Tài liệu Văn hóa và tộc người p6

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh©n ®äc móa thiªng... Cuèn s¸ch bÐ th«i, võa ®óng 140 trang, khæ ®ót tói, ch÷ in kh¸ to... S¸ch ®öîc xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt vµo gi÷a n¨m 1951, c¸ch ®©y võa ®óng ba mö¬i l¨m n¨m(1). Nhö vËy, Móa thiªng(2)... võa kh«ng “lín”, võa kh«ng “thêi sù”. Mµ th«ng b¸o, v× ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o tö liÖu, bao giê ch¶ hµm ý chän läc vµ thêi sù? Nhöng råi cã “chän läc” hay kh«ng, nhÊt lµ cã “thêi sù” hay kh«ng, ®iÒu ®ã mét phÇn cßn phô thuéc vµo t©m tr¹ng vµ nhu cÇu cña ngöêi ®äc. Vµ cø lËt tõng trang, tõng trang, ngöêi ®äc töëng thÊy phËp phång trªn mÆt giÊy mét suy nghÜ, mét t©m tÝnh, h¬n thÕ, mét lêi nh¾n cña bÇu b¹n, mµ trong c¸i héc tèc ra ®i gi÷a buæi hoa niªn chóng ta ®µnh g¹t l¹i mét bªn lÒ. * * * NÕu cã lµ “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”, th× còng cÇn nãi ngay r»ng ®Êy chØ lµ lêi nh¾n “v« t×nh” cña mét ngöêi “b¹n xa”. Nhöng ®iÒu ®ã cã hÒ g×! Víi t×nh c¶m tinh nhËy vÒ møc ®é, c¶m n¨ng chung cho mäi ngöêi phô n÷, víi ®øc khiªm tèn tù nhiªn, ®øc ®é ph¶i cã cña mét nhµ khoa häc, J.Quydiniª (J.Cuisinier) kh«ng hÒ nu«i tham väng cÊp cho nh÷ng ngöêi ®· vµ ®ang tiÕp tôc cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m mét bµi häc vÒ nguån gèc vµ ý nghÜa c¸c ®iÖu móa cña cha «ng hä. Cuèi nh÷ng n¨m 40, trªn bôc gi¶ng Tröêng Cao häc thùc hµnh (Ecole Pratique des Hautes Etudes), c« chØ lµm c«ng viÖc b×nh dÞ cña mét nhµ gi¸o: nãi l¹i víi thÝnh gi¶ lÞch sö t«n gi¸o 577 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh÷ng g× c« ®· t©m ®¾c vÒ tÝn ngöìng, lÔ tiÕt, vµ phÇn nµo c¶ nghÖ thuËt n÷a (trong chõng mùc cã thÓ liªn quan ®Õn tÝn ngöìng, vµ lÔ tiÕt) cña nh÷ng nhãm ngöêi mµ c« ®· tõng ®Ó c«ng quan s¸t. NÕu ®«i lêi c« gi¶ng sau in thµnh s¸ch - ®ã lµ tröêng hîp cña Móa thiªng... vµ mét cuèn s¸ch n÷a - v« t×nh hÐ ra vµi gãc nh×n khiÕn cã thÓ xÕp lµ nhµ d©n téc häc v÷ng tay nghÒ, bÊt ngê dÊy lªn niÒm xóc ®éng cña mét tÊm lßng phô n÷ tröíc nh÷ng con ngöêi “tiÒn c«ng nghiÖp” vµ truyÒn thèng v¨n hãa dµy dÆn cña hä, th× ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c, mµ cã lÏ ngöêi ®ö¬ng sù còng kh«ng dÌ tröíc. V× J.Quidiniª, dï muèn dï kh«ng, thuéc lo¹i t¸c gi¶ mµ tröíc §¹i chiÕn ngöêi ta quen gäi lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng”. Tuy còng ®· ®Î ra cho v¨n häc Ph¸p mét hai tªn tuæi tÇm trung ngöêi ta nªu Pie L«ti (Pierre Loti), vµ c¶ Clèt Fare (Claude FarrÌre) n÷a, lo¹i t¸c gi¶ trªn, kh«ng g¹t ra ngoµi c¸c nhµ nghiªn cøu, cßn löu l¹i ®Õn nay mét mét mïi vÞ khã t¶. Mïi vÞ bèc lªn tõ nh÷ng nh©n vËt tiÓu thuyÕt tñn mñn mµ qu¸i dÞ, nh÷ng «ng cß, «ng gi¸m, t©y ®oan, nh÷ng bµ ®Çm nhµn rçi võa ®é håi xu©n, nh÷ng c« T©y båi bÕp, chÞ hai, chÞ ba... Trong vöên viÕt x©m thùc Êy, gi÷a ®¸ nhän vµ cá èng, J.Quydiniª, cïng vµi c©y bót hiÕm hoi kh¸c, nÐp m×nh nhö nh÷ng khãm hoa mua. Qua §«ng Dö¬ng cã lÏ vµo ®Çu nh÷ng n¨m 30, c« tiÕn sÜ v¨n chö¬ng t©n khoa sím chän ngöêi Möêng lµm ®èi töîng th¨m hái d©n téc häc cña m×nh. Víi téc ngöêi nµy, c« ®· dµnh trªn döíi möêi l¨m n¨m - cho ®Õn khi c« vÒ Ph¸p h¼n, sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m - ®Ó t×m hiÓu, ®i s©u, th«ng c¶m. CÇn cø liÖu so s¸nh, c« tù t¹o lÊy nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh, c¶ hiÓu biÕt s¸ch vë lÉn hiÓu biÕt ®iÒn d·, vÒ ngöêi Th¸i ë ViÖt Nam, ë Th¸i Lan, ë Lµo, vÒ ngöêi Kh¬me, vÒ ngöêi M· Lai trªn b¸n ®¶o M· Lai còng nhö ë In®«nªxia. Möêi l¨m n¨m... C¶ tuæi trÎ vµ tuæi trung niªn cña 578 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mét con ngöêi, dï lµ con ngöêi lµm khoa häc. Möêi l¨m n¨m c« ®¬n cña mét ngöêi phô n÷, vß vâ “ë vËy” cho ®Õn lóc mÊt, míi c¸ch ®©y chöa l©u(3). Möêi l¨m n¨m ®i vµo mét nhãm ngöêi th«i, ®Ó råi thó nhËn, khi viÕt c©u chÊm hÕt cuèn chuyªn kh¶o ®å sé - vµ cho ®Õn nay lµ ®éc nhÊt - vÒ téc ngöêi Möêng: “Môc ®Ých cña chóng t«i... chØ lµ nãi lªn phÇn Ýt ái mµ chóng t«i biÕt ®öîc vÒ hä...”(4). Víi lêi ¨n tiÕng nãi nhá nhÑ Êy, trong möêi l¨m n¨m “®i thùc tÕ” ë §«ng Dö¬ng, J.Quydiniª ®· suy nghÜ g× vÒ chÕ ®é thùc d©n vµ nh÷ng biÕn ®æi mµ “sù kiÖn thuéc ®Þa” ¸p ®Æt lªn c¸c nÒn v¨n hãa “b¶n xø”? VÞ trÝ tö¬ng ®èi ®éc lËp víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ(5) - trung t©m nghiªn cøu con ngöêi vµ x· héi cña chÝnh phñ toµn quyÒn lóc bÊy giê - chõng nµo ®· gióp c« mét gãc nh×n kh¸c víi tÇm m¾t cña sè lín c¸c nhµ d©n téc häc vèn lµ t©y ®ån, phã sø, hay ngöêi truyÒn gi¸o? Sù vïng dËy bÊt ngê cña c¶ mét d©n téc trong nh÷ng ngµy th¸ng T¸m, mµ c« h¼n chøng kiÕn qua hµng rµo biÖt thù thÊp tho¸ng bãng lÝnh NhËt(6), ®· ®¶o lén trong ®Çu c« nh÷ng gi¸ trÞ cè h÷u nµo? Ngöêi ngµy nay lµm tö liÖu - chØ “®äc” J.Quydiniª qua nh÷ng g× c« viÕt - kh«ng tr¶ lêi ®öîc. V× nh÷ng g× c« viÕt cã thÓ lµ nh÷ng tµi liÖu ®iÒn d·, nh÷ng ph©n tÝch l«gÝch, nh÷ng c¶m nghÜ chuyªn m«n... * * * Êy thÕ mµ gi÷a hai tö liÖu ®iÒn d·, gi÷a hai ph©n tÝch l«gÝch, thØnh tho¶ng vÉn ¸nh lªn mét nhËn xÐt bªn lÒ, ¸nh lªn trong gi©y phót, võa ®ñ ®Ó ngöêi ®äc öíc löîng ®öîc mét chiÒu thø ba trong th«ng b¸o cña ngöêi cÇm bót. Gi÷a cuèn d©n téc chÝ Möêng nãi trªn, kÕt thóc ®o¹n ph©n tÝch trªn tù xöng cña téc 579 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi - Mol, nghÜa ®en: “ngöêi” -, t¸c gi¶ n©ng nhËn thøc lªn mét nÊc giµu hµm löîng xóc c¶m: “hä chØ muèn lµ nh÷ng con ngöêi”(7). Nãi lªn ý nghÜa céng c¶m khëi thñy cña nghi thøc tÕ Nam Giao, c« kh«ng thÓ kh«ng thªm mét dßng chua ch¸t, mét dßng ®Çy khinh giËn: “C¸c hoµng ®Õ cuèi cïng h¼n lµ nh÷ng ngöêi hµnh lÔ v« thøc cña lÔ tiÕt ngh×n ®êi Êy. Vua B¶o §¹i o¾t con kia biÕt häc ë ®©u ®Ó thÊm nhuÇn hÖ thÇn tho¹i phong phó lµm sèng dËy lÔ tiÕt? Cßn Kh¶i §Þnh, «ng hoµng ®Õ bÖnh ho¹n, cßm câi, run rÈy kia, lµm sao cã thÓ tin ë mÖnh trêi, khi «ng biÕt r»ng së dÜ «ng n¾m vµ gi÷ ngai vµng lµ do ý muèn cña uy quyÒn ngo¹i bang”(8). Móa thiªng..., xin nh¾c l¹i, ra m¾t ngöêi ®äc vµo ®Çu nh÷ng n¨m 50, thêi mµ c¸c cao ñy, nèi ch©n nhau xoµnh xo¹ch ë phñ Toµn quyÒn cò, thõa lÖnh bé Ph¸p quèc h¶i ngo¹i tiÕp tay cñng cè cho chÝnh quyÒn B¶o §¹i võa ®öîc t¸i lËp sau hµng rµo che chë cña ®¹o qu©n viÔn chinh. Xãt thö¬ng th©n phËn ngöêi diÔn viªn tuång döíi chÕ ®é cò, J.Quydiniª kh«ng thÓ quªn bæ sung: “Mét trong nh÷ng lo l¾ng cña chÝnh phñ c¸ch m¹ng lµm sao gi¸ trÞ hãa nghÒ nghiÖp diÔn viªn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ vÒ x· héi, ®Ó phô n÷ cã thÓ hµnh nghÒ mµ kh«ng sa ®äa”. Nhöng ®Êy chØ lµ mét mèi lo l¾ng... gi÷a bao lo l¾ng cÊp b¸ch h¬n(9). C« ®· biÕt g× vÒ ChÝnh phñ c¸ch m¹ng ®· mµ cã c¶m t×nh víi nã, dï chØ lµ th«ng c¶m qua mét chÝnh s¸ch v¨n hãa? Cã biÕt, ¾t còng ch¼ng bao nhiªu, vµ chØ cã thÓ lµ gi¸n tiÕp. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nhµ nghiªn cøu l¹i mét lÇn n÷a xuÊt ph¸t tõ ®èi töîng nghiªn cøu sèng ®éng cña m×nh, tõ nh÷ng diÔn viªn “b»ng xö¬ng b»ng thÞt” mµ c« hiÓu ®öîc nçi ®äa ®µy: “Hä bÞ lo¹i ra ngoµi vßng x· héi, bÞ nh÷ng ngöêi thuª hä l¹nh lïng khinh miÖt vµ ®èi xö ®Õn lµ ng¹o m¹n, nhöng l¹i kh«ng chÞu tiÕp xóc víi hä, nÕu kh«ng ph¶i th«ng qua bän bÇu g¸nh, mµ bän nµy thöêng lµ nh÷ng tay chøa g¸i tham lam vµ v« 580 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lö¬ng t©m”(10). XuÊt ph¸t tõ nh÷ng con ngöêi thùc mµ nghÒ nghiÖp buéc c« ph¶i quan s¸t, tõ nh÷ng vui buån vµ söíng khæ cô thÓ cña hä, ®Ó ®i ®Õn nh÷ng ®¸nh gi¸ tiÕn bé, ®öîm t×nh con ngöêi, cã thÓ nãi r»ng ®ã lµ böíc ®öêng tö töëng cña J.Quydiniª. Nhöng ®èi töîng d©n téc häc kh«ng chØ lµ con ngöêi trong sè phËn thô ®éng cña nã, mµ cßn lµ thµnh tùu chñ ®éng, lµ biÓu hiÖn v¨n hãa - x· héi cña ho¹t ®éng con ngöêi. ChÝnh v× ®· dµy c«ng theo dâi tÕ lÔ vµ thÊm ®öîm, trªn thùc ®Þa, ý nghÜa céng c¶m trµn trÒ chÊt sèng mµ tõ buæi b×nh minh cña ho¹t ®éng t«n gi¸o con ngöêi ®· g¸n cho tÕ lÔ, nhµ d©n téc häc míi vöît næi lªn trªn ngo¹i diªn ngé nghÜnh cña lÔ thøc vµ ®¸nh h¬i ®öîc ngay c¸i v« vÞ trong sù cã mÆt cña hai «ng vua cuèi cïng triÒu NguyÔn trªn ®µn tÕ Nam Giao. Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn Móa thiªng... J.Quydiniª míi quan t©m ®Õn móa. Trong sè nh÷ng bµi nghiªn cøu Ýt ái mµ c« c«ng bè r¶i r¸c trªn möêi l¨m n¨m ë §«ng Dö¬ng, cã thÓ läc ra bèn tö liÖu ®éng ®Õn móa: vÒ vò kÞch Campuchia, vÒ ¶nh höëng cña vò ®¹o Ên §é, vÒ c¸c ®iÖu móa trªn bê biÓn §«ng b¸n ®¶o M· Lai, vÒ mét ®iÖu móa Th¸i Lan. Nhö vËy, cã thÓ xem Móa thiªng... trong ®Çu ®Ò hoµn chØnh cña nã:... ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia - lµ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt. “§«ng Dö¬ng” nãi ®©y kh«ng chØ lµ “§«ng Dö¬ng thuéc ®Þa Ph¸p”, mµ lµ toµn bé miÒn §«ng Nam ¸ lôc ®Þa n»m gi÷a Ên §é vµ Trung Hoa, “Ên §é Chi Na”. Quan s¸t móa b»ng con m¾t d©n téc häc, tÊt nhiªn, kh«ng chót ®¬n gi¶n. NÆng vÒ nghÖ thuËt mét tÞ, móa nh¶y sÏ tan ®i ®©u mÊt, chØ cßn ®Ó l¹i nh÷ng héi hÌ, tæ chøc x· héi, nghi thøc, lÔ tiÕt... Huèng chi móa nh¶y ®©u ph¶i thuéc lo¹i nh÷ng nghÖ 581 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thuËt cßn “löu l¹i dÊu tÝch trªn ®¸ hay trong ký øc cña con ngöêi qua hµng thÕ kû...”(11). §Æc thï cña móa nh¶y, J.Quydiniª nhËn thøc kh«ng chót m¬ hå, nhËn thøc ngay tõ phÇn më ®Çu cña cuèn s¸ch, b»ng mét h¬i v¨n kh«ng thiÕu rung c¶m vµ h×nh ¶nh: “ChØ ra ®êi ®Ó tån t¹i trong kho¶nh kh¾c, chØ sinh thµnh ®Ó biÕn mÊt ngay, ®ã lµ ®Þnh mÖnh cña móa nh¶y. Kh«ng ®Ó l¹i tÞ g× cña b¶n th©n m×nh, dï lµ dÊu tÝch vËt chÊt hay ký øc kiÓm so¸t ®öîc, ®ã lµ phËn nghÌo cña móa nh¶y..., nhöng ®ã còng lµ vinh quang cña móa nh¶y”(12). * * * SÏ thÊt väng, b¹n ®äc nµo x¨m x¨m ®i t×m trong Móa thiªng... nh÷ng ghi chÐp s©u vµo kü thuËt, nh÷ng “chØ ®Þnh” vÒ vò ®¹o. Còng sÏ thÊt väng nèt, nh÷ng ai thÝch thó tö liÖu h¬n lµ móa nh¶y sinh ®éng, cø cè rót ra tõ Móa thiªng... mét b¶ng thèng kª hay ph©n lo¹i hoµn chØnh vÒ c¸c ®iÖu móa ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia. Kh«ng quªn m×nh lµ ngöêi lµm d©n téc häc, h¬n n÷a, lµ ngöêi d¹y lÞch sö t«n gi¸o, c« ®em nh÷ng hiÓu biÕt s½n cã vÒ phong tôc, tËp qu¸n, tÝn ngöìng, nghi lÔ, ®Ó soi s¸ng thªm c¸c ®iÖu móa, trong ý nghÜa t©m lý - x· héi cña chóng. J.Quydiniª ®· chän con ®öêng nhÈn nha cña ngöêi ®i bé tham quan, ch©n thñng thØnh böíc, m¾t nh×n tho¸ng qua c¸c ®iÖu móa, cã khi còng ng¾m l©u, ch©n böíc qua råi mµ ®Çu cßn ngo¸i l¹i, thËm chÝ dõng mét phót, mçi lÇn ®Òu kh«ng quªn ®Æt ®iÖu móa ®ang quan s¸t lªn bèi c¶nh x· héi hay t«n gi¸o cña nã, ®Ó cã mét nhËn xÐt, mét c¶m nghÜ... ChØ lµ “bao qu¸t” th«i, nhöng cuèi cïng råi còng läc ra ®öîc mét c¸i g× ®Êy mµ c« nghÜ lµ c¸i thÇn cña móa nh¶y. “C¸i g× ®Êy” lµ mét c¸i kh«ng c©n ®o ®öîc, mµ t¸c gi¶ - ®©y 582 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cã lÏ lµ mét nhöîc ®iÓm cña J.Quydiniª vµ cña Móa thiªng... chØ cã thÓ nãi ®Õn qua m«i giíi mét ng«n ng÷ cã phÇn trõu töîng. §Ó dâi theo t¸c gi¶ ®Õn tËn ®©y, “c¸i g× ®Êy” mµ c« quyÕt t©m tiÕp cËn, h·y liÕc mét liÕc m¾t vµo c¸i chö¬ng... Dï sao, nhiÖm vô cña chóng ta còng lµ ®iÓm qua Móa thiªng... Bèn chö¬ng ng¾n, bèn lo¹i móa: móa “d©n gian”, móa “cung ®×nh”, móa “t«n gi¸o”, móa “phö¬ng thuËt”(13). §õng hiÓu lÇm r»ng ®©y lµ mét hÖ thèng ph©n lo¹i míi, c¸ch ph©n lo¹i cña J.Quydiniª. Kh«ng, c« kh«ng cã tham väng ®Ò xuÊt mét c¸ch ph©n lo¹i t©n kú nµo c¶. Nãi cho cïng, c« kh«ng d¸m bµn vµo nh÷ng ngãc ng¸ch chuyªn m«n cña nghÒ móa. Khi nµo kh«ng thÓ kh«ng ®¶ ®éng ®Õn nghiÖp vô cña ngöêi móa, dï chØ trong mét c©u, c« l¹i khiªm tèn dùa vµo Cuèc D¾c (Kurt Sachs), mét tay “nhµ nghÒ”, mét chuyªn gia lÞch sö ©m nh¹c vµ vò ®¹o. Bèn chö¬ng, bèn lo¹i móa, ®©y chØ lµ bèn c¸nh cöa mµ nhµ d©n téc häc lÇn löît nhÑ tay më ®Ó nh×n vµo bªn trong ng«i ®Òn “thiªng” cña móa nh¶y. Qua c¸c c¸nh cöa thø hai, thø ba, thø tö, c« cßn thÊy ®öîc Ýt nhiÒu nh÷ng g× ®· thÊy qua c¸ch cöa thø nhÊt. V×, ®èi víi J.Quydiniª, móa gäi lµ “d©n gian” ®· chøa ®ùng mét phÇn cña móa t«n gi¸o trong lßng nã, ®· b¸o hiÖu móa cung ®×nh, ®· mang mÇm mèng cña móa phö¬ng thuËt... Trong ng«i ®Òn Êy cña nh¶y móa, nhµ d©n téc häc kh«ng ph¶i lµ ngöêi hµnh lÔ. C« chØ lµ mét ngöêi hµnh hö¬ng thµnh tÝn, qua dù lÔ mµ quan s¸t nh÷ng con ngöêi ®· dùng nªn ng«i ®Òn vµ ®ang ho¹t ®éng trong ®ã. Nh×n nh÷ng g× na n¸ nhau qua bèn c¸nh cöa kh¸c nhau, nhËn dÇn ra c¸i g× lµ c¸i chung döíi nh÷ng sù kiÖn riªng biÖt, J.Quydiniª, ®· lÇn ®Õn “NhÞp ®iÖu toµn uy”(14), mµ ngöêi ®äc hiÓu lµ nhÞp ®iÖu bªn trong cña ngöêi móa, c¸i søc m¹nh kh«ng cöìng ®öîc d©ng lªn tõ chç s©u kÝn nhÊt, tröíc khi chuyÓn ra ch©n, ra tay, ra tõng thí thÞt, tËn “®Çu 583 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mµy cuèi m¾t”, thµnh nhÞp ®iÖu bªn ngoµi, thµnh chuyÓn ®éng, böíc ®i, ®éng t¸c, ®iÖu bé, s¾c diÖn, h×nh töîng, ®éi h×nh... Döíi con m¾t d©n téc häc, móa nh¶y kh«ng hÒ lµ ho¹t ®éng c¸ thÓ. Mét ®iÖu móa cã thÓ chØ do mét ngöêi biÓu diÔn, thËm chÝ biÓu diÔn ë chç kh«ng ngöêi, nhö bµ “MÑ lóa” X¸ Dãn mét m×nh ®èi diÖn mÆt trêi ®ang mäc mµ vung gËy chäc lç trªn nö¬ng s¾p tra h¹t(15). Nhöng mét ®iÖu móa cô thÓ bao giê ch¼ng lµ cña chung cña mét téc ngöêi, do téc ngöêi ®iÒu chÕ ra, hay tiÕp thu ®öîc, vµ truyÒn tay qua nhiÒu ®êi. H¬n n÷a, bao giê nã còng ®¸p øng mét nhu cÇu céng ®ång cña téc ngöêi: vui ch¬i, ©n ¸i, tÕ lÔ... Nã lµ mét nÐt v¨n hãa cña téc ngöêi. Nã lµ truyÒn thèng tËp thÓ. Vµ, nhö vËy, c¸i “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña móa nh¶y kh«ng chØ sinh ra tõ søc nãng lªn bÊt thÇn cña b¶n n¨ng mét c¸ nh©n, mµ lµ nh÷ng hoµi väng chung tÝch tô trong tõng ngöêi móa, vµ ®öîc b¶n n¨ng cña tõng ngöêi b¾n lªn thµnh nhÞp ®iÖu, vµo nh÷ng “giê cao ®iÓm” cña sinh ho¹t céng ®ång. ChÝnh v× thÕ mµ mçi ®iÖu móa ®Òu cã kû cö¬ng cña nã, kû cö¬ng do tËp thÓ cöìng lËp” “... Móa sÏ kh«ng ph¶i lµ móa nÕu kh«ng bÞ kiÓm so¸t. NÕu kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn nhÞp ®iÖu, th× còng kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn kû cö¬ng”(16). * * * §Õn ®©y, ta cµng hiÓu thªm trªn c¬ së nµo J.Quydiniª, ®· d¸m nghÜ ®Õn viÖc dïng chuyªn m«n riªng cña ngµnh m×nh (d©n téc häc) ®Ó b¾t m¹ch ®èi töîng cña mét ngµnh chuyªn m«n kh¸c (nghÖ thuËt häc). V× nh÷ng quan s¸t d©n téc häc - vÒ c¸c quan hÖ x· héi lµm nÒn cho lÔ tiÕt vµ móa nh¶y, vÒ khung lÔ thøc trong ®ã mçi ®iÖu móa ®öîc tÝch hîp, vÒ yªu cÇu cña céng ®ång ®èi víi viÖc thÓ hiÖn tõng ®iÖu móa, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng cã nhÞp 584 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®iÖu b¸o hiÖu móa nh¶y, vÒ th©n phËn x· héi cña ngöêi móa..., nh÷ng tö liÖu “phi nghÖ thuËt” ®ã, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt, ®Òu cã thÓ lµ nh÷ng triÖu chøng bªn ngoµi, ®Ó ngöêi thÇy thuèc d©n téc häc dùa vµo mµ chuÈn ®o¸n nhÞp ®Ëp thÇm kÝn trong néi t¹ng cña móa nh¶y. Ngay tõ lóc nhËp ®Ò, c« ®· kh«ng quªn gi¸n tiÕp ph©n bua vÒ phö¬ng ph¸p cña m×nh, böíc ®öêng m×nh ®i, vµ v« h×nh chung c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña c«ng tr×nh m×nh viÕt: “TÊt nhiªn, ch÷ nghÜa kh«ng thÓ lµm sèng l¹i móa nh¶y. Nh÷ng ch÷ nghÜa cã thÓ ®Þnh vÞ móa nh¶y trong c¸c khu«n khæ biÕn ®éng vµ kh¸c nhau cña nã. Ch÷ nghÜa cã thÓ giíi thiÖu c¸c diÔn viªn móa v« danh. Cuèi cïng, ch÷ nghÜa cã thÓ tõ c¸ch móa nh¶y läc ra c¸i vò trô nh÷ng m¬ méng, nh÷ng hoµi väng, nh÷ng huyÒn tho¹i ©m thÇm mµ móa nh¶y dÊy lªn(17). C« chØ chän móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia lµm m¶nh “vöên tröêng”, lµm v¹t ®Êt thÝ nghiÖm, lµm thùc ®Þa quan s¸t, ®Ó råi tõ ®Êy ngöîc nguån, trë vÒ víi c¸i g× ®ã mµ c« ®¸nh gi¸ lµ thÇn th¸i cña móa nh¶y. Trë vÒ, sau khi ®· giµu thªm h¬i thë sèng sÝt cña kinh nghiÖm ®iÒn d·. TÊt nhiªn, chän höíng ngöîc xu«i lµ quyÒn cña t¸c gi¶. H¬n n÷a, lÊy móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia ®Ó soi s¸ng móa nh¶y nãi chung, g¹n tinh hoa cña mét vïng, mét miÒn, tr©n träng cÊt vµo kho chung cña mäi ngöêi, ®ã còng lµ mét hµnh ®éng rÊt h÷u Ých, mét th¸i ®é rÊt “nh©n v¨n” mµ chóng ta kh«ng lÊy lµm l¹ ë mét ngöêi nhö J.Quydiniª. Nhöng lµ nh÷ng con ngöêi thùc sèng trªn ®Þa bµn mµ t¸c phÈm bao trïm §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia, chóng ta kh«ng khái tiªng tiÕc. Ph¶i chi nhµ d©n téc häc ®¶o ngöîc höíng hµnh tr×nh l¹i, mµ vÉn mang theo hµnh lý tÊt c¶ tµi hoa, hiÓu biÕt, kh¶ n¨ng rung ®éng, vµ c¶m quan tinh tÕ cña m×nh, th× Móa thiªng... cßn cã thÓ “viÖn trî” cho chóng ta gÊp bao nhiªu lÇn! 585 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Thùc ra, qua tõng chö¬ng, tõng môc, tõng ®iÖu móa, cã thÓ nhÆt lªn nh÷ng “nhËn xÐt ®iÒn d·”, ng¾n gän th«i, nhiÒu khi ®Æt döíi h×nh thøc tù vÊn, nhöng hÇu hÕt b¾t chóng ta ph¶i suy nghÜ. Mét vÝ dô. Cïng trªn ®Þa bµn §«ng Nam ¸ c¶, t¹i sao c¸c ®iÖu móa cã liªn quan ®Õn thÇn tho¹i cña nh÷ng nhãm ngöêi ®· tiÕp thu v¨n hãa Ên §é vÉn cßn gi÷ ®öîc mét ®Æc tÝnh “nguyªn thñy”, tÝnh m« pháng, m« pháng ®Ó trùc tiÕp diÔn l¹i tÊn kÞch tao thiªn lËp ®Þa hay c¸c kú tÝch cña tæ tiªn thÇn tho¹i, trong khi nh÷ng ®iÖu móa cïng lo¹i cña c¸c nhãm ngöêi tõng tiÕp thu v¨n hãa Trung Hoa - ë nöíc ta, ch¼ng h¹n - l¹i lo¹i trõ m« pháng, ®· ®i vµo ®éng t¸c töîng tröng? Nh÷ng c©u hái ®Æt ra theo kiÓu Êy lµ nh÷ng gîi ý quÝ b¸u, Ýt nhÊt còng cã t¸c dông thóc giôc chóng ta ®i kiÓm tra l¹i trªn thùc ®Þa. Nhöng råi ®Êy còng chØ lµ nh÷ng nhËn xÐt lÎ tÎ, kh«ng cã hÖ thèng mÊy, chØ lµ “lêi nh¾n v« t×nh cña mét ngöêi b¹n xa”. Bëi v× c¸i ta ®ßi hái l¹i kh«ng lµ ®Ých ng¾m cña t¸c gi¶. Víi J.Quydiniª, c¸c nhËn xÐt lý thó kia chØ lµ nh÷ng nÊc tét cïng n¬i c« mong thÊy ®öîc c¸i mµ c« ®Þnh tröíc lµ mÉu sè chung cho mäi ®iÖu móa. Döíi ngßi bót cña c«, mÉu sè Êy ®· hiÖn th©n thµnh hai ch÷ më ®Çu tªn t¸c phÈm: Móa thiªng... H¬n mäi nhËn xÐt, ®èi víi t¸c gi¶ ®©y míi lµ vÊn ®Ò. §èi víi chóng ta, ®©y còng cã vÊn ®Ò. Bëi v× ch÷ “thiªng”, dïng ®Ó ®Þnh tÝnh mét c¸ch kh¸i qu¸t cho hiÖn töîng “móa”, vµ ngay c©u më ®Çu phÇn nhËp ®Ò - “Móa nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng”(18) - kh«ng khái gîi l¹i mét häc thuyÕt, nãi cho võa ph¶i lµ mét quan niÖm, ch¼ng míi mÎ l¾m, nhöng ®Õn nay vÉn lµ “tÝn ®iÒu” cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu: quan niÖm qui t«n gi¸o vµo nguån cña mäi h×nh th¸i nghÖ thuËt. * * * 586 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Cã ngöêi cho r»ng nghÖ thuËt tho¸t thai tõ t«n gi¸o. B»ng chøng kh¶o cæ häc kh«ng thiÕu. H·y nãi ®Õn mü thuËt, ch¼ng h¹n mµ s¶n phÈm kh«ng tiªu tan ngay víi thêi ®iÓm sinh thµnh, mét nghÖ thuËt kh«ng ®Õn nçi “phï du” nhö móa nh¶y. Tõ tranh v¸ch hang ®éng tiÒn sö, ngöêi ta ®· thÊy héi häa phôc vô ®¾c lùc cho phö¬ng thuËt vµ lÔ nhËp m«n. Ch¼ng nh÷ng thÕ, mü thuËt hang ®éng cßn vÜnh ®Þnh ®öîc trªn mÆt ®¸ c¸i ph«i pha quyÕn rò cña nh÷ng c¶nh móa nh¶y thùc ra ®· t¾t ngÊm trong ®ªm tèi c¸ch ta hµng v¹n n¨m. §iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi chóng ta, lµ bÝch häa tiÒn sö g¸n kh¸ râ vµo t«n gi¸o nh÷ng ®éng t¸c ®öîc ph¸c lªn tõ buæi b×nh minh Êy cña móa nh¶y. B»ng minh gi¶i gÇn nhö thèng nhÊt cña giíi kh¶o cæ häc, hang Ba anh em cßn gi÷ ®öîc ®Õn nay, trªn bøc ch©n dung ThÇy phï thñy, h×nh ¶nh cã lÏ cña mét trong nh÷ng vÞ tæ ®Çu ®· kh¬i dßng nghÒ móa(19). Nãi ®©u qu¸ xa xöa, kÕt qu¶ th¨m dß d©n téc häc t¹i nhiÒu miÒn hÎo l¸nh chØ râ rµng c¸c ®iÖu móa cña nh÷ng nhãm chËm tiÕn nhÊt ngµy nay, nh÷ng céng ®ång hiÖn ®¹i tiÕp cËn nhÊt víi v¨n hãa nguyªn thñy, phÇn lín lµ nh÷ng ®iÖu móa nghi lÔ. Cã ®iÒu lµ “phÇn lín” kh«ng hÒ ®ång nghÜa víi “tÊt c¶”. NghÖ thuËt móa nh¶y trong mét x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, dï cã thÊm chÊt “thiªng” ®Õn mÊy, vÉn kh«ng bÞt hÕt mäi ®ét ph¸ cña vui ch¬i thuÇn tóy. V×, bªn c¹nh nh÷ng mÆt n¹ lín næi tiÕng dµnh cho móa nh¶y nghi lÔ, c¸c téc ngöêi Da ®en ë ch©u Phi cßn cã nhiÒu kiÓu mÆt n¹ nhá h¬n, mµ hä ®eo vµo ®Ó móa nh¶y hay ®Ó diÔn nh÷ng vë kÞch ®¬n s¬ cã móa ®Öm theo, víi môc ®Ých mua vui chung bªn r×a c¸c héi lÔ t«n gi¸o. Gi÷a tiÖc röîu, hay ®Ó kÕt thóc tiÖc röîu, mét chµng trai Ba Na chÕnh cho¸ng ®øng lªn kÓ chuyÖn vui. MÆt anh ®á gay, giäng anh l¹c ®i v× h¬i röîu, hai tay anh chuyÓn ®éng ®Ó m« t¶ mét c¸ch hµi höíc bé ®iÖu cña nh©n vËt anh mang ra ch©m biÕm, hai ch©n anh xª dÞch, nhón 587 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh¶y theo mét nhÞp ®iÖu chØ riªng anh biÕt... Ph¶i ch¨ng, gi÷a thêi ®¹i chóng ta, ®©y còng lµ “buæi ®Çu” cña móa nh¶y phèi hîp víi s©n khÊu, “buæi ®Çu” cña vò kÞch? Dï sao, ngöêi Da ®en Phi ch©u vµ ngöêi Ba Na ®· lµ thµnh viªn cña nh÷ng x· héi n«ng nghiÖp. H·y t×m ®Õn víi ngöêi thæ d©n óc, ch¼ng h¹n, mµ cuéc sèng cæ truyÒn cßn gÇn víi v¨n hãa nguyªn thñy h¬n nhiÒu. C¸ch ®©y trªn döíi mét thÕ kû th«i, khi míi tiÕp xóc víi ngöêi ch©u ¢u, nhiÒu bé l¹c óc cßn ë mét møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn tö¬ng tù víi sinh ho¹t cña con ngöêi thêi §¸ Gi÷a. M·i ®Õn gÇn ®©y, nhiÒu nhãm cßn vÏ lªn v¸ch ®¸, vµ c¶ trªn mÆt c¸t n÷a. Nãi ®Õn móa nh¶y cña hä, s¸ch vë d©n téc häc thöêng nhÊn m¹nh c¸c ®iÖu c«r«bori g¾n liÒn víi nghi lÔ t« tem. Nhöng, bªn c¹nh c«r«bori vµ c¸c ®iÖu móa t«n gi¸o kh¸c, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng lóc mµ ngöêi b¶n ®Þa móa nh¶y mét c¸ch bét ph¸t, hån nhiªn, gi÷a c¸c cuéc vui tr¨m phÇn thÕ tôc... ChÝnh v× thÕ mµ chóng ta ®ang cè t×m hiÓu J.Quydiniª, khi c« chän ch÷ “Thiªng” lµm “lÐtm«tÝp”, lµm ®å ¸n chñ ®¹o, lµm sîi chØ tr¾ng xuyªn tõ ®Çu chÝ cuèi cuèn s¸ch. Nhö chiÕc ch×a khãa “thiªng” ®Ó më mäi c¸nh cöa cho nhµ d©n téc häc böíc vµo lÜnh vùc móa nh¶y. PhÇn nhËp ®Ò còng lµ phÇn minh gi¶i tªn s¸ch: “Móa nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng. Móa nh¶y vÉn linh thiªng chõng nµo cßn sèng trong lßng ngöêi c¶m quan ®èi víi cao ®iÖu vµ lßng thµnh kÝnh tröíc bÝ Èn... Chõng nµo ngöêi ta chØ cã thÓ run rÈy khi ®Æt ch©n lªn m¶nh ®Êt cña bÝ Èn, chõng nµo m¶nh ®Êt Êy cßn cã nh÷ng kiªng kþ quen thuéc nhöng ®¸ng sî bao quanh, chõng nµo ngöêi ta cßn ®ßi hái nh÷ng ai phôc vô ë ®©y ph¶i th¬ ng©y vµ tinh khiÕt, th× móa nh¶y cßn diÔn dÞch bÝ Èn(20). Ngöêi ®äc muèn biÕt ngay: BÝ Èn lµ g×? T«n gi¸o ch¨ng? Vµ t¸c gi¶ gi¶i ®¸p: 588 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “Cßn h¬n diÔn dÞch, móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh, trong mét thÕ vÑn toµn l«i cuèn ®öîc con ngöêi tù vöît lªn b¶n th©n”? Vöît lªn råi ®i ®Õn ®©u? T¸c gi¶ nãi râ thªm: “Anh ta móa ®Ó tù vöît lªn b¶n th©n. MÆc dÇu kh«ng ý thøc ®öîc c¸i kú vÜ mµ anh t×m kiÕm, anh tho¸t khái c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn Êy mét khi ®· giµu thªm cè g¾ng cña m×nh”(21). µ, ra thÕ! C¸i mµ ngöêi móa “t×m kiÕm” qua ®iÖu móa, tuy “kú vÜ”, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ lý töëng t«n gi¸o. Cø móa, miÔn sao “tho¸t khái c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”, dï chØ “trong chèc l¸t”, råi “giµu thªm” qua “cè g¾ng” Êy(22). Nhö uèng mét cèc röîu m¹nh, cã lÏ. TiÕc r»ng t¸c gi¶ kh«ng cho ta biÕt bao nhiªu chua ch¸t cßn ®äng l¹i döíi ®¸y cèc, mét khi con ngöêi, tõ nh÷ng tÇng cao chãt vãt cña ¶o ¶nh, l¹i r¬i bÞch xuèng “c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”. Víi mäi cè g¾ng ®¸ng kh©m phôc ®Ó giao c¶m víi nh÷ng ngöêi móa kh«ng tªn trªn c¸c vïng ®Êt l¹ mµ c« t×m ®Õn kh¶o s¸t, J.Quydiniª, vÉn kh«ng tho¸t lèi mßn cña truyÒn thèng “nh©n häc” Ph¸p(23). To¸t ra tõ Móa thiªng... lµ mét thø chñ nghÜa nh©n v¨n tÝch hîp c¶ thµnh tùu ®¸ng kÓ nhÊt cña tröêng ph¸i x· héi häc Ph¸p, lÉn tinh thÇn c¬ b¶n cña C¬ §èc gi¸o (lßng ®au thiÕt ®èi víi th©n phËn con ngöêi, vµ con ®öêng gi¶i phãng cho c¸ nh©n qua thanh läc). Vµ lÈn quÊt ®©u ®©y lµ hö¬ng vÞ nhµn nh¹t, kh«ng khã nhËn l¾m, cña thø chñ nghÜa thÊt b¹i vèn tiÒm tµng trong c¸c tÇng líp trung gian. §óng nhö J.Quydiniª nghÜ, ngöêi xöa, dï d· man hay cßn nguyªn thñy, kh«ng khái ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi vµo gi÷a dßng suy tö. ThÇn tho¹i chöa qu¸ biÕn chÊt cña c¸c x· héi n«ng nghiÖp s¬ ®¼ng còng lµ mét b»ng chøng. VÒ mÆt nµy, th¬ 589 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI méng nhÊt cã lÏ lµ sù tÝch chµng Maui cña mét sè nhãm ngöêi trªn quÇn ®¶o P«lynªdi. C¸i chÕt cña ngöêi anh hïng v¨n hãa nµy(24), gi÷a lóc anh v× ®ång lo¹i mµ chui s©u vµo lßng §Êt MÑ ®Ó ®o¹t lÊy BÊt Tö, lµ sù cè thÇn tho¹i ®· qui ®Þnh vÜnh viÔn th©n phËn con ngöêi. Tõ nay, con ngöêi kh«ng mong g× trë l¹i thµnh bÊt tö ngang víi thÇn linh, mµ chØ cßn cã kh¶ n¨ng tù biÕn c¶i cuéc sèng b»ng c¸ch noi gö¬ng Maui lËp kú tÝch hiÓn h¸ch ®Ó ph¸t triÓn x· héi vµ v¨n hãa theo mÉu mùc do ngöêi anh hïng ®Ó l¹i. Nhö vËy, bªn c¹nh mét d¹ng ®Þnh mÖnh th« s¬, kh«ng cã g× l¹ trong tröêng hîp nh÷ng cö d©n chØ biÕt xíi ®Êt b»ng cuèc, ngöêi h¶i ®¶o còng ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi, nhöng döíi mét gãc ®é kh¸c h¼n gãc ®é cña J.Quydiniª. Hä lµ nh÷ng ngöêi trång cñ, vöît biÓn ®¸nh c¸. Thiªn nhiªn nhiÖt ®íi kh«ng khái chiªu ®·i hä, nhöng còng l¾m lóc lªn mÆt d× ghÎ, víi h¹n h¸n, sãng c¶, b·o t¸p bÊt thÇn. Dï cã ®öîc thÇn tho¹i siªu viÖt hãa lªn b»ng nh÷ng biÓu töîng ngo¹i khæ, th× th©n phËn con ngöêi chØ cã thÓ ®öîc hä ®Æt ra trªn mèi qui chiÕu vµo cuéc sèng thùc, nghÜa lµ trong phèi c¶nh cña cuéc ®Êu tranh hµng ngµy víi thiªn nhiªn vµ x· héi. NhËn ra th©n phËn h÷u h¹n cña con ngöêi hä rót tõ ®ã ra mét höíng øng xö nãi chung vµ tÝch cùc: sèng, ph¸t triÓn cuéc sèng dï chØ trong ranh giíi mét mÉu mùc cæ truyÒn. Quay vÒ víi móa nh¶y, sù sèng, søc sèng chÝnh lµ må h«i to¸t ra tõ vµi ®iÖu móa nguyªn thñy hiÕm hoi mµ mü thuËt hang ®éng cßn b¶o löu h×nh ¶nh. ThÇy phï thñy trong hang Ba anh em móa ®iÖu g×? C¸c chuyªn gia ®· tèn nhiÒu mùc ®Ó bµn c·i. Cã vÞ ®å chõng lµ mét ®iÖu móa t« tem trong khu«n khæ lÔ nhËp m«n(25) NhiÒu ngöêi ngì ®¸nh h¬i ®öîc mïi móa nh¶y phö¬ng thuËt, do ®ã míi cã tªn gäi ThÇy phï thñy. Nhöng ph©n ®Þnh ®iÖu móa lµ vÊn ®Ò cña c¸c nhµ chuyªn m«n. Thó vÞ h¬n nhiÒu, 590 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®èi víi chóng ta, lµ bËc danh häa v« danh thêi ®å ®¸ ®· thu ®öîc vµo m¾t nh×n vµ chuyÓn ®öîc ra ®Çu bót vÏ, ®Ó ph¶ lªn mÆt ®¸, c¸i thÇn cña sù sèng vµ ®iÖu móa cña ThÇy phï thñy ®ßi thÓ hiÖn. Dßng s«ng cao thÕ muèn vät khái ®«i m¾t trßn xoe, ®«i m¾t nöa nhö ®Þnh thÇn nöa nhö xoi mãi cña “ThÇy”, táa ra c¸c thí thÞt, c¶ tõ c¸i ®u«i còn cìn, ®óng vµo gi©y phót “thÇy” thu m×nh l¹i lÊy ®µ, chuÈn bÞ cho böíc nh¶y s¾p ®öîc ph¸c lªn ®Ó tiÕp nèi ®iÖu móa. §©y lµ søc sèng tÝch tô ë cöêng ®é cao, søc sèng tù nÐn ®Ó råi bïng næ thµnh chuyÓn ®éng. Lµ böíc chuyÓn tiÕp mong manh gi÷a tØnh vµ ®éng, ch©n dung ThÇy phï thñy g©y cho ngöêi xem mét c¶m gi¸c rên rîn, c¸i khã thë cña nh÷ng phót c¨ng th¼ng ®îi chê... * * * May thay, may c¶ cho t¸c gi¶ lÉn ®éc gi¶, tÇm nh×n kh¸c nhau tröíc th©n phËn con ngöêi gi÷a J.Quydiniª vµ nh÷ng ngöêi móa c« tõng quan s¸t, tuy cÇn ®öîc nªu lªn cho sßng ph¼ng ®Ó tr¸nh ngé nhËn, vÉn kh«ng lµm biÕn d¹ng cuèn s¸ch mµ ta chê ®îi. §µnh r»ng, khi ®iÒu chÕ c¸c ®iÖu móa, x· héi nµo ch¼ng «m ¶o väng “du nhËp l¹i sù sèng döíi mét d¹ng vÜnh cöu”. Nhöng, t¸c gi¶ nãi tiÕp, “muèn du nhËp sù sèng vµo ®iÖu móa cña m×nh, tröíc hÕt ngöêi nghÖ sÜ ph¶i tù du nhËp vµo chu kú trong ®ã ®iÖu móa cã mét vÞ trÝ”(26) Döíi ngßi bót cña J.Quydiniª, “chu kú” cã thÓ lµ chu kú móa nh¶y, lµ truyÒn thèng vò ®¹o cña tõng céng ®ång mµ tËp qu¸n ngh×n ®êi ®· s¾p xÕp thµnh hÖ thèng. V×, trong tõng ®iÖu móa cô thÓ, “sù sèng” chØ hiÖn h×nh ®öîc, sau khi ®· kho¸c mét h×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. “Chu kú” cßn cã thÓ lµ chu kú sinh ho¹t cña céng ®ång, sinh ho¹t s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t tinh thÇn. V× søc sèng “v« diÖn m¹o”, vèn Èn nÊp ë tÇng s©u kÝn nhÊt 591 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña tõng c¸ thÓ, chØ cã thÓ kÕt tinh, ®Ó trë thµnh ®iÖu móa tËp thÓ, quanh nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc víi céng ®ång. VÒ mÆt nµy, Móa thiªng... còng cung cÊp ®öîc cho chóng ta mét sè ®Ò tµi suy nghÜ. Trong c¸c x· héi trång trät, ®èi töîng cña Móa thiªng..., nh÷ng kh¸i niÖm nãi trªn chØ cã thÓ b¾t nguån tõ nghÒ n«ng. §øng hµng ®Çu lµ kh¸i niÖm phån thùc rÊt quen thuéc víi nh÷ng ai quan t©m ®Õn t«n gi¸o n«ng nghiÖp. §õng hiÓu lÇm r»ng phån thùc chØ lµ mét ý niÖm t«n gi¸o. §©y tröíc tiªn lµ mét kh¸t väng x· héi. V× x· héi n«ng nghiÖp cã cã nhu cÇu nµo lín h¬n nhu cÇu sinh s«i n¶y në: ngò cèc sinh s«i n¶y në, gia sóc sinh s«i n¶y në, con ngöêi sinh s«i n¶y në. Vµ kh«ng cã g× ®¸ng cho chóng ta ng¹c nhiªn, nÕu, trong tröêng hîp mµ con ngöêi chöa lµm chñ ®öîc thiªn nhiªn, cßn ph¶i chê ®îi “löîng trêi”, th× kh¸t väng Êy ®öîc biÓu minh b»ng th¸i ®é khÈn nguyÖn. Ph¶i ch¨ng v× ®· t©m ®¾c ®iÒu ®ã mµ J.Quydiniª, kh«ng xÕp c¸c ®iÖu móa phôc vô cho nghi lÔ n«ng nghiÖp vµo lo¹i “móa t«n gi¸o”? Më ®Çu chö¬ng I, chö¬ng “Móa d©n gian”, c« ®Ò cËp ngay ®Õn nh÷ng ®iÖu móa kÌm theo “héi mïa mõng t¸i t¹o”. Nãi ®Õn móa nh¶y phôc vô nghi lÔ n«ng nghiÖp, t¸c gi¶ kh«ng chØ thªu dÖt quanh c¸c kh¸i niÖm. C« cßn dµnh th× giê ®Ó miªu t¶ - ng¾n gän th«i - mét vµi ®iÖu móa cô thÓ. Trong sè nµy, cã hai ®iÖu thiÕt töëng còng ®¸ng ®öîc nh¾c l¹i ë ®©y, trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn móa nh¶y ë miÒn nói nöíc ta. VÒ ®iÖu móa gi¸o kÕt thóc héi mïa trªn ®¶o XªlÐp: “Trong mét h×nh n÷a, c¸c vò c«ng trÎ tuæi cÇm gi¸o nhá lµm bé ®iÖu ®µo ®Êt. Nhöng c¸c h×nh móa kh¸c kh«ng cßn lµ móa m« pháng n÷a: ë ®©y trë thµnh biÓu töîng, vµ quay vÒ gi¸ trÞ dö¬ng vËt mµ nhiÒu nhµ d©n téc häc g¸n cho ngän gi¸o”(27). 592 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Vµ ®©y, mét chi tiÕt trong héi mïa Man«ra trªn b¸n ®¶o M· Lai(28); “... vµo lóc r¹ng ®«ng, anh (ý nãi: ngöêi qu¶n móa) l¹i dÉn ®Çu ®oµn móa. Nhöng lÇn nµy anh ®i vÒ höíng biÓn, vµ dõng l¹i bªn lîi nöíc, trong khi nh÷ng ngöêi kia, vèn kÐo hµng mét theo anh, véi xÕp hµng chen chóc sau löng anh. Lóc ai nÊy ®· xÕp hµng xong, anh mét m×nh léi xuèng nöíc. Anh d«ng th¼ng lªn phÝa tröíc, tay cÇm mét ngän gi¸o lín ®¸nh vµo c¸c ngän sãng, ®óng vµo lóc mÆt trêi chiÕu s¸ng ®Çu tiªn lªn sãng nöíc”(29). Nhö vËy, móa gi¸o kh«ng nhÊt thiÕt lµ móa chiÕn tranh. Gi¸o = gËy chäc lç = dö¬ng vËt = phån thùc. C«ng thøc Êy - t¹m rót ra nhö mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc tõ nh÷ng vÝ dô Ýt ái kÓ trªn - xøng ®¸ng víi sù löu ý cña nh÷ng ngöêi söu tÇm móa ë T©y B¾c, däc Tröêng S¬n, ë T©y Nguyªn, còng nhö bÊt cø n¬i nµo cßn cã nhiÒu nhãm ngöêi lµm nö¬ng vµ dïng gËy chäc lç. TÊt nhiªn, néi dung phån thùc trong ®iÖu móa kh«ng ph¶i bao giê còng ®Ëp ngay vµo con m¾t quan s¸t. “Mét ®«i khi... mèi kÕt hîp gi÷a lao ®éng ®Êt ®ai vµ hµnh ®éng tÝnh giao ®öîc gîi lªn mét c¸ch trõu töîng h¬n... HÇu nhö bao giê còng vËy, truyÒn thèng cña ®iÖu móa ®· mê nh¹t trong ý thøc biÓu hiÖn lao ®éng ®Êt ®ai vµ biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao, mµ kh«ng cã d÷ kiÖn nµo kh¸c ngoµi nh÷ng øc ®o¸n thuÇn tóy”(30). Vai trß mÆt trêi trong ®iÖu móa cña lÔ héi n«ng nghiÖp M· Lai còng lµ mét ®iÓm gîi ý. §· qua l©u råi thêi mµ cã nhµ lÞch sö t«n gi¸o øc ®o¸n mét c¸ch nghiªm chØnh r»ng v¨n hãa s¬ sö phö¬ng Nam kh«ng cã “h×nh th¸i mÆt trêi”. Nh÷ng ®å ¸n trang trÝ næi tiÕng trªn trèng ®ång, th¹p ®ång, lµ lêi c¶i chÝnh ®· ®öîc dö luËn khoa häc réng r·i chÊp nhËn. TiÕc r»ng, ë nöíc ta, hÇu nhö ®Êy lµ b»ng chøng ®éc nhÊt, cho ®Õn nay. Tµi liÖu cña 593 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI J.Quydiniª, thóc giôc chóng ta t×m thªm b»ng chøng trong móa nh¶y. KÕt qu¶ th¨m hái d©n téc häc böíc ®Çu trªn c¸c vïng rÎo T©y B¾c cho phÐp tin r»ng “h×nh th¸i thê phông” Êy cßn löu l¹i vÕt tÝch kh«ng ®Õn nçi mê nh¹t l¾m trong nghi lÔ n«ng nghiÖp hay trong nghÖ thuËt móa nh¶y, Ýt nhÊt lµ cña mét sè téc nhá tröíc ®©y gäi lµ X¸(31). Nhöng sù cã mÆt cña biÓu töîng mÆt trêi còng kh«ng lät vµo vßng quay cña trôc phån thùc. Mµ phån thùc, dï lµ kh¸i niÖm trung t©m cña móa nh¶y trong nghi lÔ n«ng nghiÖp, dï Ýt nhiÒu cã l©y qua c¸c lo¹i móa kh¸c, kÓ c¶ móa cung ®×nh, vÉn kh«ng qu¸n xuyÕn ®öîc tinh thÇn cña móa nh¶y tõ ®Çu ®Õn cuèi. X©u l¹i víi nhau mäi lo¹i móa, mäi ®iÖu móa, theo J.Quydiniª, lµ nhu cÇu céng c¶m cña mäi tËp thÓ, mäi x· héi, nhÊt lµ c¸c x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, nh÷ng céng ®ång cßn ®ßi hái nhiÒu chÊt kÕt dÝnh ®Ó cã thÓ tån t¹i. Kh¸i niÖm x· héi häc nµy ®· gi¸n tiÕp ®öîc ®Ò cËp ®Õn trong mét ®o¹n trªn, khi chóng ta bµn vÒ “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña ngöêi móa. Thùc ra, céng c¶m kh«ng ph¶i lµ ®Æc thï cña móa nh¶y nãi riªng. Nã lµ môc ®Ých cña mäi h×nh th¸i sinh ho¹t céng ®ång. Vµ tröíc tiªn lµ cña sinh ho¹t t«n gi¸o khi mµ c¸c x· héi chËm ph¸t triÓn c¶m thÊy cÇn ph¶i cÇu xin nh÷ng lùc löîng ngoµi con ngöêi. Nhöng trong thùc tiÔn tÕ lÔ, móa nh¶y chÝnh lµ mét c¸ch - ph¶i ch¨ng lµ c¸ch cã “ma lùc” cao nhÊt? - ®Ó thùc hiÖn céng c¶m. Nh©n ®©y, cã thÓ nh¾c l¹i mét ®o¹n c©u trÝch dÉn: “Móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt víi ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh...”. ThÇn linh lµ t«n gi¸o. §ång lo¹i lµ x· héi. Hîp nhÊt lµ céng c¶m. Céng c¶m víi thÇn linh nÕu kh«ng chª tr¸ch c¸ch nh×n Êy cña J.Quydiniª(32) - lµ ®Ó céng c¶m víi ®ång lo¹i, ®Ó biÕn m×nh lµm mét víi tËp thÓ, trªn c¬ së mét tÝn ®iÒu ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn, v× kÕt tinh ®öîc öíc 594 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI väng chung cña mäi ngöêi. * * * Qua móa nh¶y, kÓ c¶ móa nh¶y t«n gi¸o, c¸ nh©n “chØ cßn lµ mét ®¬n vÞ kh«ng ®¸ng kÓ, trong mét ®¬n vÞ phøc hîp ®öîc g¾n chÆt b»ng søc céng c¶m cña mäi ngöêi, vµ tõ trong ®ã mäi ngöêi ®Òu rót ra c¶m gi¸c vÒ c¸i kú vÜ tho¸ng qua cña m×nh”(33). “Kh«ng ®¸ng kÓ”, nhöng vÉn lµ mét ®¬n vÞ, vÉn kh«ng mÊt diÖn m¹o, tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c. Ng¹t thë trong ¸o nÞt “tiÒn c«ng nghiÖp”, c¸ nh©n chØ cã thÓ tù kh¼ng ®Þnh, tù thÊy m×nh “kú vÜ”, dï lµ “tho¸ng qua”, trong c¸i “kú vÜ” dµi h¬n cña tËp thÓ. Böíc ra khái vßng móa, c¸ nh©n töëng m×nh ®· lín lªn sau phót say söa chung, cßn tËp thÓ th× cµng t¨ng thªm g¾n bã. Céng c¶m, nãi cho cïng, kh«ng ph¶i lµ ph¸t kiÕn cña J.Quydiniª. Còng vËy, sù sèng, phån thùc... Lµ ngöêi ®i sau khiªm tèn, c« ®· tiÕp thu vµ cè vËn dông “trªn luèng cµy cña m×nh” mét sè kh¸i niÖm khoa häc do nh÷ng thÕ hÖ ®µn anh g¹n läc ra tõ tiÕng nãi hµng ngµy. LÊy thµnh tùu kh¸i qu¸t cña c¸c bËc thÇy - tröíc tiªn lµ nh÷ng bµi häc ®Õn nay vÉn chöa giµ cçi cña M¸cxen Mètx (Marxeel Mauss) - ®Ó “khu«n” l¹i mét tröêng hîp riªng biÖt, tröêng hîp móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia, c« ®· thµnh c«ng ®Õn møc nµo? Thùc lµ khã nãi. Muèn tr¶ lêi c©u hái ®ã, tröíc hÕt ph¶i n¾m v÷ng thùc tiÔn móa nh¶y trªn ®Þa bµn mµ Móa thiªng... bao trïm. §iÒu kiÖn tiªn quyÕt Êy, chóng ta chöa cã s½n trong tay. Ngay trªn ®Êt nöíc ta, mét bé phËn cña khu vùc “§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia”, c«ng t¸c ph¸t hiÖn vµ söu tÇm c¸c ®iÖu móa cæ truyÒn cßn ®i nh÷ng böíc ®Çu. Còng chÝnh v× thÕ mµ ®èi víi chóng ta ngµy nay Móa thiªng... vÉn “thêi sù”, thêi sù nhö mét “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”. HiÖn nay chóng ta ®ßi hái nhiÒu, th¾c m¾c nhiÒu. Th¾c 595 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI m¾c vÒ d©n téc tÝnh, ch¼ng h¹n, d©n téc tÝnh trong v¨n nghÖ, trong phong c¸ch, trong suy nghÜ, c¶ trong lèi sèng... Mµ th¾c m¾c lµ ph¶i, v× d©n téc tÝnh lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn v¨n hãa - v¨n hãa hiÓu theo nghÜa d©n téc häc: vËt chÊt + x· héi + tinh thÇn - cña ®éc lËp tÝnh. VÒ mÆt nµy, vµ còng lµ “v« t×nh” th«i, J.Quydiniª l¹i gióp chóng ta mét “tµi liÖu tham kh¶o”, khi Móa thiªng... ®Æt c« vµo t×nh thÕ ph¶i gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cùc h¹n: tÕ Nam Giao vµ ngöêi ViÖt Nam ®· bª nguyªn xi, hay gÇn nguyªn xi, vµo lÔ thøc cung ®×nh nöíc ta. Th«ng thöêng, tröíc nh÷ng c©u chuyÖn o¸i o¨m thuéc lo¹i nµy, c¸ch gi¶i ®¸p cña chóng ta lµ cè lÊy ra c¸c chi tiÕt cæ truyÒn cña d©n téc vÉn tån t¹i ®öîc bªn c¹nh sù kiÖn v¨n hãa ngo¹i lai mµ lÞch sö nhËp c¶ng vµo nöíc ta. J.Quydiniª nh×n theo höíng kh¸c. C« kh«ng nãi r»ng hai nghi thøc tÕ Nam Giao kh¸c nhau ë nh÷ng lÔ tiÕt nµo. C« chØ nhËn xÐt vÒ “th¸i ®é tiÕp thu”: “C¸ch ®©y chöa ph¶i l©u la g×, c¸c héi lÔ ë HuÕ cßn ph¶n ¸nh tö töëng cæ ®¹i Trung Hoa do mét d©n téc nhá tiªu hãa. D©n téc Êy ®· tho¸t ly khu«n mÉu, nhöng vÉn gi÷ ®öîc, ®èi víi khu«n mÉu, lßng thµnh kÝnh ©u yÕm mµ xöa nay hä vÉn dµnh cho c¸c bËc thÇy tinh thÇn”(34). Nhö vËy, vÉn theo J.Quydiniª, c¸i ®éc ®¸o, trong tröêng hîp nµy, kh«ng ph¶i lµ møc tiªu hãa hµng ngo¹i, mµ lµ lßng t«n träng - ®öîc xem nhö mét ®Æc tÝnh d©n téc ®èi víi mäi tö töëng cao ®Ñp. * * * Thùc ra, lÉn gi÷a c¸c trang s¸ch, c¸c ®iÖu móa, c¸c chö¬ng môc, cßn bao nhËn xÐt cô thÓ, bao ý kiÕn ®¸ng tham kh¶o, mµ mét bµi giíi thiÖu kh«ng thÓ nãi lªn hÕt. NhÊn m¹nh mét sè tuyÕn lùc vµ, khi cÇn, thö tranh c·i víi ngöêi ®i tröíc, chóng t«i chØ mong soi s¸ng ®öîc Ýt nhiÒu phèi c¶nh chung cña Móa thiªng..., ®Ó b¹n ®äc tù ®i vµo t¸c phÈm. 596