Tài liệu Vai trò kinh tế của nhà nước trong nền kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước ở việt nam

LUẬN VĂN: Vai trò kinh tế của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước ở Việt Nam Phần I Giới thiệu Thời kỳ Pháp thuộc (1858 - 1945), Việt Nam được xếp là một trong những quốc gia có nền kinh tế phát triển thấp kém nhất trên thế giới, đó là một nền kinh tế què quặt, lạc hậu, sản xuất nhỏ, lẻ, và nông nghiệp là chủ yếu. Nhưng ở thời kỳ này, với sự xuất hiện của các nhà tư bản Pháp, các Công ty của Pháp, cùng với sự giao lưu hàng hoá giữa nước Việt Nam thuộc địa với các nước khác thì nền kinh tế Việt Nam cũng đã được coi là một nền kinh tế hàng hoá ở dạng sơ khai. Cách mạng Tháng 8 (8/1945) thành công, Nhà nước Việt Nam Dân chủ cộng hoà ra đời, nhưng không giống các quốc gia khác chúng ta không có điều kiện để khôi phục và xây dựng kinh tế mà gần như ngay lập tức chúng ta lại phải chịu đựng cảnh chiến tranh. Trong suốt thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1946 - 1954) nền kinh tế của chúng ta không thể phát triển một cách toàn diện, mà đó chỉ là một nền kinh tế khép kín, tự cung, tự cấp, lấy sản xuất nông nghiệp và thủ công nghiệp là chính với mục đích trước tiên là phục vụ kháng chiến. Hiệp định Giơ nevơ về chấm dứt chiến tranh ở Đông Dương được ký kết, nhưng tưởng chúng ta được sống trong hoà bình để phát triển kinh tế, nhưng không chúng ta lại phải trải qua một cuộc chiến tranh dài 20 năm (19551975) đất nước bị chia cắt làm hai miền Bắc, Nam với hai chế độ chính trị, hai mô hình kinh tế khác nhau. Miền Bắc đi lên xã hội chủ nghĩa với mô hình kinh tế quản lý tập trung bao cấp bao cấp giống các nước xã hội chủ nghĩa khác, miền Nam đi theo mô hình kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa. Tuy vậy trong điều kiện bị chi phối bởi qui luật của chiến tranh hai mô hình này cũng không mang đầy đủ đặc trưng và ý nghĩa của nó. ở miền Bắc chúng ta không thể tập trung toàn bộ sức lực cho phát triển kinh tế mà chúng ta phải chi viện lớn về người và của cho miền Nam, hơn nữa miền Bắc cũng phải chịu sự tấn công bằng hải quân và không quân Mỹ, trong điều kiện khó khăn đó quá trình thực hiện mục tiêu kinh tế nhiều khi không được thực hiện đẩy đủ và đúng đắn. Còn ở miền Nam thì đây cũng chưa thực sự là một nền kinh tế thị trường phát triển vì sức sản xuất trong nước còn rất yếu, thực chất miền Nam chỉ là thị trường tiêu thụ hàng hoá của Mỹ và các nước ta bản khác. Sau chiến thắng (1975), nước nhà thống nhất cả nước bắt tay vào xây dựng một nèn kinh tế xã hội chủ nghĩa thống nhất trên cả nước. Cũng chính trong thời kỳ này mô hình kinh tế tập trung bao cấp bắt đầu bộc lộ khiếm khuyết của nó không chỉ ở Việt Nam mà ở tất cả các nước xã hội chủ nghĩa khác. Tuy rằng mô hình này có thể tập trung được sức người, sức của cho mục đích phát triển trong một giai đoạn nhất định nhưng vì nó không đề cao tới lợi ích cá nhân cho nên sau một thời kỳ dài phát triển điều này đã làm triệt tiêu động lực của mỗi cá nhân, tính ích kỷ của mỗi cá nhân bắt đầu trổi dậy. Hơn nữa, trong nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung cao độ những qui luật của kinh tế như qui luật cung cầu, qui luật giá trị, qui luật phân phối bị biến dạng đi, nền kinh tế hàng hoá chỉ tồn tại trên danh nghĩa, lưu thông hàng hoá bị đình trệ. Chính vì những lý do này mà sau giai đoạn phát triển rực rỡ (những năm 60 của thế kỷ 20) thì tới những năm cuối của thập kỷ 70 ở những nước xã hội chủ nghĩa đã có những dấu hiệu chững lại và đồng thời những tư tưởng về cải cách bắt đầu xuất hiện. Sự xuất hiện những tư tưởng về cải cách là tất yếu vì trong một nền kinh tế hàng hoá phát triển cao như vậy trên thế giới nếu vẫn giữ nguyên mô hình cũ thì các nước xã hội chủ nghĩa sẽ bị bỏ xa trên con đường phát triển và quốc gia đi tiên phong trong vấn đề cải cách là Trung Quốc. Đảng và Nhà nước ta đã sớm nhận biết được xu hướng phát triển này và những tư tưởng về cải cách kinh tế đã được đề cấp tới từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ V (3/1982) và được chính thức quyết định đưa vào thực tiễn tại đại hội VI (12/1986), trong các kỳ đại hội VII, VIII tiếp theo vấn đề cải cách tiếp tục được bổ sung và hoàn thiện. Như vậy việc chuyển đổi nền kinh tế nước ta từ mô hình kế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế thị trường là một bước đi đúng đắn, phản ánh đúng qui luật khách quan và xu thế của thời đại. Chúng ta khẳng định rằng chuyển sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước là một tất yếu, nhưng sự quản lý của Nhà nước đối với nền kinh tế ở mức độ nào, thông qua những công cụ gì là một vấn đề không dễ giải quyết. Trong lịch sử nhân loại có những thời kỳ Nhà nước hầu như không can thiệp vào nền kinh tế - thời kỳ chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh, hoặc can thiệp rất sâu vào nền kinh tế như trong mô hình kinh tế tập trung ở các nước xã hội chủ nghĩa hay ở các nước tư bản chủ nghĩa sau khủng hoảng 1929 - 1933 theo lý thuyết Keynes nhưng những thành công do chúng mang lại chỉ mang tính lịch sử, nó không là một mô hình cho sự phát triển bền vững và tới nay các nhà kinh tế thống nhất với nhau rằng cần thiết có sự quản lý của Nhà nước đối với nền kinh tế trong một cơ chế thị trường đầy năng động. Nền kinh tế luôn vận động và phát triển trong mỗi thời kỳ nó lại có mọt só tính chất đặc trưng đòi hỏi sự can thiệp của Nhà nước ở mức độ phù hợp, chính vì vậy khi Việt Nam chúng ta khi chuyển sang nền kinh tế mới thì vai trò của Nhà nước là quan trọng và việc nghiên cứu vấn đề quản lý Nhà nước đối với nền kinh tế là vấn đề quan trọng ở nước ta hiện nay. Phần II Nội dung 1. Nhà nước và chức năng kinh tế của Nhà nước 1.1. Nhà nước. Nhà nước không xuất hiện cùng với con người mà chỉ khi xã hội loài người phát triển tới một mức độ nhất định thì Nhà nước mới ra đời. Trong suốt thời kỳ cộng sản nguyên thuỷ khi mà những mối quan hệ xã hội còn ở mức giản đơn mối quan hệ chủ yếu dựa trên quan hệ truyền thống, trong xã hội không có sự phân chia đẳng cấp, mọi người đều bình đẳng với nhau về quuyền và nghĩa vụ thì lúc đó Nhà nước cũng không tồn tại. Đến cuối thời kỳ cộng sản nguyên thuỷ khi mà lực lượng sản xuất đã phát triển hơn trong xã hội đã xuất hiện người giàu và người nghèo thì cũng là lúc tiền đề cho sự xuất hiện và tồn tại của Nhà nước cũng bắt đầu nảy sinh. Theo qui luật của tự nhiên những người nghèo sự tồn tại họ phải vay mượn, lệ thuộc vào những người giàu do đó người nghèo sẽ bị nghèo hơn, người giàu sẽ giàu hơn, trong xã hội hình thành hai tầng lớp người có đẳng cấp khác hẳn nhau. Những người nghèo họ cũng không chịu đứng yên một chỗ, trong con người họ luôn có tư tưởng phản kháng lại, những người giàu để bảo vệ lợi ích của tầng lớp mình họ cần phải có một cái gì đó đủ sức mạnh trấn áp lại sự chống đối của tầng lớp đối kháng và cái tất yếu phải được tạo ra đấy chính là Nhà nước. Nhà nước được định nghĩa là: "Nhà nước là một máy cưỡng chế đặc biệt nằm trong tay giai cấp thống trị, được giai cấp thống trị tạo ra để bảo vệ lợi ích cho giai cấp mình". Như vậy Nhà nước chỉ xuất hiện khi xã hội đã phân chia giai cấp mà nguyên nhân sâu xa đó chính là từ lợi ích kinh tế của mỗi giai cấp trong xã hội. Ngay từ khi xuất hiện thì Nhà nước, kinh tế đã gắn bó mật thiết và trong quá trình phát triển của Nhà nước sau này hai mặt này không thể tách với nhau. 1.2. Chức năng của Nhà nước. Từ lý luận về Nhà nước ta đã thấy Nhà nước là công cụ của giai cấp thống trị dùng để điều tiết các quan hệ xã hội nhằm bảo vệ lợi ích của giai cấp mình. Khi đề cập tới chức năng của Nhà nước các nhà nghiên cứu thống nhất rằng Nhà nước có hai chức năng chính là chức năng đối nội và chức năng đối ngoại. - Về chức năng đối nội bao gồm hai bộ phận chính là chức năng kinh tế và chức năng giữ vững an ninh, chính trị, trật tự an toàn xã hội, trấn áp sự chống đối của các giai cấp khác và các âm mưu phản động. Trong hai chức năng này thì chức năng kinh tế được đưa lên hàng đầu vì nó là cái để cho một Nhà nước có thể tồn tại và phát triển. - Chức năng đối ngoại của Nhà nước cũng bao gồm hai chức năng chính là chức năng bảo vệ tổ quốc và chức năng củng cố mở rộng quan hệ hợp tác hữu nghị với các nước khác. Trong điều kiện ngay nay chức năng đối ngoại có vị trí đặc biệt quan trọng. 1.3. Những quan điểm và học thuyết bàn về chức năng kinh tế (vai trò kinh tế) của Nhà nước. ở phần lý luận về Nhà nước chúng ta đã thấy chức năng kinh tế là một trong những chức năng quan trọng của Nhà nước. Vậy chức năng này được quan tâm ở mức độ nào trong lịch sử. Sự thực trong thời kỳ chiếm hữu nô lệ thì những học thuyết bàn về kinh tế và chức năng kinh tế của nó hầu như không có, nhưng Nhà nước được giai cấp chủ nô sử dụng một cách trực tiếp để can thiệp vào xã hội, phục vụ lợi ích của giai cấp mình. Sang thời kỳ xã hội phong kiến do có sự khác nhau về cách thức tổ chức xã hội và phân chia ruộng đất mà giữa phương Đông và phương Tây, những quan điểm về quan hệ giữa Nhà nước và kinh tế cũng khác nhau. ở phương Tây với sự phân chia lãnh thổ quốc gia thành các lãnh địa riêng biệt do các lãnh chúa cai quản với phương thức sản xuất khép kín, tự cung, tự cấp trong từng lãnh địa đã làm cho vai trò của Nhà nước hoàn toàn bị lu mờ. Trái lại ở phương Đông với quan niệm toàn bộ đất đai thuộc về nhà Vua cho nên mối quan hệ giữa Nhà nước mà người đại diện là Vua với vấn đề kinh tế trở nên khăng khít hơn. Chính vì vậy trong giai đoạn này ở phương Đông đã có một số quan điểm về vai trò kinh tế của Nhà nước khá độc đáo. Bàn về vấn đề này, ngay từ thời chiến quốc (476-221 TCN) ở Trung Quốc, trong học thuyết "bình dân kinh tế chủ nghĩa" Mạnh Tử cho rằng: chính sách kinh tế của Nhà nước phải hướng đến làm giàu cho dân. Dân giàu thì nước mạnh, không có nước nào dân giàu mà nước lại nghèo, ngược lại có thể có nước giàu, của cải chất đầy kho mà dân lại nghèo. Về cơ bản tương tưởng kinh tế của Mạnh Tử là: bản chất lợi ích của cá nhân thống nhất với lợi ích toàn xã hội, mọi người khi làm giàu cho mình thì cũng làm giàu cho toàn xã hội. Từ đó đặt lên vai trò của Nhà nước phải điều hoà, sắp xếp các quan hệ lợi ích sao cho sự xung đột lợi ích cá nhân không làm thủ tiêu lợi ích xã hội mà phải thúc đẩy lợi ích xã hội. Như vậy ta thấy, từ thời Mạnh Tử Nhà nước đã can thiệp vào nền kinh tế đặc biệt trong lĩnh vực phân phối sản phẩm mà trước hết là khâu phân phối tư liệu sản xuất. ở Việt Nam tư tưởng Nhà nước can thiệp vào nền kinh tế xuất hiện rất sớm. Trên thực tế Nhà nước đã can thiệp vào nền kinh tế và đã thu được những thành công cũng như không thành công. Sự xuất hiện sớm nhất về can thiệp Nhà nước vào nền kinh tế bắt đầu từ thời nhà Lý. Chế độ phong cấp ruộng đất của nhà Lý cho các quan lại đã dẫn tới sự hình thành các thái ấp, nhưng chỉ có rất ít ruộng đất biến thành ruộng đất tư mà phần lớn các ruộng đất vẫn là ruộng đất công thuộc quyền sở hữu của nhà Vua, người được phong đất chỉ có quyền chiếm giữ và sử dụng, việc bóc lột của chủ thái ấp vẫn chịu sự không chế cảu Nhà nước Trung ương. Bên cạnh Nhà nước trung ương đã huy động sức dân tiến hành khai hoang, đắp đê. Như vậy ngoài đặc điểm chung với các Nhà nước phong kiến phương Tây, Nhà nước phong kiến Việt Nam ngay từ đầu đã nhận thức rất rõ về quyền sở hữu và quyền sử dụng ruộng đất nói riêng và của cải nói chung. Do đó, một mặt Nhà nước trao quyền sử dụng cho quan lại, mặt khác Nhà nước áp dụng các biện pháp để củng cố quyền sở hữu và kiểm soát được hoạt động của quan lại. Tuy đã có ý thức kiểm soát hoạt động trong các thái ấp nhưng trên thực tế Nhà nước trung ương không thể kiểm soát được toàn bộ hoạt động của họ. Năm 1397 Hồ Quý Ly ban hành chính sách "hạn điền" và "hạn nô" với nội dung là hạn chế ruộng đất cấp cho quan lại và số nô tì mà các quan có thể có nhằm tránh lãng phí, tập trung sức mạnh kinh tế cho Nhà nước. Năm 1429, sau khi đánh thắng giặc minh, nhà Lê ban hành chế độ quân điền và năm 1477 ban hành chế độ lộc điền. Thực chất đây là chính sách xoá bỏ kinh tế điền trang thái ấp hình thành từ thời nhà Lý. Chế độ Lộc điền là hình thức cấp lương cho quan lại bằng quyền sử dụng một diện tích ruộng đất nào đó tuỳ theo cấp bậc, còn Quân điền là chế độ phân phối ruộng đất cho dân tuỳ theo cấp bậc, còn Quân điền là chế độ phân phối ruộng đất cho dân tuỳ theo thứ bậc trong xã hội. Sự suy tàn của Nhà nước phong kiến ở phương Tây (thế kỷ XV) gắn liền với sự hình thành Nhà nước tư sản, quá trình tích luỹ tư bản được bắt đầu thực hiện - nền kinh tế thị trường cũng bắt đầu được hình thành. Trong thời kỳ này để cho nền kinh tế phát triển nhanh giai cấp tư sản cần phải có sự trợ giúp của "bà đỡ" tức là cần có sự giúp đỡ của Nhà nước. Chính vì vậy vai trò quản lý của Nhà nước được xác lập và nâng cao. điều này được thể hiện trong tư tưởng kinh tế của những người theo trường phái trọng thưonưg. Cụ thể Nhà nước dùng chính sách tiền tệ nghiêm ngặt, tìm mọi cách để tích luỹ tiền tệ (tiền vàng), không cho tiền tệ chảy ra nước ngoài, họ cũng có những qui định nghiêm ngặt đối với các thương gia. Trong chính sách ngoại thương họ đẩy mạnh xuất khẩu thành phẩm, không xuất khẩu sản phẩm dở dang, nguyên liệu thô, trợ giá giúp đỡ cho xuất khẩu trong khi đó lại dùng hàng rào thuế quan, hạn ngạch nhập khẩu để hạn chế nhập khẩu. cũng nhờ những chính sách này của Nhà nước mà trong giai đoạn tích luỹ nguyên thuỷ Nhà nước tư sản đã tích luỹ được một lượng của cải rất lớn. Xã hội phát triển lên cùng với sự phát triển của lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất mới thì kiểu mua rẻ, bán đắt, nền kinh tế quá chú trọng vào thương nghiệp không còn phù hợp nữa. Một quốc gia muốn phát triển thì phải tăng cường sức sản xuất trong nước thông qua tăng năng suất lao động, xã hội lúc này cần một môi trường kinh tế tự do hơn giúp các nhà sản xuất có thể phát huy hết khả năng của mình. ở thời kỳ đó đã dâng lên một làn sóng ủng hộ tự do cạnh tranh mà người tiêu biểu nhất là nhà kinh tế học cổ điển Anh - Adam Smít (1723 - 1790) với học thuyết "bàn tay vô hình" và nguyên lý"Nhà nước không can thiệp" vào hoạt động của nền kinh tế. Ông rằng việc tổ chức nền kinh tế hàng hoá cần theo nguyên tắc tự do. Sự hoạt động của nền kinh tế là do các qui luật khách quan tự phát chi phối, sự vận động trên thị trường là do quan hệ cung - cầu và sự biến đổi tự phát của giá cả hàng hoá trên thị trường quyết định quan hệ giữa người với người là quan hệ lợi ích kinh tế. Con người hoạt động chỉ nhằm lợi nhuận siêu ngạch. Song do "bàn tay vô hình" chi phối buộc người ta phải tuân theo tỷ suất lợi nhuận bình quân. Để cho nền kinh tế hoạt động đạt hiệu quả Nhà nước không nên can thiệp vào kinh tế thị trường và hoạt động doanh nghiệp. Nhà nước chỉ nên can thiệp vào những vấn đề, những mặt mà sức của một doanh nghiệp không thể với tới như xây dựng đường xá, bến cảng.... Sự thực trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh, nền kinh tế đã vận hành một cách năng động và đạt hiệu quả cao. Nhưng sự phát triển của tự do cạnh tranh đã dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền làm giảm hiệu quả phát triển và một vấn đề mà các nhà kinh tế học cổ điển không nghĩ tới đó là khủng hoảng kinh tế. Liên tiếp trong các năm cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX khủng hoảng kinh tế liên tiếp xảy ra theo chu kỳ và các chu kỳ ngày càng rút ngắn mà đỉnh cao là cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929 - 1933. Thuyết "bàn tay vô hình" không còn đủ sức đảm bảo cho nền kinh tế phát triển ổn định và cân bằng nữa, thực tiễn đòi hỏi phải có mọt lý thuyết kinh tế mới phù hợp hơn. Và vào thời điểm này, J.M Keynes (1884 1946) đã đưa ra lý thuyết Nhà nước điều biết nền kinh tế thị trường với một thuyết có tên gọi "bàn tay hữu hình". Theo lý thuyết Keynes Nhà nước can thiệp vào nền kinh tế ở cả tầm vĩ mô và vi mô. ở tầm vĩ mô Nhà nước sử dụng các công cụ như lãi suất, chính sách tín dụng điều tiết lưu thông tiền tệ, lạm pháp, thuế, bảo hiểm , trợ cấp đầu tư phát triển... ở tẩm vĩ mô, Nhà nước trực tiếp phát triển các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh và dịch vụ công cộng. J.M Keynes và những người ủng hộ lý thuyết của ông tin tưởng rằng sự can thiệp như vậy của Nhà nước vào nền kinh tế sẽ khắc phục được tình trạng khủng hoảng, thất nghiệp, tạo ra sự ổn định cho phát triển kinh tế xã hội. Nhưng thực tế những chấn động trong kinh tế xã hội vẫn diễn ra, thất nghiệp, lạm pháp, khủng hoảng không được cải thiện. Điều này đã làm tăng thêm làn sóng phản đốn Keynes và xuất hiện tư tưởng phải phối hợp "bàn tay vô hình" với "bàn tay hữu hình"để điều chỉnh nền kinh tế. Đó cũng là quan điểm của các nhà kinh tế học hiện đại P.Samuelson cho rằng "để phát triển kinh tế chúng ta phải sử dụng cả "bàn tay vô hình" và "bàn tay hữu hình". Nếu chúng ta chỉ sử dụng một "bàn tay vôn hình" hoặc "bàn tay hữu hình" thì chẳng khác nào người ta vổ tay chỉ bằng một bàn tay. Theo quan điểm của các nhà kinh tế học hiện đại thì Nhà nước không phải là cái gì đó đứng ngoài nền kinh tế mà nó cũng là một trong những chủ thể của nền kinh tế, điều này được thể hiện trong sơ đồ sau: Thị trường hàng hoá và dịch vụ Công ty Chính phủ Hộ gia đình Thị trường các yếu tố sản xuất ở đây Chính phủ tham gia vào hoạt động của nền kinh tế cả với tư cách là người điều tiết cùng với các qui luật kinh tế khách quan bằng cách đề ra hành lang pháp lý cho các chủ thể khác của nền kinh tế hoạt động, các chính sách về lao động việc làm, lãi suất tín dụng, quản lý ngoại hối... và với tư cách là chủ thể trực tiếp tham gia hoạt động kinh tế bằng cách tiêu thụ sản phẩm của các công ty, thu thuế, đầu tư phát triển các lĩnh vực cần thiết trong nền kinh tế... Như vậy các nhà kinh tế học hiện đại thừa nhận rằng: các nền kinh tế hiện đại muốn phát triển được phải dựa vào cả cơ chế thị trường cũng như sự quản lý của Nhà nước. 1.4. Kết luận. Từ khi Nhà nước xuất hiện thì vấn đề Nhà nước và kinh tế là hai mặt không thể tách rời nhau. Nhà nước tồn tại trên nền tảng lợi ích kinh tế và ngược lại Nhà nước tác động lại nền kinh tế thông qua các chính sách, biện pháp, công cụ khác nhau nhằm duy trì một nền kinh tế vững mạnh để thông qua đó duy trì sự tồn tại của chính cái Nhà nước đang tồn tại trên cơ sở nền kinh tế ấy. Trong suốt lịch sử phát triển của Nhà nước tuy rằng mức độ can thiệp của Nhà nước có mức độ khác nhau nhưng một điều tất yếu là Nhà nước phải can thiệp vào nền kinh tế. Cũng chính vì vậy một trong những chức năng quan trọng của Nhà nước là chức năng kinh tế, nếu làm tốt chức năng này thì những chức năng còn lại mới có cơ sở để hoàn thành được. 2. Đặc trưng cơ bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. 2.1. Đặc điểm của nền kinh tế nước ta trước đổi mới. Nước nhà hoàn toàn độc lập (1975), nhân dân ta bắt tay vào xây dựng nhiệm vụ chiến lược thứ hai mà ngay từ khi Đảng cộng sản Việt Nam được thành lập chúng ta đã đề ra là xây dựng nước ta trở thành một nước xã hội bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa. Đây là điều mà đã được những nhà kinh điển chủ nghĩa Mác dự đoán và nâng nó thành lý luận, muốn làm được điều này chúng ta phải xây dựng được một nền kinh tế quá độ với nhiệm tạo cơ sở vật chất kỹ thuật cần thiết cho chủ nghĩa xã hội. ở thời kỳ này ta áp dụng một cách triệt để mô hình kinh tế của các nước xã hội chủ nghĩa - mô hình tập trung, bao cấp. Ta có thể khái quát đặc điểm của nền kinh tế nước ta thời kỳ đó là: Một nền kinh tế kế hoạch hoá cao độ, Nhà nước can thiệp rất sâu vào mọi lĩnh vực của nền kinh tế, của quá trình sản xuất từ khâu sản xuất tới khâu phân phối sản phẩm thông qua các kế hoạch giap nộp, cấp phát cụ thể tới từng đơn vị kinh tế. Chính điều này đã làm cho quá trình sản xuất không hiệu quả, nền kinh tế thụ động, kinh tế hàng hoá chỉ tồn tại trên danh nghĩa, những qui luật kinh tế bị làm cho méo mó. Trong lĩnh vực nông nghiệp nếu như trong thời kỳ chiến tranh với việc vào hợp tác xã chúng ta đã tập trung được rất lớn sức người, sức của vào sản xuất làm cho sản xuất nông nghiệp phát triển lên, chi việc rất lớn cho miền Nam góp phần vào chiến thắng của dân tộ thì đến thời kỳ này vẫn với chế độ công điểm cũ khi mà tính ích kỷ của mỗi cá nhân sau một thời bị lãng quên nay lại trổi dậy đã dẫn tới tình trạng "cha chung không ai khóc" làm cho sản xuất nông nghiệp không phát triển được. Còn trong lĩnh vực công nghiệp - lĩnh vực mà sản phẩm của nó gắn chặt với thị trường thì trong thời kỳ này cũng không phát triển như mong đợi. Nói chung, nền kinh tế của chúng ta phát triển khkông đáp ứng được đòi hỏi của thực tiễn. ở thời kỳ này, cũng đã có những tư tưởng về đổi mới nhưng mới chỉ dừng lại ở từng ngành, địa phương riêng lẻ chứ chưa mang tính đồng bộ. Đây chính là những tiền đề cần thiết cho sự đổi mới. 2.2. Đặc điểm của nền kinh tế hàng hoá vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Đại hội VI của Đảng là một bước ngoặt quan trọng trong quá trình phát triển của nước ta, đánh dấu một sự thay đổi quan trọng trong việc thay đổi mô hình phát triển kinh tế, chúng ta chủ trương chuyển từ mô hình kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước với một nền kinh tế có những đặc điểm sau: Nền kinh tế nước ta đang trong quá trình chuyển biến từ nền kinh tế kém phát triển, mang năng tính tự túc tự cấp sang nền kinh tế hàng hoá vận động theo cơ chế thị trường. Nền kinh tế hàng hoá dựa trên cơ sở nền kinh tế nhiều thành phần đó là do còn nhiều hình thức sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII đã khẳng định các thành phần kinh tế đang tồn tại khách quan tương ứng với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất, trong giai đoạn này nền kinh tế bao gồm 5 thành phần, quốc doanh, tập thể, cá thể, tư nhân tư bản chủ nghĩa và tư bản Nhà nước. Nền kinh tế nhiều tthành phần trong cơ chế thị trường ở nước ta sẽ là nguồn lực tổng hợp để đưa nền kinh tế nước ta vượt ra khỏi tình trạng thấp kém đưa nền kinh tế hàng hoá phát triển. Nền kinh tế phát triển theo hướng mở rộng quan hệ kinh tế với nước ngoài bằng nhiều hình thức. Một nền kinh tế khép kín gắn liền với phương thức sản xuất phong kiến, một nền kinh tế nhỏ, lẻ, tự cung tự cấp.., nói chung đó là một nền kinh tế kém phát triển, bảo thủ, trì trệ. Sự ra đời của kinh tế hàng hoá đã phá vỡ các quan hệ kinh tế truyền thống của nền kinh tế truyền thống, làm cho thị trường dân tộc gắn với thị trường quốc tế, các quốc gia muốn sản xuất có hiệu quả phải dựa trên lợi thế so sánh của mình đối với các quốc gia khác. Trên thực tế việc ra đời kinh tế hàng hoá đã làm cho các quốc gia phát triển nhanh chóng. Do vậy, việc mở rộng quan hệ kinh tế với nước ngoài là một tất yếu đối với quá trình phát triển ở ta. Chúng ta mở rộng quan hệ kinh tế với nước ngoài bằng nhiều hình thức khác nhau như liên doanh liên kết để thu hút vốn đầu tư, dựa vào sức mạnh của các nước tranh thủ nắm bắt lợi thế so sánh tương đối để làm cho những sản phẩm này có khả năng cạnh tranh trên thị trường thế giới, đưa nền kinh tế nước ta nhanh chóng hội nhập với kinh tế khu vực và kinh tế thế giới. Nền kinh tế phát triển theo định hướng xã hội thông qua bản chất và vai trò quản lý của Nhà nước. Thể chế đã chứng minh rằng kinh tế thị trường thuần tuý không thể nào giải quyết được những vấn đề do chính bản thân nó đặt ra cho xã hội như tình trạng lạm phát, thất nghiệp, khủng hoảng, ô nhiễm môi trường và những vấn đề xã hội khác. Những vấn đề này sẽ làm cản trở sự phát triển của xã hội, nó không thể tạo cơ sở vững chắc cho sự phát triển bền vững. Hơn nữa cái đích mà chúng ta đang hướng tới là một xã hội trong đó những vấn đề xã hội rất được coi trọng mà những vấn đề xã hội chỉ có thể được giải quyết nhờ vào sự can thiệp của Nhà nước. Do vậy chúng ta chuyển sang nền kinh tế vận động theo cơ chế thị trường tất yếu phải cần tới sự quản lý vĩ mô của Nhà nước. 2.3. Những đặc trưng của cơ chế kinh tế mà chúng ta đáng hướng tới. Những nét tổng quát của cơ chế thị trường mà chúng ta đang hướng tới đó là: Thế chế kinh tế mà trong đó thị trường và các quan hệ thị trường ngày càng đóng vai trò quyết định đối với sản xuất kinh doanh và phân phối tài nguyên quốc gia với sự quản lý vĩ mô của Nhà nước, nền kinh tế nhiều thành phần thông qua cạnh tranh, liên kết hợp tác, có trình độ xã hội hoá cao, nền kinh tế vận hàng theo các qui luật kinh tế khách quan và các chính sách kinh tế phù hợp bảo đảm thị trường thống nhất và mở rộng, phục vụ các mục tiêu tăng trưởng, hiệu quả, cân bằng và ổn định. Nhà nước dùng luật pháp, kế hoạch định hướng và chính sách kinh tế dẫn dắt thị trường phát triển lành mạnh, dùng chính sách phân phối và điều tiết để đảm bảo phúc lợi cho toàn xã hội. Theo mô hình này thì ta thấy những đặc trưng cơ bản của thế chế kinh tế mà chúng ta đang hướng tới là: Đó là thể chế kinh tế của các chủ thể tự chủ, tự do kinh doanh theo pháp luật, các thành phần kinh tế vừa cạnh tranh, vừa liên kết hợp tác phát triển đạt mức độ xã hội hoá cao. Tín hiệu thị trường ngày càng đóng vai trò trực tiếp hướng dẫn hoạt động sản xuất kinh doanh và phân phối tài sản quốc gia. Kinh tế quốc doanh được củng cố phát triển ở những khâu, vị trí then chốt, sở hữu cá nhân được tôn trọng. Giá tự do tức giá thị trường, tự do hoá thương mại (ban đầu ở trong nước dần dần mở rộng quan hệ tự do thương mại đối với các nước trên thế giới và cạnh tranh tạo mọi khả năng cho thị trường phát huy vai trò tự sản xuất kinh doanh và cung cấp hàng hoá. Trong điều hành các hoạt động kinh tế, các mệnh lệnh hành chính được giảm thiểu để cho các hoạt động thị trường diễn ra chủ yếu dựa trên sự hướng dẫn của các qui luật giá trị qui luật cung, cầu, qui luật cạnh tranh đảm bảo nguyên tắc vận hành chủ yếu của nền kinh tế là nguyên tắc thị trường. Nhưng thị trường không phải là thị trường tự phát mà là thị trường phục vụ các mục tiêu của toàn xã hội. Do vậy các quan hệ thị trường hoạt động không hoàn toàn biệt lập với kế hoạch định hướng và với các chính sách kinh tế của Nhà nước. Mọi yếu tố sản xuất (vật tư, vật liệu, nguyên liệu, nhân lực, công nghệ, sản phẩm....) phải dựa vào thị trường vì chỉ có dựa vào thị trường thì các ngành sản xuất mới tích cực nghiên cứu, cải tiến, làm tăng năng suất lao động, hạ giá thành sản phẩm... giúp cho nền kinh tế vận hành một cách hiệu quả hơn. Một nền kinh tế lấy con người làm trung tâm. Trong một nền kinh tế hiện đại cái mà chúng ta cần là những con người với những trình độ khác nahu nhưng họ có thể phát huy năng lực, sự sáng tạo của mình trong vị trí của họ, muốn vậy chúng ta phải đặt cá nhân vào đúng vị trí của nó. Hơn nữa đặc trưng xã hội cũng như vai trò xã hội to lớn của Nhà nước xã hội chủ nghĩa trở thành đặc điểm nổi bật củathế chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Cho nên mô hình kinh tế mà chúng ta xây dựng là mô hình kinh tế lấy con người làm trung tâm. 3. Các mục tiêu và chức năng quản lý vĩ mô của Nhà nước. ở phần trên chúng ta đã trình bày về đặc điểm của nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa với một cơ chế kinh tế giúp cho nền kinh tế này hoạt động. Vậy trong nền kinh tế như vậy Nhà nước phải làm gì hay vai trò của Nhà nước như thế nào. Điều này thể hiện qua mục tiêu và vai trò quản lý vĩ mô của Nhà nước. 3.1. Mục tiêu. Đảm bảo cho nền kinh tế phát triển ổn định tránh những thăng trầm, những đột biến xấu là mục tiêu đầu tiên và quan trọng mà bất cứ Chính phủ nào cũng phải tính đến. Một nền kinh tế ổn định, là một nền kinh tế với những bước phát triển vững chắc, khoảng chênh lệch giữa đỉnh và đáy trong chu kỳ phát triển không lớn. Một nền kinh tế phát triển ổn định giúp cho người lao động có thể phát huy hết năng lực lao động của mình, những nhà đầu tư có thể tính toán được lợi tức của mình, sẽ yên tâm đầu tư từ đó sẽ thu hút được nhiều dự án đầu tư hơn. Hơn nữa một nền kinh tế ổn định sẽ góp phần làm ổn định chính trị, xã hội. Đảm bảo hiệu quả kinh tế- xã hội. Mỗi doanh nghiệp hoạt động trên thị trường đều theo đuổi mục đích lợi nhuận tối đa, chính điều này có thể gây ra những tổn thất đói với xã hội như ô nhiễm môi trường, do cạnh tranh mà các Công ty sát nhập với nhau thành các tập đoàn độc quyền dẫn tới hiện tượng ép giá làm tổn thất tới lợi ích của người tiêu dùng và của toàn xã hội, vì chạy theo lợi nhuận thấp hay không có lợi nhuận (cây xanh, môi trường đô thị) sẽ không được đầu tư, điều này sẽ gây ảnh hưởng lớn tới sức khoẻ của con người và cảnh quan môi trường hay cũng vì lợi nhuận mà các doanh nghiệp tìm mọi cách để trốn thuế gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới việc thu chi ngân sách và kiểm soát môi trường. Đảm bảo các mục tiêu xã hội. Sự tác động của cơ chế thị trường có thể đưa đến nhiều hậu quả tiêu cực về mặt xã hội như làm bần cùng hoá một số người, thất nghiệp, bất bình đẳng trong xã hội, tăng khoảng cách giàu nghèo giữa những tần lớp người trong xã hội. Những vấn đề này nếu để phát triển lên sẽ dẫn tới sự đảo lộn về mặt xã hội. Sự không ổn định về chính trị do vậy Nhà nước phải thông qua các chính sách của mình để giải quyết những vấn đề đó. 3.2. Chức năng quản lý vĩ mô của Nhà nước. Chức năng tạo môi trường và điều kiện cho hoạt động của các doanh nghiệp như bảo đảm sự ổn định về chính trị, kinh tế, xã hội, duy trì luật pháp để các doanh nghiệp hoạt động thuận lợi. Mỗi một Chính phủ mới khi lên nắm quyền đều sẽ có những chính sách mới về kinh tế, nếu sự thay đổi Chính phủ diễn ra hoà bình và đúng pháp luật thì nó sẽ tạo nên một bước chuyển biến tích cực đối với nền kinh tế, ngược lại sự thay đổi Chính phủ do sự không ổn định về chính trị sẽ làm cho các chính sách kinh tế không nhất quán, điều này sẽ làm cho các nhà đầu tư không dám đầu tư, các doanh nghiệp sẽ không thể hoạch định chiến lược kinh doanh của mình được, do vậy hiệu quả kinh tế sẽ không cao. Các yếu tố kinh tế, xã hội sẽ cũng có tác động tương tự như vậy. Hơn nữa một Công ty khi hoạt động trong một quốc gia nào đó sẽ phải tuân thủ luật pháp của nước đó. Do đó một hành lang pháp lý thông thoáng sẽ giúp cho các doanh nghiệp hoạt động hiệu quả hơn và ngược lại một hệ thống pháp luật không đẩy đủ và đồng bọ sẽ hạn chế sự hoạt động của các doanh nghiệp. Chức năng ổn định môi trường kinh tế vĩ mô như khống chế lạm phát, thực hiện các biện pháp chống khủng hoảng, ngăn ngừa những đột biến xuất của nền kinh tế. Lạm phát luôn tồn tại trong các nước có nền kinh tế thị trường, nó chỉ trở nên nguy hiểm khi lạm phát ở mức mà Chính phủ không dự tính và kiểm soát được và điều này hay xảy ra đối với các nước đang phát triển. Nếu để lạm phát ngoài tầm kiểm soát các doanh nghiệp sẽ không hạch toán được kết quả sản xuất kinh doanh, các nhà đầu tư không tiếp tục đầu tư, đời sống xã hội bị đảo lộn, nạn đầu cơ hoành hành và nó dễ dẫn tới những khủng hoảng kinh tế. Vẫn biết khủng hoảng là căn bệnh cố hữu của kinh tế thị trường nhưng chúng ta cần sớm dự báo để có nhữn chuẩn bị cần thiết, giảm tối đa sự tác động của khủng hoảng. Xây dựng cơ sở hạ tầng, đảm bảo điều kiện cơ bản cho hoạt động kinh tế cơ sở hạ tầng như điện, nước, giao thông vận tải, nhà cửa, kho tàng, bến bãi... là những yếu tố cơ bản để phát triển kinh tế. Để phát triển kinh tế và thu hút đầu tư từ nước ngoài chúng ta phải tích cực đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng, cơ sở hạ tầng phải đi trước một bước. Kiểm soát việc sử dụng tài sản quốc gia. Một quốc gia dù có giàu tài nguyên đến đâu thì cũng không đủ cho toàn bộ nền kinh tế kể cả về số lượng và chủng loại. Do đó Nhà nước phải có chính sách kiểm soát việc sử dụng tài sản quốc gia hợp lý, tính lãng phí để tạo hiệu quả cao và có nguồn tích luỹ cho thế hệ mai sau. Vạch ra và thực hiện chính sách xã hội: phát triển kinh tế không thể xa rời với việc phát triển xã hội. Nhà nước phải có những chính sách xã hội phù hợp trong từng thời kỳ, từng địa phương để tạo động lực và cơ sở cho phát triển kinh tế. Để thực hiện những mục tiêu này Nhà nước phải sử dụng đồng bộ một loạt các công cụ như thuế, lãi suất, chính sách tín dụng tiền tệ.... 4. Một số giải pháp. Chúng ta đổi mới nền kinh tế từ nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa là một việc làm đúng đắn và chưa có tiền lệ trong lịch sử. Do vậy trong việc tiến hành đổi mới chúng ta không có được những kinh nghiệm của những người đi trước mà chúng ta vừa làm vừa phải rút kinh nghiệm. Sau hơn mười năm đổi mới chúng ta đã thu được những thành tựu lớn nhưng vẫn còn một số vấn đề tồn tại như: Cơ chế thị trường còn thiếu đồng bộ, mang nhiều yếu tố tự phát, rối loạn, đã có sự chuyển biến mạnh mẽ trên thị trường hàng hoá dịch vụ trong khi đó lại có sự lạc hậu khá lớn trong thị trường các nhân tố sản xuất. Kinh tế của ta vẫn chưa đi lên một nền kinh tế lớn, bộ máy quản lý Nhà nước còn cồng kềnh, kém hiệu quả, tệ quan liêu, thiếu hiểu biết còn phổ biến tư duy và con người trì trệ trước bước ngoặc của sự chuyển biến kinh tế. Để đạt được thành công chúng ta phải thực hiện một cách đồng bộ một loạt các biện pháp. Những biện pháp có thể là: + Tiếp tục quá trình tự do hoá giá cả, thương mại hoá nền kinh tế một cách triệt để hơn. Trước kia chúng ta chống cạnh tranh thì nay chúng ta phải đề cao cạnh tranh, trước kia chúng ta khuyến khích độc quyền thì hiện nay chúng ta phải có biện pháp khắc phục. Độc quyền ở ta hình thành không phải do kết quả của quá trình tích tụ và tập trung tư bản mà do các quyết định chủ quan của Nhà nước thông qua việc cho phép thành lập các doanh nghiệp có vị trí chi phối trong cả nước hay từng địa phương. Nếu chúng ta cứ để độc quyền như hiện nay thì thị trường sẽ không phát huy được hiệu quả do đó chúng ta phải xoá bỏ ngay những tổ chức trung gian như tổng công ty, liên hiệp các xí nghiệp nếu như chúng không có tác dụng thực sự, chúng ta chỉ giữ lại các Công ty độc quyền có vị trí quan trọng đối với nền kinh tế quốc dân nhưng nay đối với các Công ty này Nhà nước cũng cần có chính sách quản lý về giá cả, sản phẩm và trong tương lai chúng ta cũng phải xoá bỏ dần vị trí độc quyền bằng cách tạo ra cơ chế cạnh tranh trong nội bộ các Công ty trong lĩnh vực độc quyền. Đối với giá cả ngoài thị trường ngoài việc để cho qui luật cung cầu tự điều tiết, Nhà nước cần có chính sách giá cả hợp lý như qui định giá trần, sàn đối với một số mặt hàng để tránh cho người tiêu dùng cũng như người sản xuất tránh bị thiệt thòi và những đột biến xấu trong xã hội. Đồng thời phải chuẩn bị những bước đi cần thiết để hình thành đầy đủ các thị trường cần thiết cho việc thương mại hoá nền kinh tế như thị trường vốn, thị trường lao động, thị trường chứng khoán và sớm đưa các thị trường này voà hoạt động để tăng cường khả năng cạnh tranh của nền kinh tế thông qua chính sách mở cửa. + Tiếp tục đa dạng hoá chế độ sở hữu theo hướng phát triển doanh nghiệp tư nhân, đổi mới phương thức hoạt động của các doanh nghiệp Nhà nước cho phù hợp với cơ chế thị trường. Chế độ sở hữu là vấn đề quan trọng nhất của một chế độ kinh tế xã hội. Trong thời kỳ quá độ Đảng ta xác định nước ta có năm hình thức sở hữu là sở hữu Nhà nước, sở hữu tập thể sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa, sở hữu tư bản Nhà nước và sở hữu cá thể tương ứng với nó là 5 thành phần kinh tế. Trong mỗi thành phần kinh tế Nhà nước cần có sự quản lý và định hướng đúng đắn. Đối với thành phần kinh tế Nhà nước chúng ta chỉ giữ lại các doanh nghiệp làm ăn thực sự có hiệu quả để làm nên sức mạnh kinh tế của thành phần này và những doanh nghiệp có vị trí đặc biệt quan trọng đối với kinh tế, an ninh còn lại chúng ta sẽ tiến hành cổ phần hoá các doanh nghiệp hoặc cho giải thể nếu thấy cần thiết, để cho kinh tế Nhà nước có thể dẫn dắt và thúc đẩy các thành phần kinh tế khác phát triển đạt mục tiêu. Kinh tế tư bản Nhà nước cần tăng cường phát triển thông qua các hình thức liên doanh, liên kết, xây dựng khu chế xuất, khu công nghiệp tập trung nhằm tranh thủ sự tiến bộ về công nghệ sản xuất, về trình độ quản lý đồng thời tạo tích luỹ cho nền kinh tế. Với các thành phần khác cần có những chính sách khuyến khích chúng phát triển. + Tăng cường sự kiểm soát của Nhà nước đối với hoạt động của các doanh nghiệp. Nhà nước không hạn chế khả năng sản xuất của các doanh nghiệp nhưng phải luôn tăng cường kiểm soát để đảm bảo môi trường kinh doanh luôn trong sạch và thông qua đó mà tăng nguồn thu cho ngân sách. Để làm việc này Nhà nước phải tăng cường khả năng lập pháp tạo hành lang pháp lý cho các doanh nghiệp tự do kinh doanh, tăng cường hoạt động kiểm toán đối với các Công ty thông qua cơ quan kiểm toán của Chính phủ và các Công ty kiểm toán tư nhân được sự cho phép của Nhà nước, đồng thời sớm thực hiện một chế độ kế toán nghiêm ngặt và thống nhất. + Cải cách bộ máy hành chính, hiện đại hoá Nhà nước. Bộ máy hành chính là các cơ quan quyền lực Nhà nước từ Trung ương tới địa phương có nhiệm vụ quản lý mọi mặt của đời sống xã hội. Hiện nay bộ máy này còn rất cồng kềnh và hoạt động kém hiệu quả do đó chúng ta phải cải cách bộ máy này thông qua việc tinh giảm bộ máy hành chính đến mức hợp lý, tăng cường khả năng hoạt động của bộ máy này bằng cách chọn lọc kỹ lưỡng đội ngũ cán bộ hành chính, việc phân nhiệm phải rõ ràng, tránh hiện tượng chồng chéo lên nhau giữa các đơn vị, các ngành, ban... + Đối với công tác kế hoạch hóa theo xu hướng kế hoạch hoá định hướng, đồng thời thay đổi hệ thống mục tiêu. Mục tiêu lớn nhất của chúng ta là xây dựng thành công một nền sản xuất lớn sản xuất chủ nghĩa là mục tiêu bất biến hay nó là mục tiêu chiến lược. Từ việc xác định được mục tiêu chúng ta phải xây dựng được chiến lược phát triển rõ ràng. Rõ ràng ở đây tức là trong chiến lược phát triển này chúng ta phải chia ra từng thời kỳ mỗi thời kỳ sẽ có những nhiệm vụ, mục tiêu khác nhau phù hợp với tình hình kinh tế xã hội ở thời kỳ đó với một cách thức để đạt được những mục tiêu đó. Để làm được điều này chúng ta phải có sự thay đổi lớn mà trước hết là phải thay đổi về tư duy, cách nghĩ của những người lập kế hoạch tránh hiện tượng chủ quan chung ý chí đặt mục tiêu vượt quá khả năng của đất nước hay kế hoạch quá chi tiết nhưng lại không mang hiệu quả. + Đối với hệ thống thông tin kinh tế- thông tin quản lý theo yêu cầu của cơ chế thị trường. Khi nền kinh tế nước ta chuyển sang cơ chế thị trường có sự điều tiết thì hệ thống thông tin kinh tế - quản lý cũng phải thay đổi theo. Trước kia những thông tin chủ yếu mang tính mệnh lệnh hành chính tức là thông tin một chiều, những thông tin từ dưới lên hoặc là không chính xác hoặc là không có như vậy những thông tin kinh tế - quản lý đều không xuất phát từ thị trường. Điều này dẫn đến tình trạng những người quản lý thực sự không biết thị trường đang hoạt động như thế nào. Khắc phục điều này chúng ta phải đổi mới hệ thống thông tin sao cho