Tài liệu Vận dụng kĩ thuật đánh giá lớp học nhằm nâng cao hứng thú và kết quả học tập chương động lực học chất điểm – vật lí 10 trung học phổ thông.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN THỊ THU HÀ VẬN DỤNG KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ LỚP HỌC NHẰM NÂNG CAO HỨNG THÚ VÀ KẾT QUẢ HỌC TẬP CHƢƠNG ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM – VẬT LÍ 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ HÀ NỘI – 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN THỊ THU HÀ VẬN DỤNG KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ LỚP HỌC NHẰM NÂNG CAO HỨNG THÚ VÀ KẾT QUẢ HỌC TẬP CHƢƠNG ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM – VẬT LÍ 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN VẬT LÝ) Mã số: 60 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Lê Thái Hƣng HÀ NỘI – 2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hƣớng dẫn khoa học TS. Lê Thái Hƣng đã tận tình hƣớng dẫn tôi hoàn thành luận văn này. Đối với tôi, thầy là tấm gƣơng sáng về tinh thần làm việc không mệt mỏi, lòng hăng say với khoa học, lòng nhiệt tình quan tâm bồi dƣỡng thế hệ trẻ. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong Khoa Sƣ phạm trƣờng Đại học Giáo Dục, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy, tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Tôi xin chân thành cảm ơn Trƣờng CĐN Cơ điện & Thủy lợi, Trung tâm GDTX Kim Động đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn ! Hà Nội, ngày 25 tháng 10 năm 2016 Học viên Trần Thị Thu Hà i DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐG : Đánh giá GDTX : Giáo dục thƣờng xuyên GV : Giáo viên HS : Học sinh KTDH : Kỹ thuật dạy học KT-ĐG : Kiểm tra – đánh giá KTĐG : Kĩ thuật đánh giá PPDH : Phƣơng pháp dạy học THPT : Trung học phổ thông ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. i DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT .........................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ .................................................................................. vi MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN .............................................. 5 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu .................................................................. 5 1.1.1. Trên thế giới.............................................................................................. 5 1.1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................ 6 1.2. Một số khái niệm cơ bản ................................................................................ 6 1.2.1. Đánh giá ..................................................................................................... 6 1.2.2. Kiểm tra ..................................................................................................... 8 1.2.3. Đánh giá quá trình ..................................................................................... 8 1.2.4. Đánh giá trong lớp học .............................................................................. 9 1.2.5. Hứng thú học tập...................................................................................... 10 1.2.6. Kết quả học tập ........................................................................................ 11 1.3. Chức năng và đặc trƣng của đánh giá quá trình....................................... 12 1.3.1. Chức năng của đánh giá quá trình ........................................................... 12 1.3.2. Đặc trƣng của đánh giá quá trình ............................................................. 13 1.4. Sử dụng kĩ thuật đánh giá lớp học .............................................................. 15 1.4.1. Vai trò của các kĩ thuật đánh giá trong lớp học ....................................... 15 1.4.2. Tần suất và cách sử dụng các kĩ thuật đánh giá....................................... 16 1.4.3. Quy trình thực hiện .................................................................................. 17 1.4.4. Nhóm kĩ thuật đánh giá lớp học .............................................................. 18 1.4.5. Một số kĩ thuật đánh giá lớp học điển hình ............................................. 19 1.5. Một số phƣơng pháp dạy học tích cực tạo hứng thú cho học sinh .......... 23 1.5.1. Phƣơng pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề ...................................... 25 1.5.2. Phƣơng pháp trò chơi............................................................................... 26 1.5.3. Phƣơng pháp hoạt động nhóm ................................................................. 27 iii 1.5.4. Phƣơng pháp đàm thoại ........................................................................... 27 CHƢƠNG 2. VẬN DỤNG KỸ THUẬT ĐÁNH GIÁ LỚP HỌC TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM VẬT LÍ LỚP 10 ................ 29 2.1. Thực trạng đánh giá trong lớp học ............................................................. 29 2.2. Nội dung chƣơng Động lực học chất điểm Vật lí lớp 10 ........................... 34 2.3. Đề xuất ứng dụng các KTĐG lớp học vào dạy học môn Vật lí ................ 37 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM VÀ PHÂN TÍCH KẾT QUẢ............................ 58 3.1 Mục đích thực nghiệm .................................................................................. 58 3.2. Đối tƣợng thực nghiệm ................................................................................ 58 3.3. Quy trình thực nghiệm................................................................................. 58 3.4. Kết quả thực nghiệm .................................................................................... 59 3.4. Phản hồi của học sinh sau thực nghiệm ..................................................... 64 3.5. Kết luận ......................................................................................................... 67 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................... 68 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 70 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 72 iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Sự khác biệt giữa đánh giá quá trình và đánh giá tổng kết ....................... 13 Sơ đồ 1.1: Nhóm các kĩ thuật đánh giá mức độ nhận thức ....................................... 18 Sơ đồ1.2. Nhóm các kĩ thuật đánh giá năng lực vận dụng........................................ 19 Sơ đồ1.3. Nhóm các kĩ thuật đánh giá và phản hồi về quá trình dạy học ................. 19 Sơ đồ 2.1. Cấu trúc chƣơng Động lực học chất điểm ............................................... 35 Sơ đồ 2.2. Quy trình triển khai và áp dụng đánh giá quá trình trong dạy học môn Vật lí .......................................................................................................................... 38 Bảng 3.1. Thống kê mô tả Tần số ............................................................................. 59 Bảng 3.2. Phân bố điểm kiểm tra 15 phút của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ... 60 Bảng 3.3. Phân bố điểm kiểm tra 45 phút của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ... 61 Bảng 3.4. Kết quả kiểm định T-test điểm số lớp thực nghiệm và đối chứng ........... 63 v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Hình 2.1. Kết quả khảo sát ý kiến của GV về sử dụng hình thức kiểm tra miệng...... 31 Hình 2.2. Kết quả khảo sát ý kiến của GV về sử dụng một số phƣơng pháp đánh giá31 Hình 2.3.Kết quả khảo sát ý kiến của GV về cách thức phản hồi thông tin đối với các bài kiểm tra, đánh giá trong lớp học ........................................................................... 32 Hình 2.4. Kết quả khảo sát ý kiến của GV về tần suất sử dụng kĩ thuật đánh giá lớp học . 33 Hình 3.1. Biểu đồ phân bố điểm bài kiểm tra 15 phút của lớp ................................... 60 thực nghiệm và lớp đối chứng..................................................................................... 60 Hình 3.2. Biểu đồ phân bố điểm bài kiểm tra 45 phút của lớp ................................... 62 thực nghiệm và lớp đối chứng..................................................................................... 62 Hình 3.3. Phản hồi của HS về các KTĐG sau thực nghiệm ....................................... 64 Hình 3.4. Phản hồi của HS về thái độ học tập khi GV sử dụng các KTĐG ............... 65 Hình 3.5. Phản hồi của HS về thái độ học tập khi GV sử dụng các KTĐG ............... 66 vi MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Mục tiêu của chƣơng trình giáo dục phổ thông hiện nay là “nhằm giúp học sinh phát triển khả năng vốn có của bản thân, hình thành tính cách và thói quen, phát triển hài hoà về thể chất và tinh thần; trở thành người học tích cực, tự tin, có ý thức lựa chọn nghề nghiệp và học tập suốt đời; có những phẩm chất tốt đẹp và các năng lực cần thiết để trở thành người công dân có trách nhiệm, người lao động cần cù, có tri thức và sáng tạo”. Mục tiêu này đã đặt ra những yêu cầu đòi hỏi giáo dục phổ thông hiện nay cần phải đổi mới, đổi mới về“căn bản toàn diện”, đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp dạy và học theo hƣớng phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo của học sinh, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc, chuyển từ dạy học lấy giáo viên làm trung tâm sang dạy học lấy học sinh làm trung tâm. Chúng ta đã biết rằng học sinh không thể trở thành trung tâm của hoạt động dạy học nếu các em không tự giác, không hứng thú học tập. Khi có hứng thú với bài học, môn học thì các em sẽ tiếp thu bài nhanh hơn, hiểu bài hơn.Việc học đối với các em khi đó không còn là trách nhiệm mà chính là nhu cầu, là niềm vui của các em. Trong quá trình dạy học chỉ đổi mới phƣơng pháp dạy học thôi thì chƣa đủ, đổi mới phƣơng pháp phải gắn liền với đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá. Trong hoạt động dạy học kiểm tra, đánh giá không chỉ đơn thuần chú trọng vào kết quả học tập của học sinh mà còn có vai trò to lớn trong việc thúc đẩy động cơ, thái độ tích cực, chủ động, sáng tạo trong học tập của ngƣời học, hoàn thiện quá trình dạy học và kiểm chứng chất lƣợng giờ học, trình độ nghề nghiệp của giáo viên. Vật lý là một môn khoa học tự nhiên có vai trò quan trọng trong kĩ thuật và có nhiều ứng dụng trong đời sống của con ngƣời. Nó giúp con ngƣời hiểu biết những bí ẩn của vũ trụ, giải thích đƣợc nhiều hiện tƣợng của tự nhiên. Không những thế môn vật lý còn giúp học sinh rèn luyện những thao tác tƣ duy, kỹ năng phân tích, tổng hợp, giải quyết vấn đề,...và bồi dƣỡng những đức tính cần thiết nhƣ tính kiên trì, thận trọng, tỉ mỉ, quyết đoán. Vật lý đƣợc đánh giá là một môn học lí thú trong nhà trƣờng phổ thông. Nhƣng hiện nay lại có nhiều học sinh không thích và sợ học môn vật lý. Đó là một thực trạng mà các nhà giáo dục cần phải quan tâm, phải cải biến. Vậy để nâng cao hiệu quả và tạo hứng thú học tập môn vật lý của các em học sinh 1 đòi hỏi ngƣời giáo viên phải sử dụng những phƣơng pháp dạy học tích cực, sáng tạo. Bên cạnh đó phải biết kết hợp sử dụng những cách thức, công cụ hữu hiệu để đánh giá mức độ chiếm lĩnh tri thức của học sinh.Tuy nhiên, việc dạy học vật lý hiện nay còn thiếu tính thực tế chƣa tạo đƣợc hứng thú cho học sinh. Thêm vào đó là các hình thức kiểm tra, đánh giá truyền thống còn nặng về khả năng ghi nhớ, nặng về điểm số, xếp loại đang bộc lộ nhiều hạn chế, không nâng cao tính tích cực học tập và khả năng vận dụng linh hoạt sáng tạo các kiến thức. Do vậy cần đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá, tăng cƣờng đánh giá quá trình chứ không chỉ tập trung vào đánh giá tổng kết; chuyển hƣớng từ nặng về đánh giá kết quả học tập (assessment of learning) sang đánh giá vì học tập (assessment for learning) và nhƣ là hoạt đông học tập (assessment as learning). Từ những phân tích trên, tôi lựa chọn hƣớng “Vận dụng kĩ thuật đánh giá lớp học nhằm nâng cao hứng thú và kết quả học tập chương Động lực học chất điểm – Vật lí 10 trung học phổ thông” làm đề tài luận văn Thạc sỹ. 2. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu, vận dụng một số kĩ thuật đánh giá lớp học trong dạy học, đề xuất xây dựng và nghiên cứu cách thức áp dụng các công cụ đánh giá lớp học vào chƣơng Động lực học chất điểm – Vật lý 10 để nâng cao hứng thú và kết quả học tập của học sinh. 3. Câu hỏi nghiên cứu Vận dụng kĩ thuật đánh giá lớp học trong dạy học vật lý nhƣ thế nào để nâng cao hứng thú và kết quả học tập của học sinh? 4. Giả thuyết nghiên cứu Nếu thiết kế đƣợc bộ công cụ đánh giá lớp học phù hợp với mục tiêu đề ra và sử dụng các kĩ thuật đánh giá lớp học một cách hợp lí trong dạy học Vật lý sẽ nâng cao đƣợc hứng thú và kết quả học tập của học sinh. 5. Đối tƣợng nghiên cứu, khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Cách thức vận dụng, công cụ triển khai các kĩ thuật đánh giá lớp học vào quá trình dạy học môn vật lý, phƣơng pháp dạy học tích cực tạo hứng thú học tập của học sinh; Hứng thú và kết quả học tập chƣơng Động lực học chất điểm Vật lí 10. 2 - Khách thể nghiên cứu: Hoạt động dạy học vật lý, Học sinh lớp 10 học theo chƣơng trình GDTX cấp THPT và Vật lý lớp 10. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu tổng quan về kĩ thuật đánh giá lớp học, phƣơng pháp dạy học Vật lí THPT - Mô tả và đánh giá thực trạng hoạt động kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh hiện nay, tập trung vào việc sử dụng các kĩ thuật đánh giá quá trình. - Nghiên cứu chƣơng “Động lực học chất điểm” - Vật lí 10, xác định mục tiêu học sinh cần đạt để thiết kế câu hỏi với các kĩ thuật đánh giá lớp học - Thiết kế kế hoạch dạy học chƣơng “Động lực học chất điểm” – Vật lí 10 cơ bản có sử dụng kĩ thuật đánh giá lớp học - Thử nghiệm, phân tích kết quả và điều chỉnh - Khảo sát mức độ hứng thú, kết quả học tập của học sinh với các tiết dạy có sử dụng kĩ thuật đánh giá lớp học. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu và phân tích các tài liệu dạy học, kiểm tra đánh giá liên quan đến nội dung nghiên cứu, tìm ra những nội dung lí luận làm cơ sở để thực hiện mục đích nghiên cứu của đề tài. Nghiên cứu các kĩ thuật kiểm tra đánh giá, xây dựng các công cụ đánh giá tƣơng ứng với từng nội dung. - Phương pháp nghiên cứu thực nghiệm Thiết kế công cụ để triển khai các kĩ thuật đánh giá lớp học trong dạy học chƣơng “Động lực học chất điểm”. Thiết kế và thực hiện bài kiểm tra đánh giá kết quả học tập trong quá trình và sau khi kết thúc chƣơng học. Thiết kế phiếu lấy phản hồi, đánh giá hứng thú học tập môn Vật lý, thực hiện điều tra trƣớc và sau thực nghiệm các giờ dạy. Phân tích kết quả bài kiểm tra, so sánh lớp đối chứng và thực nghiệm, phản hồi của ngƣời học để thấy hiệu quả của việc sử dụng các kĩ thuật đánh giá lớp học. - Phương pháp điều tra phỏng vấn: Thiết kế và phát bảng hỏi, thu nhận thông tin phản hồi của ngƣời học sau khi tham gia các giờ học có sử dụng các kĩ thuật đánh giá lớp học, hứng thú của ngƣời học. 3 8. Cấu trúc luận văn Mở đầu CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN CHƢƠNG 2. VẬN DỤNG MỘT SỐ KỸ THUẬT ĐÁNH GIÁ LỚP HỌC TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM VẬT LÍ LỚP 10 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM VÀ PHÂN TÍCH KẾT QUẢ Kết luận và khuyến nghị Tài liệu tham khảo Phụ lục 4 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Trên thế giới Đánh giá trong lớp học đƣợc xem là thành tố cơ bản trong giáo dục giúp học sinh xác định đƣợc nhu cầu, nâng cao khả năng học tập; trong đó các kĩ thuật đánh giá trong lớp học đƣợc xem là công cụ, phƣơng tiện chuyển tải nội dung đến ngƣời học trong quá trình dạy học. Việc sử dụng các kĩ thuật đánh giá sẽ góp phần kích thích năng lực sáng tạo trong dạy học và giúp ngƣời dạy tìm ra biện pháp để nâng cao chất lƣợng giảng dạy. Thông tin phản hồi từ ngƣời học chính là động lực để ngƣời dạy tìm tòi, khám phá những phƣơng pháp dạy học mới nhằm mục đích giúp cho ngƣời học tiến bộ. Chính vì vậy, nhiều nghiên cứu hệ thống các kĩ thuật đánh giá trong lớp học trên thế giới hiện nay đã đƣợc nghiên cứu và áp dụng có hiệu quả trong giáo dục. Tiêu biểu nhƣ: Tại Phần Lan, thành công trong giáo dục là kết quả của một quốc gia áp dụng hiệu quả phƣơng pháp đánh giá quá trình và đánh giá tổng kết (Katie A. Hendrickson, Ohio, 2012). Mục đích đánh giá là nhằm hƣớng dẫn và thúc đẩy việc học cũng nhƣ các kĩ năng tự đánh giá cho ngƣời học. Phƣơng pháp đánh giá là sự kết hợp giữa quá trình giáo dục, kĩ năng làm việc cũng nhƣ hành vi (Finnish National Board of Education, 2010). Quy trình đánh giá lớp học ở Phần Lan cho phép giáo viên đánh giá và điều chỉnh chƣơng trình giảng dạy dựa trên nhu cầu của học sinh. Phần Lan trong 4 lần tham gia Chƣơng trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA) đều giành vị trí nhất hoặc nhì ở môn Toán và chỉ có sự chênh lệch nhỏ giữa các trƣờng Đối với Úc, đánh giá lớp học đƣợc coi là thành tố cơ bản trong giáo dục và lợi ích của đánh giá trong lớp học chính là chú trọng chiều sâu của quá trình học tập. Singapore với kinh nghiệm xây dựng lớp/trƣờng học tƣ duy và điểm mới trong hệ thống thi cử chính là sử dụng bài tập, dự án sử dụng các KTĐG. Singapore đạt đƣợc vị trí thứ nhất trong kỳ đánh giá Toán học và Khoa học TIMSS vào năm 1995, 1999, 2003... Trong khi ở Anh đang hƣớng tới hệ thống đánh giá chú trọng vào hiệu quả (đánh giá lớp học) thì Scotland, Wales và Bắc Ailen thậm chí đã có những tiến xa hơn trong những cách tiếp cận trong đánh giá quá trình. 5 Từ những năm 1980 ở hai trƣờng đại học của Mĩ là Harvard và California đã có nghiên cứu về kĩ thuật đánh giá lớp học, trên thế giới còn có nhiều công trình nghiên cứu khác nhƣ của tác giả Black and Wiliam (1998); Katie A. Hendrickson (2012); J J Cumming (2010)... qua nghiên cứu và đánh giá lớp học và các kĩ thuật đánh giá trong lớp học nhóm tác giả Angelo và Cross đã đề xuất 50 kĩ thuật đánh giá trong lớp học. Việc áp dụng kĩ thuật đánh giá này trong lớp học ở Mỹ đã đƣợc kiểm nghiệm và cho thấy hiệu quả tích cực. [2] 1.1.2. Ở Việt Nam Ở Việt Nam, cũng có rất nhiều những công trình nghiên cứu về đánh giá trong giáo dục. Tuy nhiên nghiên cứu này mới chỉ tập chung chủ yếu tới đánh giá kết quả học tập: xây dựng ngân hàng đề, vận dụng lý thuyết khảo thí, xây dựng đề theo PISA ... Hƣớng nghiên cứu về đánh giá quá trình còn khá ít, đặc biệt là các nghiên cứu thực nghiệm. Nhóm tác giả gồm PGS.TS Lê Kim Long và các cộng sự Trƣờng Đại học Giáo dục, đã nghiên cứu về các kĩ thuật đánh giá trong lớp học: đề cập tới ở khía cạnh lý thuyết về khái niệm, quy trình sử dụng các KTĐG trong lớp học; và đề xuất sử dụng tại Việt nam nhƣng chƣa có những thực nghiệm cụ thể. Nghiên cứu về vận dụng một số kĩ thuật đánh giá lớp học trong dạy học chƣơng Mắt và các dụng cụ quang học -Vật lí 11 (Hƣng và công sự, 2015) đã hệ thống lý thuyết về các kĩ thuật đánh giá, xây dựng và thử nghiệm một hệ thống các kế hoạch dạy học có sử dụng các kĩ thuật đánh giá lớp học. Kết quả bƣớc đầu cho thấy những ảnh hƣởng khá tích cực lên kết quả học tập của học sinh. Một số thầy cô giáo đã vận dụng các KTĐG lớp học vào giảng dạy, tuy nhiên đa phần ở các trƣờng đại học, cao đẳng về chuyên ngành sƣ phạm. Việc vận dụng KTĐG lớp học vào thực tiễn của giáo viên phổ thông hiện nay vẫn còn ít và chƣa hiệu quả. Nhiều nghiên cứu khác, đa số nghiên cứu áp dụng cho khối các trƣờng đại học, đối với các trƣờng THPT chủ yếu là đánh giá kết quả học tập của HS. 1.2. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1. Đánh giá Trong giáo dục có nhiều định nghĩa khác nhau về “đánh giá” và đƣợc xét trên những góc độ rộng, hẹp khác nhau: đánh giá nói chung, đánh giá giáo dục, đánh giá trong dạy học và đánh giá kết quả học tập. 6 Theo nghĩa chung nhất, Đánh giá là quá trình thu thập thông tin hình thành những nhận định, phán đoán về kết quả công việc, theo những mục tiêu, tiêu chuẩn đã đề ra, nhằm đề xuất những quyết định thích hợp để cải thiện thực trạng, điều chỉnh nâng cao chất lƣợng và hiệu quả công việc. Cùng quan điểm nhƣ vậy, P.E. Griffin (1996) định nghĩa: “Đánh giá là đƣa ra phán quyết về giá trị của một sự kiện, nó bao hàm việc thu thập thông tin sử dụng trong việc định giá của một chƣơng trình, một sản phẩm, một tiến trình, mục tiêu hay tiềm năng ứng dụng của một cách thức đƣa ra, nhằm đạt mục đích nhất định”. Peter W. Airasian (1997) nhấn mạnh đến cơ sở ra quyết định khi cho rằng: “kiểm tra đánh giá (Assessment) là quá trình thu thập, tổng hợp và diễn giải thông tin hỗ trợ cho việc ra quyết định”. Khái niệm đánh giá đƣợc hiểu gồm cả đánh giá định tính (quan sát, kiểm tra) và đánh giá định lƣợng (điểm số ). Trong giáo dục, đánh giá trong giáo dục xuất hiện khi có một ngƣời tƣơng tác trực tiếp hay gián tiếp với ngƣời khác nhằm mục đích thu thập và lí giải thông tin về kiến thức, hiểu biết, kĩ năng và thái độ của ngƣời đó Marger (1993) định nghĩa: đánh giá là việc mô tả tình hình của học sinh và giáo viên để quyết định công việc cần phải tiếp tục và giúp học sinh tiến bộ, R. Tiler (1984) cho rằng: Quá trình đánh giá chủ yếu là quá trình xác định mức độ thực hiện các mục tiêu của chƣơng trình giáo dục. Xét từ bình diện chức năng, mục đích cũng nhƣ đối tƣợng, “đánh giá trong giáo dục là quá trình thu thập và lí giải kịp thời, có hệ thống các thông tin về hiện trạng, khả năng hay nguyên nhân về chất lƣợng và hiệu quả giáo dục căn cứ vào mục tiêu giáo dục, làm cơ sở cho việc điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện những chủ trƣơng, biện pháp và hành động giáo dục tiếp theo.”[11] Trong dạy học, đánh giá đƣợc xem xét nhƣ một quá trình liên tục và là một phần của hoạt động giảng dạy. Nitko & Brookhart (2007) quan niệm đánh giá trong giáo dục là một khái niệm rộng, nó đƣợc định nghĩa nhƣ là một quá trình thu thập thông tin và sử dụng các thông tin này để ra quyết định về học sinh, về chƣơng trình, về nhà trƣờng và đƣa ra các chính sách giáo dục. Các quyết định liên quan đến học sinh bao gồm quản lý hoạt động giảng dạy trong lớp, xếp lớp (xếp chỗ cho học sinh vào các chƣơng trình học khác nhau), hƣớng dẫn và tƣ vấn, tuyển chọn học sinh để cấp học bổng, xác nhận năng lực của học sinh. 7 Tóm lại, đánh giá là quá trình căn cứ vào các thông tin định tính, định lƣợng và các tiêu chuẩn để đƣa ra những kết luận về năng lực, phẩm chất của sản phẩm giáo dục và sử dụng những thông tin đó đƣa ra quyết định về ngƣời học cũng nhƣ điều chỉnh cách dạy - học trong tƣơng lai. Đánh giá có thể thực hiện đầu quá trình giảng dạy để giúp tìm hiểu và chẩn đoán về đối tƣợng giảng dạy, phát hiện, dự báo những nguyên nhân của hiện trạng và xây dựng kế hoạch khắc phục, có thể triển khai trong tiến trình giảng dạy để tạo những thông tin phản hồi giúp điều chỉnh quá trình dạy và học, cũng có thể thực hiện lúc kết thúc để tổng kết. 1.2.2. Kiểm tra Theo tác giả Đặng Bá Lãm, “kiểm tra đƣợc hiểu theo nghĩa rộng nhƣ là theo dõi quá trình học tập và cũng có thể đƣợc hiểu theo nghĩa hẹp nhƣ là công cụ kiểm tra hoặc một bài kiểm tra trong các kì thi” [5]. Còn theo tác giả Trần Bá Hoành, “kiểm tra là cung cấp những dữ kiện, những thông tin làm cơ sở cho việc đánh giá” [15]. Xét trên cấp độ lớp học, Peter W. Airasian (1999) cho rằng kiểm tra là quá trình dùng giấy bút có hệ thống, đƣợc sử dụng để thu thập thông tin về sự thể hiện kiến thức, kĩ năng của học sinh. Bài kiểm tra (15 phút, 1 tiết…) thƣờng là một trong những công cụ phổ biến, đƣợc giáo viên sử dụng để thu thập thông tin, vì thế bài kiểm tra cũng chính là một cách đánh giá. Ngoài ra trên lớp học, giáo viên cũng hay sử dụng các cách kiểm tra quan trọng khác là quan sát, hỏi vấn đáp, ra bài tập và sƣu tập các sản phẩm của chính học sinh làm. Nhƣ vậy dù có những cách nhìn khác nhau nhƣng tổng hợp lại, có thể hiểu rằng kiểm tra nghĩa là thu thập số liệu, chứng cứ, rà soát lại công việc đã thực hiện hay quá trình học tập của học sinh để tạo cơ sở cho đánh giá. Kiểm tra – đánh giá là một quá trình gồm 2 khâu kiểm tra và đánh giá nhằm thu thập thông tin về kết quả của ngƣời học, đối chiếu với mục tiêu bài học, môn học và đƣa ra kết luận. Do vậy kiểm tra và đánh giá là hai khâu có quan hệ mật thiết với nhau. Hai khâu đó hợp thành một quá trình thống nhất là kiểm tra - đánh giá. 1.2.3. Đánh giá quá trình Thuật ngữ “đánh giá quá trình” đƣợc giới thiệu bởi Michael Scriven vào năm 1967 và chỉ thực sự đƣợc nhiều ngƣời quan tâm biết đến kể từ thập kỉ 1998 khi Paul 8 Black và Dylan Wiliam giới thiệu trong các nghiên cứu của mình về đánh giá quá trình. Đánh giá quá trình đƣợc định nghĩa là sự đánh giá thực hiện trong suốt quá trình giảng dạy với mục tiêu nhằm cải thiện dạy hoặc học. …Điều khiến cho đánh giá là đánh giá quá trình khi đƣợc sử dụng tức thì cho việc chỉnh sửa và thiết lập quá trình học tập mới. Theo Clark (2011), đánh giá quá trình là sự đánh giá giáo viên và ngƣời học sử dụng trong quá trình giảng dạy để cung cấp phản hồi nhằm điều chỉnh quá trình dạy và học để cải thiện thành tựu của ngƣời học đối với mục tiêu đầu ra của giảng dạy. Nhiều tác giả khác nhấn mạnh đến tầm quan trọng của đánh giá quá trình với hiệu quả dạy học: Đánh giá quá trình là những phản hồi cần thiết (Ramaprasad, 1983) cho cả giáo viên và học sinh về những hiểu biết hiện tại và phát triển kĩ năng nhằm xác định những bƣớc tiếp theo (Harlen & James, 1997, p.369). Nhƣ vậy có thể kết luận, đánh giá quá trình đặc biệt quan tâm tới mục đích nhằm cung cấp phản hồi về năng lực để cải thiện và thúc đẩy quá trình học tập. 1.2.4. Đánh giá trong lớp học Đánh giá trong lớp học còn đƣợc gọi là đánh giá lớp học là loại hình đánh giá thƣờng xuyên, diễn ra trong quá trình học tập, với phạm vi của một lớp học do giáo viên tiến hành bằng nhiều cách thức đa dạng khác nhau. Các cách thức hay các chiến lƣợc tổ chức hoạt động học để kiểm soát việc học và đồng thời đo đƣợc mức độ đạt mục tiêu của học sinh đƣợc gọi là “Các kĩ thuật đánh giá trong lớp học” (“Classroom Assessment Techniques”). Tuy nhiên, thuật ngữ “đánh giá” trong cụm từ này có thể đƣợc hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau. “Đánh giá” ở đây không mang nghĩa là các kì thi xếp loại, mà là tập hợp các chiến lƣợc dạy học nhằm mục đích thƣờng xuyên cải tiến nâng cao chất lƣợng học tập của học sinh. Hầu hết ngƣời dạy sử dụng các kĩ thuật đánh giá thông qua tổ chức hoạt động học bởi vì họ muốn tìm hiểu xem ngƣời học của mình đang học gì. Bên cạnh đó, sử dụng các kĩ thuật đánh giá sẽ góp phần kích thích năng lực sáng tạo trong dạy học và giúp ngƣời dạy tìm ra biện pháp để nâng cao chất lƣợng giảng dạy. Thông tin phản hồi từ ngƣời học chính là động lực để ngƣời dạy tìm tòi, khám phá những phƣơng pháp dạy học mới nhằm mục đích giúp cho ngƣời học tiến bộ. Đánh giá quá trình nhằm giúp học sinh có thông tin phản hồi để tự điều chỉnh kế hoạch học tập. 9 Nó còn mang tính chuẩn đoán (tìm nguyên nhân của tiến bộ và lệch lạc, tìm biện pháp xử lí). [12] Việc kiểm tra đánh giá có hệ thống và thƣờng xuyên có ý nghĩa giáo dục rất lớn: rèn luyện cho học sinh tinh thần trách nhiệm trong học tập, thói quen làm việc có kế hoạch và hoàn thành đúng hạn những công việc đƣợc giao. Việc học sinh phát biểu, trình bày những câu trả lời, kết quả thực hiện nhiệm vụ trƣớc lớp có ý nghĩa cung cấp thông tin không chỉ với giáo viên mà cả với tập thể để cùng học tập và điều chỉnh về nhận thức. Những câu hỏi kiểm tra và những nhận xét góp ý kiến của giáo viên về câu trả lời, về nhiệm vụ của học sinh có tác dụng dạy cho học sinh cách học tập và cách chuẩn bị cho mỗi giờ lên lớp. 1.2.5. Hứng thú học tập Tác giả Nguyễn Quang Uẩn đƣa ra một khái niệm tƣơng đối thống nhất “Hứng thú là thái độ đặc biệt của cá nhân đối với đối tƣợng nào đó, vừa có ý nghĩa đối với cuộc sống, vừa có khả năng mang lại khoái cảm cho cá nhân trong quá trình hoạt động”. Khái niệm này vừa nêu lên đƣợc bản chất của hứng thú, vừa gắn hứng thú với hoạt động của cá nhân. Từ những quan niệm hứng thú của các tác giả, có thể phát biểu khái niệm hứng thú nhƣ sau: “Hứng thú là thái độ nhận thức đặc biệt đối với đối tượng nào đó vừa có giá trị vừa có sức hấp dẫn, kích thích con người hành động”. A.K.Markova và V. V. Repkin cho rằng: “Hứng thú học tập là loại hứng thú chưa được ý thức một cách rõ ràng, có tính chất tình huống, thường chú ý tới những khía cạnh bên ngoài của đối tượng hoạt động học tập, ít có tác dụng thúc đẩy hành động học tập theo sáng kiến riêng của người học, được xuất hiện dưới những phản ứng rất mãnh liệt nhưng ngắn ngủi”. Theo A. G. Covaliop: “Hứng thú học tập chính là thái độ lựa chọn đặc biệt của chủ thể đối với đối tượng của hoạt động học tập, vì sự cuốn hút về tình cảm và ý nghĩa thiết thực của nó trong đời sống cá nhân”. Nhƣ vậy, hứng thú học tập của học sinh đƣợc hình thành trong hoạt động học tập và sau khi đã đƣợc hình thành chính nó quay trở lại thúc đẩy hoạt động học tập của học sinh. Vì lý do trên, hứng thú học tập tạo cho học sinh khát vọng tiếp cận và đi sâu vào đối tƣợng gây ra nó. Khát vọng này biểu hiện ở chỗ học sinh tập trung 10 chú ý cao độ vào cái làm cho mình hứng thú, hƣớng dẫn và điều chỉnh các quá trình tâm lý theo một hƣớng xác định. Do đó, tích cực hóa hoạt động học tập theo hƣớng phù hợp với hứng thú nên dù phải vƣợt qua muôn ngàn khó khăn thì ta vẫn thấy thoải mái và thu đƣợc hiệu quả cao.Những biểu hiện cơ bản của hứng thú trong học tập đó là: + Sự đam mê trong học tập, hăng hái tích cực tham gia vào quá tình học tập + Muốn khám phá những vấn đề mới, khó + Luôn tìm hiểu những ứng dụng của kiến thức trong thực tiễn, vận dụng kiến thức vào cuộc sống 1.2.6. Kết quả học tập - Kết quả học tập của HS hay thành tích học tập của HS trong tiếng Anh thƣờng sử dụng các từ nhƣ “Achievement; Result; Learning Outcome”. Các từ này thƣờng đƣợc dùng thay thế cho nhau, tuy nhiên, từ chúng ta thƣờng gặp khi đọc tài liệu nói về kết quả học tập là “Learning Outcome”. Trong cuốn “Cơ sở lý luận của việc đánh giá chất lƣợng học tập của HS phổ thông”, tác giả Hoàng Đức Nhuận và Lê Đức Phúc đã đƣa ra cách hiểu về KQHT nhƣ sau: “Kết quả học tập là một khái niệm thƣờng đƣợc hiểu theo hai quan niệm khác nhau trong thực tế cũng nhƣ trong khoa học. (1) Đó là mức độ thành tích mà một chủ thể học tập đã đạt, đƣợc xem xét trong mối quan hệ với công sức, thời gian đã bỏ ra, với mục tiêu xác định. (2) Đó còn là mức độ thành tích đã đạt của một HS so với các bạn học khác. Theo Trần Kiều, “Dù hiểu theo nghĩa nào thì kết quả học tập cũng đều thể hiện ở mức độ đạt đƣợc các mục tiêu của dạy học, trong đó bao gồm 3 mục tiêu lớn là: nhận thức, hành động, xúc cảm. Với từng môn học thì các mục tiêu trên đƣợc cụ thể hóa thành các mục tiêu về kiến thức, kỹ năng và thái độ”. Theo Norman E. Gronlund, trong cuốn “Measurement and Evaluation in Teaching”, ông đã bàn đến “learning outcomes” nhƣ sau: “Mục đích của giáo dục là sự tiến bộ của HS. Đây chính là kết quả cuối cùng của quá trình học tập nhằm thay đổi hành vi của HS.”Theo GS.TS. Nguyễn Đức Chính thì: “Kết quả học tập là mức độ đạt đƣợc kiến thức, kĩ năng hay nhận thức của ngƣời học trong một lĩnh vực nào đó”. Dù hiểu theo nghĩa nào thì kết quả học tập cũng đều thể hiện ở mức độ đạt 11 đƣợc các mục tiêu của dạy học, trong đó bao gồm ba mục tiêu lớn là: nhận thức, hành động, xúc cảm.Với từng môn học thì các mục tiêu trên đƣợc cụ thể hóa thành các mục tiêu về kiến thức, kỹ năng và thái độ. 1.3. Chức năng và đặc trƣng của đánh giá quá trình 1.3.1. Chức năng của đánh giá quá trình Định hƣớng cho quá trình học tập của học sinh là một trong những chức năng quan trọng của đánh giá. Đánh giá quá trình trở thành một phƣơng tiện, công cụ không thể thiếu để hỗ trợ cho học sinh, giúp hình thành đƣợc kiến thức và kĩ năng cần thiết. Đánh giá cung cấp cho ngƣời học những thông tin có ý nghĩa về việc thực hiện các nhiệm vụ (hành vi/hoạt động) học tập đáp ứng một mục tiêu học tập là cơ sở xác định đƣợc điểm mạnh, điểm yếu của bản thân để xây dựng cho mình kế hoạch phát huy, khắc phục. Đánh giá quá trình góp phần giúp học sinh khai thác một cách có chủ đích những thao tác tƣ duy của chính mình và biến nó thành động cơ học tập; định hƣớng cho mục tiêu học tập của chính mình, lựa chọn chiến lƣợc học tập hiệu quả và tự đánh giá sự tiến bộ của bản thân. Khi học sinh thực sự tự tin vào năng lực học tập của bản thân, họ sẽ có thêm động cơ, năng lƣợng để học, kiên trì thực hiện các nhiệm vụ, thách thức trong học tập mà giáo viên đặt ra. Trong đánh giá quá trình, học sinh có cơ hội: - Đƣợc chia sẻ mục tiêu và tiêu chí để đi đến thành công; - Đƣợc phản hồi thông tin để tiến bộ; - Đặt ra mục tiêu học tập cho chính mình; - Tự đánh giá quá trình học tập; - Đƣợc giáo viên định hƣớng một cách có chiến lƣợc; - Đƣợc khuyến khích đặt ra những câu hỏi hiệu quả. Định hƣớng, điều chỉnh kế hoạch dạy học của giáo viên. Kết quả đánh giá quá trình chỉ ra hiệu quả phƣơng pháp dạy học, nhờ đó giáo viên đề ra đƣợc những bổ khuyết cần thiết. Đánh giá theo tiến trình sẽ định hƣớng cho giáo viên phƣơng hƣớng thay đổi để họ không ngừng hoàn thiện bản thân, tạo cơ hội cho họ đƣợc phát triển năng lực nghiệp vụ cũng nhƣ khả năng sáng tạo các hình thức, cách thức tổ chức dạy học phù hợp với từng đối tƣợng nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy của 12