒu nhÊt trong mét n¨m (170 - 180 ngµy). Tæng sè giê n¾ng trung b×nh hµng n¨m ë T©y Nguyªn dao ®éng tõ 2.000 ®Õn 3.500 giê. NhiÖt ®é trung b×nh n¨m ë T©y Nguyªn cã sù thay ®æi theo ®é cao: ë c¸c vïng cao 500 - 800m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m dao ®éng trong kho¶ng 210 - 230 C (thÊp h¬n ë c¸c vïng ®ång b»ng l©n cËn 4 - 50C). ë nh÷ng vïng cao 800 - 1.100m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m lµ 19 - 210C. NhiÖt ®é trung b×nh tõ 180 - 200C ë c¸c vïng cao trªn 1.500m vµ nhiÖt ®é trªn 240C ë nh÷ng vïng thÊp d−íi 500m 6 . Mét ®Æc tr−ng quan träng cña khÝ hËu T©y Nguyªn lµ chØ sè ®é Èm (hay tØ sè gi÷a kh¶ n¨ng bèc h¬i vµ l−îng m−a trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, biÓu thÞ b»ng %). NÕu xÐt tØ sè Èm trung b×nh n¨m th× T©y Nguyªn lµ vïng cã ®é Èm phong phó. Nh−ng do chÕ ®é m−a theo mïa nªn ®· lµm cho sù chªnh lÖch vÒ chØ sè ®é Èm gi÷a mïa m−a vµ mïa kh« rÊt lín. Mïa m−a chØ sè ®é Èm rÊt cao, cßn mïa kh« th× ng−îc l¹i, rÊt thÊp. ChÝnh v× thÕ, vµo mïa kh« ë T©y Nguyªn 5 NguyÔn §øc Ng÷ . KhÝ hËu T©y Nguyªn. In trong tËp T©y Nguyªn c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Nxb. KH &KT, Hµ Néi, 1985, tr. 89. 6 Ph¹m Ngäc Toµn, Phan TÊt §¾c 1993. KhÝ hËu ViÖt Nam. Nxb KH&KT, Hµ Néi, tr. 210. 10 thiÕu n−íc, ®é Èm thÊp, g©y h¹n h¸n vµ ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng cña con ng−êi, nhÊt ë khu vùc líp phñ mÆt b»ng lµ ®Êt ®á basalte, lo¹i ®Êt gi÷ n−íc rÊt kÐm. Nh÷ng yÕu tè cña khÝ hËu vµ thuû v¨n trªn ®©y ®· t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn cuéc sèng cña con ng−êi thêi tiÒn sö T©y Nguyªn, mµ c«ng tr×nh sÏ ®Ò cËp tíi ë nh÷ng phÇn sau. 5. §éng vËt vµ thùc vËt C¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu cho r»ng, hiÖn nay T©y Nguyªn lµ mét trong sè Ýt nh÷ng vïng ë n−íc ta cã giíi thùc vËt giµu cã nhÊt, mang ®Æc tr−ng ®éng, thùc vËt nhiÖt giã mïa §«ng Nam ¸. T©y Nguyªn cã mét th¶m thùc vËt nguyªn sinh lµ c¸c lo¹i rõng rËm, m−a mïa nhiÖt ®íi vµ nh÷ng rõng rËm th−êng xanh hay nöa rông l¸ mïa víi thµnh phÇn c¸c gièng loµi rÊt phong phó. Do cã ®Þa h×nh ®a d¹ng víi c¸c khèi nói cao, ®Þa h×nh l¹i bÞ chia c¾t t−¬ng ®èi m¹nh, nªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù b¶o tån c¸c loµi thùc vËt cæ còng nh− h×nh thµnh c¸c loµi míi. DÉn l¹i thèng kª thµnh phÇn thùc vËt ë T©y Nguyªn do M.Schmid c«ng bè n¨m 1974, Theo Phan KÕ Léc cho biÕt cã kho¶ng 3.600 loµi thùc vËt bËc cao, gÇn 1.200 chi vµ 223 hä; cã kho¶ng 700 loµi c©y gç, gÇn 400 loµi d©y leo, h¬n 400 loµi b× sinh 7 . Rõng T©y Nguyªn gåm c¸c kiÓu: Rõng nhiÖt ®íi vµ m−a mïa (cßn gäi lµ rõng m−a nhiÖt ®íi), rõng rËm nhiÖt ®íi th−êng xanh m−a mïa, rõng rËm nhiÖt ®íi nöa rông l¸, rõng vµ tr¶ng tre, rõng th«ng, rõng ®Çm lÇy... víi rÊt nhiÒu c¸c lo¹i gç quý nh− tr¾c, mun, muång ®en, sÕn, t¸u, chß chØ, x¨ng lÎ, hoµng lim, vµng t©m, d¹ h−¬ng, re, géi, th«ng... Rõng cho nhiÒu loµi c©y cã hoa qu¶ vµ cñ ¨n ®−îc, cã thÓ bæ sung vµo nguån dinh d−ìng nu«i sèng con ng−êi. Ngoµi ra, cßn ph¶i kÓ ®Õn nguån d−îc liÖu dåi dµo nh− trÇm h−¬ng, sa nh©n, quÕ... ®Æc biÖt lµ s©m vèn næi tiÕng ë vïng nói Ngäc Linh (Kon Tum). Víi mét diÖn tÝch réng lín, T©y Nguyªn phÝa b¾c nèi liÒn víi Hoa Nam qua d·y Tr−êng S¬n, phÝa t©y nam nèi liÒn víi c¸c n−íc Lµo, Campuchia, Th¸i Lan vµ Myanmar ®· t¹o nªn mét hµnh lang réng n¬i gÆp gì cña c¸c nhãm ®éng vËt cã nguån gèc kh¸c nhau. HÖ ®éng vËt T©y Nguyªn phong phó, giµu vÒ thµnh phÇn gièng loµi. Nh÷ng c«ng bè míi ®©y cho biÕt, T©y Nguyªn cã trªn 80 loµi c¸ n−íc ngät, 25 loµi Õch nh¸i, 50 loµi bß s¸t, 370 loµi chim vµ trªn 100 loµi thó8 . Nh÷ng loµi thó lín ë T©y Nguyªn nh− voi, bß tãt, bß rõng, bß x¸m, tr©u rõng, tª gi¸c. §©y lµ c¸c loµi thó ¨n cá lín vµ quý hiÕm cña T©y Nguyªn nãi riªng vµ vïng §«ng Nam ¸ nãi chung. Ngoµi ra, T©y Nguyªn cßn cã rÊt nhiÒu c¸c loµi 7 Phan KÕ Léc. Mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n hÖ vµ th¶m thùc vËt T©y Nguyªn. Trong T©y Nguyªn c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Nxb. KH&KT, Hµ Néi, 1985, tr. 211. 8 Lª Träng Cóc, Terry Rambo A. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n ViÖt Nam. Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 1995.tr. 35. 11 thó quý hiÕm kh¸c nh−: Nai tr©u, nai cµ t«ng, nai lîn, ho½ng, lîn rõng, thá rõng, sãc v»n, sãc chuét, dói, khØ vµng, khØ mÆt ®á, väc ®en, gÊu chã, hæ, b¸o... Trong sè 370 loµi chim ë T©y Nguyªn, mét sè loµi cã sè l−îng lín nh−: Gµ rõng, gµ g«, cu g¸y... Trong c¸c loµi c¸ cã c¸ l¾c, c¸ ngùa, c¸ ph¸, c¸ ch¹ch s«ng, c¸ th¸c l¸c, c¸ m−¬ng, c¸ niªn, c¸ l¨ng, c¸ lßng tong, c¸ trÇu, c¸ trª, c¸ chÐp... Nh÷ng c¸ nµy hiÖn cßn nhiÒu ë c¸c s«ng nh− s«ng Sa ThÇy, s«ng Ba hoÆc ë c¸c hå nh− BiÓn Hå, Hå L¨k. Ngoµi ra cßn mét sè thuû s¶n kh¸c cã gi¸ trÞ nh− kú ®µ, r¸i c¸, Õch, t«m, cua, trai, èc... Nh×n chung, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, khÝ hËu, c¶nh quan m«i tr−êng, th¶m thùc vËt vµ hÖ ®éng vËt T©y Nguyªn phong phó vµ ®a d¹ng cã thÓ gióp cho ho¹t ®éng s¨n b¾t vµ h¸i l−îm cña c− d©n thêi tiÒn sö. 6. LÞch sö vµ d©n c− LÞch sö mét vïng ®Êt ®−îc ®¸nh dÊu bëi sù xuÊt hiÖn con ng−êi c− tró vµ khai ph¸. Theo c¸ch hiÓu nµy th× T©y Nguyªn cã lÞch sö tõ thêi ®¹i ®¸ cò, Ýt ra c¸ch ®©y chõng 3 v¹n n¨m. Nh−ng lÞch sö theo tiªu chÝ lµ sù xuÊt hiÖn nhµ n−íc vµ thµnh v¨n, th× T©y Nguyªn míi xuÊt hiÖn c¸ch ®©y ch−a l©u. Thùc ra, nh÷ng biªn chÐp cña c¸c sö gia thêi phong kiÕn vÒ vïng ®Êt T©y Nguyªn kh«ng nhiÒu. Trªn nh÷ng nÐt chung nhÊt cã thÓ thÊy r»ng, suèt thiªn niªn kû I sau C«ng nguyªn, T©y Nguyªn lµ ®Þa bµn tranh chÊp gi÷a c¸c quèc gia cæ ®¹i. N¨m 1149, vua Champa ®¸nh ®uæi Ch©n L¹p vµ tiÕn ®¸nh c¸c bé l¹c ë T©y Nguyªn vµ kiÓm so¸t vïng nµy h¬n 300 n¨m. §Õn n¨m 1470, vua Lª Th¸nh T«ng cña §¹i ViÖt ®em qu©n ®¸nh Champa, quèc gia Champa bÞ tan r·, T©y Nguyªn trë thµnh phiªn quèc cña §¹i ViÖt. Nam Bµn chÝnh lµ phÇn ®Êt cña T©y Nguyªn mµ trong s¸ch Phñ biªn t¹p lôc cña Lª Quý §«n cã nh¾c ®Õn: "N−íc Nam Bµn x−a do Lª Th¸nh T«ng phong, n»m ë phÝa t©y ®Çu nguån phñ Phó Yªn, tõ nguån An L¹c ®i lªn c¸c th«n Hµ Nghiªu, ®Êt CÇy, qua ®Ìo La Hai, gi¸p ®Êt phñ Phó Yªn, ®Õn c¸c xø S«ng L«i, N−íc N«ng, Th−îng Nhµ ®Õn nguån Hµ L«i lµ chç c¸c s¸ch ng−êi §ª, ng−êi Man (tôc gäi §ª lµ Ch¨m, Man lµ Mäi) céng 3 ngµy. L¹i tõ ®ã cho ng−êi Man tiÒn b¶o hé dÉn ®−êng theo ®−êng nói mµ ®i hÕt 14 ngµy th× ®Õn n¬i hai vua Thuû X¸ vµ Ho¶ X¸ n−íc Nam Bµn. N−íc Êy cã chõng 50 th«n, trong n−íc cã nói Bµ Nam rÊt cao lín, lµ s¬n trÊn mét ph−¬ng" 9 . Sau nµy, Phan Huy Chó cã nh¾c l¹i n−íc Nam Bµn, trong n−íc Êy cã 2 vua Thuû vµ Ho¶ chia ë bªn ®«ng vµ t©y nói 10 . Ho¶ X¸ (P¬tao pui) vµ Thuû X¸ (P¬tao ya) lµ tªn gäi 2 vÞ thñ lÜnh thÇn bÝ cña bé l¹c Jarai, nh−ng hÇu hÕt c¸c bé l¹c ë cao nguyªn ®Òu biÕt tiÕng vµ kÝnh nÓ. HiÖn nay ë huyÖn Ayunpa vµ Ch− Sª vÉn cã ng−êi tù x−ng lµ P¬tao pui (Vua Löa) vµ P¬tao ya (Vua N−íc), nh−ng nh÷ng "vua" nµy hiÖn chØ lµm chøc 9 Lª Quý §«n. Phñ biªn t¹p lôc (B¶n dÞch ViÖn Sö häc). Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1962, tr.126. Phan Huy Chó. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ (B¶n dÞch cña ViÖn Sö häc). Nxb. Sö häc, Hµ Néi, 1960, tr.138. 10 12 n¨ng cña mét thÇy cóng cã uy tÝn trong vïng. Râ rµng, trong lÞch sö vai trß c¸c tï tr−ëng bé l¹c ë T©y Nguyªn lµ rÊt lín, Ýt ra lµ tõ thÕ kû XII vai trß ®ã ®−îc thÓ hiÖn qua Ho¶ X¸ vµ Thuû X¸ mµ sö s¸ch ®· biªn chÐp, trong t©m thøc ®ång bµo c¸c d©n téc ë cao nguyªn 11 . N¨m 1540, vua Lª míi chÝnh thøc phong v−¬ng cho cho Ho¶ X¸ vµ Thuû X¸, cho di d©n lËp Êp, x©y dùng dinh ®iÒn, chØnh ®èn viÖc giao th−¬ng bu«n b¸n víi ng−êi Th−îng ë T©y Nguyªn. ChØ sau khi NguyÔn Nh¹c vµ NguyÔn HuÖ dùng cê khëi nghÜa lËp c¨n cø ë vïng nói An Khª (Gia Lai), mèi liªn minh ng−êi ViÖt vµ ng−êi Th−îng thËt sù míi ®−îc thiÕt lËp. Sau khi n¾m quyÒn, NguyÔn Phóc ¸nh vµ c¸c triÒu vua nhµ NguyÔn sau ®ã b¾t ®Çu chØnh ®èn bé m¸y cai trÞ vµ chó träng ph¸t triÓn kinh tÕ vïng T©y Nguyªn. Cuèi thÕ kû XVIII ®Çu XIX, qu©n Xiªm nhiÒu lÇn ®em qu©n ®¸nh chiÕm c¸c ®ån luü cña ViÖt Nam ë t¶ ng¹n s«ng Mª C«ng. Vua Gia Long ®· më nhiÒu ®ît tiÕn c«ng qu©n Xiªm vµ gi¶i phãng vïng ®Êt nµy, ®uæi qu©n Xiªm lui vÒ phÝa h÷u ng¹n s«ng Mª C«ng. N¨m 1848, nhiÒu gi¸o sÜ ng−êi Ph¸p ®· x©y dùng c¸c c¬ së Thiªn chóa gi¸o ë T©y Nguyªn. N¨m 1898, triÒu ®×nh HuÕ nh−îng quyÒn kiÓm so¸t T©y Nguyªn cho Ph¸p. Tõ ®ã, T©y Nguyªn thuéc quyÒn b¶o hé cña Ph¸p. C¸c tØnh ë T©y Nguyªn lÇn l−ît ®−îc thµnh lËp. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1945) thµnh c«ng, nh©n d©n c¸c d©n téc T©y Nguyªn ch−a kÞp h−ëng quyÒn ®éc lËp th× ngµy 24/6/1946, thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu tÊn c«ng chiÕm c¸c vïng ®Êt T©y Nguyªn. Cuéc chiÕn ®Êu v« cïng bÒn bØ cña nh©n d©n c¸c d©n téc T©y Nguyªn trong suèt 2 cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü ®· dÉn ®Õn th¾ng lîi hoµn toµn vµo ngµy 30/4/1975 ngµy miÒn Nam hoµn toµn gi¶i phãng. N¨m 1975, T©y Nguyªn cã 3 tØnh lµ Gia Lai Kon Tum, §¨k L¨k vµ L©m §ång. N¨m 1991, tØnh Gia Lai - Kom Tum ®−îc t¸ch thµnh tØnh Gia Lai vµ Kon Tum. N¨m 2003, §¨k L¨k ®−îc t¸ch thµnh tØnh §¨k L¨k vµ D¨k N«ng. Tõ ®ã, T©y Nguyªn cã 5 tØnh lµ Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång. D©n c− ë T©y Nguyªn gåm 2 bé phËn lµ c− d©n t¹i chç (b¶n ®Þa) vµ c− ®Õn sau (di c−). C− d©n b¶n ®Þa T©y Nguyªn c− tró ë ®©y kho¶ng ngh×n n¨m, thuéc 12 thµnh phÇn d©n téc víi hµng chôc nhãm ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau vµ theo 2 hÖ ng«n ng÷ lín lµ Mon Khmer vµ Malayo - Polynesien. Thuéc nhãm ng«n ng÷ Mon - Khmer cã Bahnar, X¬ §¨ng, C¬ Ho, Hrª, M'n«ng, X'tiªng, Bru, M¹, Co, GiÎ - T'riªng, Ch¬ro, R¬ N¨m, Br©u; thuéc nhãm ng«n ng÷ Malayo Polynesien cã Jarai, £®ª, Ch¨m, Raglai, Churu. Theo tæng ®iÒu tra d©n sè th¸ng 4 - 1999, toµn T©y Nguyªn cã 3.062.200 ng−êi. Trong ®ã c− d©n b¶n ®Þa cã 136.000 ng−êi Bahnar, 100.000 ng−êi C¬ Ho, 67.300 ng−êi M'n«ng, 26.000 ng−êi M¹; 150 ng−êi Br©u, 230 ng−êi R¬ M¨m; 240.000 ng−êi Jarai, 195.000 ng−êi £ §ª vµ 10.000 ng−êi Chu Ru… 11 Xem: P¬tao Apui: T− liÖu vµ nhËn ®Þnh. NhiÒu t¸c gi¶. Së VHTT Gia Lai xuÊt b¶n, Pleiku, 2004. 13 Nh÷ng c− d©n t¹i chç nµy cã sù thèng nhÊt vÒ ph−¬ng diÖn lÞch sö v¨n ho¸, b¶o l−u nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ b¶n ®Þa cña v¨n ho¸ §«ng S¬n vµ Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n minh Trung Ên. Nh−ng hä l¹i rÊt kh¸c nhau vÒ ng«n ng÷, phong tôc, tËp qu¸n; ®ång thêi cã sù chªnh lÖch vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi do quy luËt ph¸t triÓn kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng miÒn trong lÞch sö. Cuèi thÕ kû XIX, theo Gi¸o s− §Æng Nghiªm V¹n, T©y Nguyªn nh×n chung cßn ë tr×nh ®é thÊp, thuéc thêi kú ®Çu cña x· héi cã giai cÊp 12 . §¬n vÞ x· héi d−êng nh− duy nhÊt lµ c¸c bu«n, c¸c plei. C«ng x· n«ng th«n víi thiÕt chÕ x· héi chÆt chÏ. Ranh giíi l·nh thæ, quyÒn së h÷u tËp thÓ vÒ ®Êt ®ai, chñ tr× mét bé m¸y chÝnh trÞ lµ chñ lµng hay mét téc tr−ëng vµ héi ®ång tr−ëng nãc. H×nh thøc cai trÞ lµ giai ®o¹n d©n chñ qu©n sù. Mçi téc ng−êi theo mét chÕ ®é phô hÖ hay mÉu hÖ; c¸c luËt tôc, lÔ thøc g¾n liÒn víi bu«n lµng. S¬ ®å 3. Ng«n ng÷ vµ téc ng−êi ë T©y Nguyªn ThiÕt chÕ ®ã ®−îc coi lµ linh thiªng, tån t¹i bÊt chÊp nh÷ng biÕn ®éng bªn ngoµi. HiÖn nay, thiÕt chÕ x· héi cæ truyÒn T©y Nguyªn vÉn tån t¹i, song kh«ng trän vÑn, kh«ng chÝnh thèng nh−ng vÉn cã t¸c dông to lín. §ã lµ uy tÝn cña c¸c giµ lµng, c¸c tï tr−ëng, søc m¹nh cña luËt tôc, ý thøc hÖ, t©m lý x· héi, nÕp sèng, lÔ thøc trong ph¹m vi c«ng x· gia ®×nh. 12 §Æng Nghiªm V¹n. Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi hiÖn nay ë T©y Nguyªn. Trong T©y Nguyªn trªn ®−êng ph¸t triÓn. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1989, tr. 77. 14 ThiÕt chÕ x· héi T©y Nguyªn ®−îc x¸c lËp trªn c¬ së thèng nhÊt bÒn chÆt cña nh÷ng ng−êi kh¸c huyÕt thèng cña mét téc ng−êi, céng c− trªn mét l·nh thæ nhÊt ®Þnh, ®−îc quy ®Þnh bëi mét ranh giíi râ rµng, cïng s¶n xuÊt tËp thÓ trªn nh÷ng thöa ruéng kh« hay trªn n−¬ng rÉy; cïng s¨n b¾t, h¸i l−îm víi nh÷ng c«ng cô th« s¬, víi kü thuËt qu¶ng canh, du canh, du c− hay lu©n canh, ®Þnh c−, tu©n thñ mét lÞch tr×nh s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Sù thèng nhÊt s¶n xuÊt ®ã, kiÓu s¶n xuÊt hîp t¸c nguyªn thuû ®ã, lµ mét kÕt qu¶ cña sù yÕu ®uèi cña c¸ nh©n, chø kh«ng ph¶i cña viÖc x· héi ho¸ t− liÖu s¶n xuÊt, nh− C.M¸c ®· nhËn ®Þnh 13 , ®· cho mét n¨ng suÊt bÊp bªnh, phô thuéc vµo thiªn nhiªn, kh«ng cã c¬ së chuyªn m«n ho¸ lao ®éng, buéc chÊp nhËn sù ph©n c«ng lao ®éng theo giíi. Trong x· héi cæ truyÒn T©y Nguyªn, con ng−êi gi÷ ®−îc ®øc tÝnh tèt cña mét x· héi ch−a cã giai cÊp, ®ã lµ träng danh dù, c«ng b»ng, ch©n thËt, vÞ tha, m×nh v× mäi ng−êi, mäi ng−êi v× m×nh. Trong c¸c tËp thÓ bÐ nhá ®ã, nh−ng l¹i b»ng lßng víi mét nhu cÇu nghÌo nµn, thÊp kÐm, gi¶n ®¬n; b»ng lßng tu©n thñ víi cuéc sèng ®· ®−îc ®Þnh tr−íc, ®−îc an bµi tr−íc thÇn linh vµ ®Þnh mÖnh. Con ng−êi t¾m m×nh trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn, tù tóc, tù cÊp, ®−îc −u ®·i bëi mét thiªn nhiªn trï phó, chÊp nhËn sù ph©n phèi b×nh qu©n, kh«ng ®Õm xØa ®Õn n¨ng suÊt lao ®éng, tµi n¨ng cña tõng c¸ nh©n; kh«ng tÝnh ®Õn gi¸ thµnh, ®Õn viÖc t¸i s¶n xuÊt më réng. Hä còng ch−a thÊy cÇn cã häc vÊn, tho¶ m·n víi c¸c h×nh thøc v¨n nghÖ, gi¶i trÝ d©n d· phong phó, ®−îm s¾c d©n téc, nh−ng Ýt thay ®æi, hay lao vµo nh÷ng lÔ thøc t«n gi¸o, nh÷ng b÷a r−îu sau thêi gian lao ®éng mÖt nhäc, dùa trªn søc c¬ b¾p lµ chÝnh 14 . C− d©n ®Õn sau tiªu biÓu lµ ng−êi ViÖt, hä cã mÆt ë ®©y vµo cuèi thÕ kû XVIII víi viÖc NguyÔn Nh¹c vµ NguyÔn HuÖ lËp c¨n cø kh¸ng chiÕn chèng nhµ NguyÔn vµ lËp chî An Khª. §Õn ®Çu thÕ kû XX, ng−êi ViÖt ë T©y Nguyªn kh«ng qu¸ vµi ngh×n ng−êi. §Õn n¨m 1945, ng−êi ViÖt chiÕm kho¶ng 5% tæng d©n sè T©y Nguyªn. Tõ 1975 ®Õn nay, ng−êi ViÖt ®Õn T©y Nguyªn t¨ng rÊt nhanh: 1975 chiÕm trªn 50% d©n sè, 1987 gÇn 70% d©n sè. Mét sè d©n téc Ýt ng−êi ë c¸c tØnh phÝa B¾c di c− ngµy mét ®«ng (kÓ c¶ di d©n tù do) ®Õn nay còng cã hµng v¹n ng−êi. Theo Gi¸o s− §Æng Nghiªm V¹n, quÇn thÓ c− d©n míi ®Õn c− tró ë T©y Nguyªn rÊt phøc t¹p. §ã lµ mét céng ®ång ch−a thuÇn nhÊt cho dï lµ mét téc ng−êi. Nh−ng hä ®·, ®ang vµ sÏ lµ lùc l−îng chñ yÕu trong c«ng cuéc ph¸t triÓn T©y Nguyªn. Nh÷ng ng−êi nµy c− tró ë vïng quan träng, ®Çu mèi vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, v¨n ho¸; chiÕm ®a sè trong bé m¸y ®iÒu hµnh kinh tÕ vµ s¶n xuÊt; cã n¨ng lùc kinh doanh, n¾m b¾t ®−îc nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt; lµ ng−êi ®iÒu chØnh nhÞp ®é ho¹t ®éng kinh tÕ ë T©y Nguyªn vµ lµ lùc l−îng chñ lùc trong viÖc ph¸t triÓn mäi mÆt cña T©y Nguyªn hiÖn nay 15 . 13 Th− cña C.M¸c göi Vera Datxulitx (1881). Trong Bµn vÒ c¸c x· héi tiÒn t− b¶n. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1975, tr. 309. 14 §Æng Nghiªm V¹n 1989. §· dÉn, tr. 70. 15 §Æng Nghiªm V¹n 1989. §· dÉn, tr. 83. 15 T− nh÷ng ®iÓm tr×nh bµy trªn, cã thÓ kh¸i qu¸t ®«i nÐt vÒ duyªn c¸ch mét vïng ®Êt T©y Nguyªn. Toµn bé T©y Nguyªn ®−îc vÝ nh− mét c¸nh diÒu c¨ng giã, vót trªn bÇu trêi miÒn Trung ViÖt Nam. Hai ®Ønh cao nhÊt cña c¸nh diÒu lµ tØnh Kon Tum ë cùc b¾c vµ L©m §ång ë cùc nam. Cùc b¾c cã khèi nói granite Ngäc Linh cao 2.588m, cßn cùc nam sõng s÷ng d·y nói Ch− Yang Xin víi ®Ønh cao 2.405m. PhÇn gi÷a tròng xuèng víi ®é cao trung b×nh 500 - 600m lµ c¸c cao nguyªn bÒ mÆt san b»ng, kÕ nhau mang c¸c tªn gäi: cao nguyªn Kon Hµ Nõng, Pleiku, Bu«n Ma Thuét (hay §¨k L¨k) M'dr¨k, §¨k N«ng, Di Linh (hay L©m Viªn). T©y Nguyªn ®«i khi cßn gäi lµ miÒn nói Tr−êng S¬n Nam vµ lµ sù tiÕp nèi cña Tr−êng S¬n B¾c. Cã ®iÒu, vïng nói Êy kh«ng cßn lµ mét d·y nói n÷a mµ lµ mét khèi "nói - cao nguyªn" víi bÒ mÆt l−în sãng réng thªnh thang vµ nh÷ng dßng s«ng lín ch¶y ngo»n nghÌo vÒ phÝa t©y. Lµm mét ®−êng c¾t däc tõ Kon Tum qua Gia Lai, xuèng §¨k L¨k, §¨k N«ng råi L©m §ång, cã thÓ b¾t gÆp ë ®©y mét hÖ sinh th¸i ®Æc tr−ng: nói - cao nguyªn - nói. Nh÷ng nói vµ cao nguyªn ë ®©y ®· t¹o cho ®Þa h×nh T©y Nguyªn mét nÐt s¬n nguyªn mÒm m¹i h¬n bÊt kú vïng nói nµo mµ ta ®· gÆp ë Tr−êng S¬n B¾c hay T©y B¾c ViÖt Nam. Khã mµ cã mét ý niÖm râ rÖt vÒ ranh giíi ®Þa h×nh gi÷a T©y Nguyªn víi c¸c tØnh ven biÓn Trung Bé ViÖt Nam. ThËt ra, vïng ®Êt miÒn Trung chØ lµ sù kÐo dµi cña T©y Nguyªn vÒ h−íng ®«ng mµ th«i. D−íi gãc ®é ®Þa - v¨n ho¸, toµn bé s−ên ®«ng cña T©y Nguyªn nèi víi c¸c tØnh Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn vµ Kh¸nh Hoµ còng chØ lµ sù tiÕp tôc kÐo dµi, h¹ ®é cao nói ®åi, ®Ó v−¬n ra tiÕp cËn ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung. Lµm mét l¸t c¾t ngang tõ t©y sang ®«ng, cã thÓ b¾t gÆp ë ®©y mét kiÓu hÖ sinh th¸i phæ qu¸t: Cao nguyªn - nói ®åi - ®ång b»ng - biÓn ®¶o. Hai chiÒu ngang - däc Êy gãp phÇn dÖt nªn mét duyªn c¸ch cña T©y Nguyªn. §−êng ph©n thuû cña T©y Nguyªn vÒ c¬ b¶n ch¹y theo h−íng b¾c - nam, gÇn trïng víi quèc lé 14 hiÖn nay, chia T©y Nguyªn thµnh 2 nöa: s−ên ®«ng vµ s−ên t©y. C¸c s«ng Kr«ng P«k«, §¨k Bla vµ Sa ThÇy cïng héi nhËp t¹o dßng Sª San ë nam Kom Tum. C¸c s«ng Ea H'leo, Kr«ng Ana, Kr«ng N« cïng giao héi t¹o dßng Srªp«k ë phÝa t©y b¾c §¨k L¨k. C¶ 2 hÖ thèng s«ng cÊp 2 nµy ®Òu ®æ n−íc sang Campuchia vµ nhËp vµo hÖ thèng Mª C«ng. Con s«ng Ba lµ s«ng lín duy nhÊt ë T©y Nguyªn ®æ n−íc ra biÓn §«ng qua cöa Tuy Hoµ. MÆc dï hÖ thèng s«ng suèi th−a thít, ph©n bè kh«ng ®Òu, nh−ng n¬i ®©y vÉn lµ vïng ®Êt lý t−ëng cho cuéc sèng cña bao thÕ hÖ con ng−êi, tõ nguyªn thuû ®Õn h«m nay. T©y Nguyªn kh¸ b»ng ph¼ng, ®i l¹i dÔ dµng, cã nguån kho¸ng s¶n dåi dµo, nguån n¨ng l−îng tõ dßng ch¶y cña s«ng, sù trï phó cña ®Êt trång trªn c¸c cao nguyªn, khÝ hËu «n hoµ, m¸t mÎ, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh. §Æc biÖt h¬n lµ cã mét hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi, ®a d¹ng. Rõng bao ®êi nay thuéc së h÷u c«ng céng. Con ng−êi sinh ra ë rõng, lín lªn trong céng ®ång lµng, mµ lµng lµ mét phÇn c¾t ra tõ rõng. Lµng chuyÓn ®i, ®Êt lµng trë vÒ rõng. Con ng−êi lµm n−¬ng, lµm rÉy trªn ®Êt rõng; khi bá hoang, ®Êt trë l¹i thµnh rõng. Con ng−êi 16 n−¬ng nhê rõng ®Ó s¨n b¾t, h¸i l−îm, gi¶i quyÕt c¸i ¨n hµng ngµy. Khi chÕt, con ng−êi ®−îc ch«n trªn ®Êt rõng; sau lÇn lµm lÔ bá m¶, con ng−êi l¹i trë vÒ víi thiªn nhiªn, víi ®Êt rõng. Rõng ë tr−íc mÆt, rõng ë sau l−ng, ë xung quanh con ng−êi T©y Nguyªn, rõng trong thùc t¹i vµ rõng trong t©m thøc, trong luËt tôc vµ c¶ truyÒn thèng. Ph¸ rõng, ®Èy con ng−êi ra khái rõng lµ mÊt tÊt c¶. Rõng T©y Nguyªn lµ thÕ. Con ng−êi vµ céng ®ång ng−êi g¾n chÆt víi rõng T©y Nguyªn. Cßn vÒ kh¶o cæ häc, cµng lïi s©u vµo qu¸ khø, rõng cµng cã ý nghÜa lín lao ®èi víi con ng−êi vµ céng ®ång ng−êi nguyªn thuû. Ch−a ai ®oan ch¾c r»ng m×nh ®· ph¸t hiÖn hÕt sù giµu cã, bÝ Èn cña thiªn nhiªn T©y Nguyªn; nh÷ng vÎ ®Ñp tiÒm tµng cña l·nh thæ, cña con ng−êi thuÇn ph¸c n¬i ®©y, con ng−êi mµ c¶ cuéc ®êi g¾n liÒn víi c¸c lÔ héi ®éc ®¸o, nh÷ng pho sö thi ®Çy ¾p chÊt hïng ca, nh÷ng vò ®iÖu bèc löa bªn m¸i nhµ r«ng cao vót gi÷a rõng xanh. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®ang lµ tiÒm n¨ng phÝa tr−íc cña nh©n d©n c¸c d©n téc T©y Nguyªn, sÏ ®−îc kh¬i dËy, ®¸nh thøc cïng víi bÒ dµy lÞch sö v¨n ho¸, t¹o nªn mét duyªn c¸ch rÊt T©y Nguyªn. 17 ch−¬ng hai t×nh h×nh ph¸t hiÖn vμ nghiªn cøu kh¶o cæ häc tiÒn sö t©y nguyªn LÞch sö ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc T©y Nguyªn ®−îc chia thµnh 2 giai ®o¹n víi mèc lµ tr−íc vµ sau n¨m 1975. 1. Tr−íc n¨m 1975 Nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë T©y Nguyªn ®−îc biÕt vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX ®Çu XX, do c¸c gi¸o sÜ vµ sÜ quan ng−êi Ph¸p thùc hiÖn. N¨m 1890 vµ n¨m 1891, Auguste Pavie ®· tæ chøc mét cuéc th¸m hiÓm ®Þa h×nh, qu©n sù vµ vÏ b¶n ®å §«ng D−¬ng trªn ®Êt T©y Nguyªn nh»m phôc vô cho môc tiªu x©m l−îc vµ n« dÞch cña thùc d©n Ph¸p. Ph¸i bé Pavie chia thµnh hai nhãm: Nhãm thø nhÊt gåm §¹i uý De Malglaive vµ §¹i uý Tunnelet Faber phô tr¸ch kh¶o s¸t vïng SÐbanghien. Nhãm thø hai gåm §¹i uý Cupet, ®¹i uý Cogniard, Trung uý Dugast vµ thanh tra Garnier nghiªn cøu vïng Kon Tum Pleiku. §¹i uý Cupet rêi KratiÐ vµo th¸ng Ch¹p n¨m 1890, chÆng ®Çu tiªn lµ B¶n §«n, råi tõ B¶n §«n, Cupet ®i lªn phÝa b¾c, tiÕn däc theo s«ng Ayun vµ tíi Kon Tum. Trong c¸c ®ît kh¶o s¸t nµy, hÇu nh− ng−êi Ph¸p kh«ng cã ph¸t hiÖn g× vÒ kh¶o cæ häc, mµ môc tiªu chÝnh lµ th¸m s¸t ®Þa h×nh, qu©n sù vµ lËp b¶n ®å T©y Nguyªn chuÈn bÞ cho viÖc ®¸nh chiÕm cai trÞ vïng ®Êt nµy. B¸c sÜ Yersin ng−êi Ph¸p gèc Thôy SÜ còng cã mét sè cuéc phiªu du trªn ®Êt §¨k L¨k vµ cao nguyªn Langbian. Th¸ng 4 -1892, b¸c sÜ Yersin tæ chøc ®ît th¸m hiÓm tõ Nha Trang qua Ninh Hoµ, sang §¨k L¨k ®Ó tíi Stung Treng (Campuchia). B¸c sÜ ®· kh¶o s¸t däc theo s«ng Boung, s«ng Kr«ng Ana, råi ng−îc dÇn theo s«ng nµy ®Ó tíi B¶n §«n. T¹i ®©y, b¸c sÜ ®· lµm quen víi tï tr−ëng Khoun You Noup (Khun Yu Nop) råi theo ®−êng s«ng Srªp«k b»ng voi ®Ó tíi Long Path, tõ ®ã ®i tíi Stung Treng. Sau nµy, khi ®iÒu khiÓn ViÖn Pasteur ë Nha Trang, b¸c sÜ Yersin cßn tæ chøc mét sè ®ît kh¶o s¸t n÷a ë T©y Nguyªn, song môc tiªu chÝnh lµ y khoa vµ canh n«ng, cßn c¸c di tÝch kh¶o cæ còng ch−a cã ph¸t hiÖn nµo. Mét trong sè ng−êi ®· tõng tham gia vµo ph¸i bé Pavie tr−íc ®©y lµ D’Odend’hal, lóc ®ã lµ céng t¸c viªn cña Tr−êng ViÔn ®«ng B¸c cæ Ph¸p, n¨m 1904, ®· tiÕn hµnh mét ®ît th¸m hiÓm tõ Phan Rang qua Langbian vµo §¨k L¨k. ¤ng ta dõng ch©n vµ kh¶o s¸t d©n téc häc kh¸ l©u ë Cheo Reo, sau ®ã bÞ chÕt t¹i T©y Nguyªn ngµy 7 th¸ng 4 n¨m 1904. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh, «ng ®· ®Ó l¹i mét sè t− liÖu ®¸ng chó ý vÒ phong tôc tËp qu¸n cña c¸c bé l¹c ng−êi £®ª vµ Jarai ë T©y Nguyªn. 18 TiÕp sau D’Odend’had lµ Gi¸o s− H. Maitre, ng−êi sang §«ng D−¬ng tõ n¨m 1905, vµ liªn tôc nhiÒu n¨m ho¹t ®éng do th¸m ë T©y Nguyªn, tËp trung nhiÒu ë Bu«n Ma Thuét vµ c¸c vïng phô cËn. ¤ng ®· kh¶o cøu th¸p Champa, thu thËp kh¸ nhiÒu t− liÖu vµ viÕt cuèn s¸ch: Nh÷ng vïng Th−îng ë Nam §«ng D−¬ng (Les RÐgions Mäi du Sud Indochinois). MÊy n¨m sau, «ng cßn cho ra m¾t cuèn Rõng nói Th−îng (Les Jungles Mäi). ¤ng ta chÕt ë T©y Nguyªn vµo th¸ng 8 n¨m 1914. Nh÷ng t− liÖu cña hai cuèn s¸ch nãi trªn cã gi¸ trÞ ®èi víi nh÷ng ai muèn biÕt vÒ Ho¶ x¸, Thuû x¸ vµ phong tôc, tËp qu¸n cña mét sè téc ng−êi thêi ®ã ë T©y Nguyªn. VÒ mÆt kh¶o cæ häc, ®¸ng chó ý lµ nh÷ng ghi chÐp, kh¶o cøu vÒ th¸p Yang Pr«ng (hiÖn ë x· Ea Rok, huyÖn Ea Sóp) cña D’Odend’had, råi sau ®ã lµ kh¶o cøu cña H. Maitre vµo n¨m 1906 vµ 1910 16 . Bµn vÒ nh÷ng ho¹t ®éng kh¶o cæ cña ng−êi Ph¸p ë giai ®o¹n nµy, c¸c t¸c gi¶ cuèn C¬ së kh¶o cæ häc viÕt: Trong c¸c cuéc hµnh tr×nh cña nhiÒu tªn sÜ quan Ph¸p, nhiÒu tªn thùc d©n ®éi lèt “häc gi¶”, thÇy tu th¸m s¸t c¸c miÒn ®Êt T©y Nguyªn, ë n¬i nµy n¬i kia chóng ®· thu l−îm, t×m mua mét sè ®å ®¸, ®å ®ång cæ. Mét sè trong ®éi qu©n do th¸m Êy nh− HolbÐ, ChÐnieux, Yersin, Guerlach, Lefevre Pontalis, RiviÌre, G. Dunoutier ®−îc giíi kh¶o cæ thùc d©n Ph¸p coi nh− nh÷ng ng−êi “tiÒn khu” cña nÒn kh¶o cæ häc §«ng D−¬ng 17 . ThËt ra, trong giai ®o¹n nµy ng−êi Ph¸p chØ cã mét vµi s−u tËp hiÖn vËt thêi tiÒn sö vµ còng ch−a cã c«ng bè chi tiÕt vÒ chóng. Nh÷ng di vËt s−u tÇm chØ ®−îc nh¾c s¬ qua trªn mét sè Ên phÈm kh«ng chuyªn vÒ kh¶o cæ. Trong thêi gian truyÒn ®¹o ë Kon Tum, linh môc R.P. Guerlach ®· s−u tËp ®−îc mét sè r×u ®¸, b«n ®¸ mµ «ng gäi lµ bóa trêi hay vËt thiªng. ¤ng cã nh¾c tíi chóng trong cuèn Les Sauvages Bahnars (Nh÷ng ng−êi Mäi Bahnar). Trong cuèn Mission Pavie in n¨m 1894 (tr.7), M.Massie cã nh¾c tíi mét sè r×u ®¸, b«n ®¸ tiÒn sö thu thËp ë T©y Nguyªn. Trªn TËp san cña tr−êng ViÔn ®«ng B¸c cæ Ph¸p, tËp II, xuÊt b¶n n¨m 1902 ë Hµ Néi, linh môc L. CadiÌre cã nh¾c tíi mét sè r×u ®¸ tiÒn sö ph¸t hiÖn ë T©y Nguyªn “Les Pierres de foudre” (Nh÷ng viªn ®¸ sÐt ®¸nh), trang 284, cßn thiÕu t¸ Goosin gäi chung lµ nh÷ng r×u sÐt ®¸nh, tr.283). Mét sè r×u ®¸ do c¸c cha cè thêi ®ã thu thËp ë Kon Tum ®· ®−îc chuyÓn vÒ B¶o tµng Louis Finot ë Hµ Néi (nay lµ B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam). HiÖn nay, trong kho B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam cã 20 hiÖn vËt ®¸ chuyÓn tõ Kon Tum vÒ Hµ Néi vµo thêi kú nµy. Trong ®ã cã 16 r×u b«n cã vai, 1 r×u tø gi¸c, 2 m¶nh vì vµ mét di vËt kh¸c18 . Sau nµy, c¸c linh môc cßn thu thËp thªm mét sè di vËt ®¸ vµ ®ång n÷a vµ ®−îc l−u gi÷ ë Toµ Gi¸m môc Thõa sai Kon Tum. N¨m 1999, chóng t«i ®· kh¶o s¸t s−u tËp nµy, s−u tËp gåm 3 cuèc ®¸, 16 b«n ®¸, 13 r×u ®¸, 2 r×u ®ång, 1 gi¸o ®ång 19 . 16 Maitre, H.. Les gegions Moi du Sud - Indochinois. Le plat Cau du Daklac. Paris, 1909. TrÇn Quèc V−îng, Hµ V¨n TÊn, DiÖp §×nh Hoa. C¬ së kh¶o cæ häc. Nxb §H &THCN, Hµ Néi. 1978, tr. 75. 18 Vò V¨n B¸t. VÒ nhãm c«ng cô ®¸ ë Qu¶ng TrÞ Trung Bé vµ Kon Tum. Trong Th«ng b¸o khoa häc, B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam, sè 2-1988, tr.33-38. 19 NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm. B¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o cæ häc T©y Nguyªn n¨m 1999. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 1999 17 19