Tài liệu Vai trò của tòa án trong giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại qua thực tiễn tòa án nhân dân tỉnh thanh hóa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRỊNH THỊ DUNG VAI TRß CñA TOµ ¸N TRONG GI¶I QUYÕT C¸C TRANH CHÊP KINH DOANH TH¦¥NG M¹I QUA THùC TIÔN TßA ¸N NH¢N D¢N TØNH THANH HãA LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRỊNH THỊ DUNG VAI TRß CñA TOµ ¸N TRONG GI¶I QUYÕT C¸C TRANH CHÊP KINH DOANH TH¦¥NG M¹I QUA THùC TIÔN TßA ¸N NH¢N D¢N TØNH THANH HãA Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử Nhà nƣớc và pháp luật Mã số: 60 38 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN HOÀNG ANH HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! TÁC GIẢ LUẬN VĂN Trịnh Thị Dung MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH THƢƠNG MẠI ............................................................................................5 1.1. Tranh chấp kinh doanh thƣơng mại và các phƣơng thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ...........................................................5 1.1.1. Khái niệm tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ..............................................5 1.1.2. Các phƣơng thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ..................9 1.2. Đặc điểm của việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại bằng Tòa án ................................................................................................15 1.2.1. Cơ sở pháp lý và phạm vi các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án ...............................................................15 1.2.2. Nguyên tắc giải quyết các vụ án tranh chấp kinh doanh thƣơng mại tại Tòa án ..........................................................................................................22 1.2.3. Nội dung áp dụng pháp luật trong giải quyết các vụ án tranh chấp Kinh doanh thƣơng mại tại tòa án ...............................................................24 1.2.4. Các giai đoạn trong quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại tại Tòa án ..............................................................................................25 1.3. Vai trò và tính ƣu việt của Tòa án trong việc giải quyết các tranh chấp Kinh doanh thƣơng mại ..................................................................34 1.3.1. Tòa án giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại nhằm bảo vệ quyền lợi ích hợp pháp của các bên ............................................................34 1.3.2. Tòa án giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại nhằm áp dụng đúng đắn pháp luật, bảo vệ công lý .............................................................37 1.3.3. Tòa án góp phần đảm bảo thực thi phán quyết về các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ........................................................................................41 1.3.4. Tính ƣu việt của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại so với các phƣơng thức giải quyết tranh chấp khác .................43 1.4. Các yếu tố ảnh hƣởng đến vai trò giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại của Tòa án .................................................................49 1.4.1. Sự hoàn thiện của hệ thống các văn bản pháp luật điều chỉnh quan hệ 1.4.2. kinh doanh thƣơng mại................................................................................49 Văn hóa pháp lý, ý thức pháp luật của các bên trong tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ........................................................................................50 1.4.3. Năng lực xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, thƣ ký trong việc giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ......................................52 1.4.4. Vị trí của Tòa án trong tổ chức quyền lực nhà nƣớc ...................................52 1.4.5. Tinh thần thƣợng tôn pháp luật, mức độ của pháp quyền ...........................55 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1............................................................................................57 Chƣơng 2: VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH THƢƠNG MẠI - QUA THỰC TIẾN TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH THANH HÓA .................................................................... 58 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. Môi trƣờng kinh doanh thƣơng mại và thực trạng các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại tại tỉnh Thanh Hóa- Cơ cấu, tổ chức, hoạt động của Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa ...........................................58 Môi trƣờng kinh doanh thƣơng mại và thực trạng các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại tại tỉnh Thanh Hóa.........................................................58 Tình hình giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại tại Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa ............................................................................62 Cơ cấu tổ chức hoạt động của Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa ...............64 Những thành công trong thực hiện vai trò của Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa khi giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ...........66 Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa xét xử đƣợc số lƣợng lớn các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại, bảo đảm ổn định môi trƣờng kinh doanh và phát triển kinh tế .....................................................................................66 Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa đảm bảo việc ADPL đúng đắn trong quá trình giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại .......................67 Tòa án bảo vệ quyền lợi của các bên trong giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại, thông qua hoạt động xét xử và công tác hòa giải .........74 Tòa án bảo đảm vững chắc cho việc thực thi các phán quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại .......................................................................78 2.3. Nguyên nhân thành công trong việc thực hiện vai trò của Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa khi giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ......................................................................................81 2.4. Những hạn chế làm ảnh hƣởng đến vai trò của Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại .................................................................................................83 2.4.1. 2.4.2. Hạn chế trong giải thích và áp dụng các quy định pháp luật ......................83 Hạn chế trong việc thi hành án bản án, quyết định tranh chấp kinh doanh thƣơng mại ........................................................................................93 2.4.3. 2.4.4. Hạn chế liên quan đến tổ chức hoạt động của Tòa án .................................94 Hạn chế liên quan đến chủ thể kinh doanh thƣơng mại ..............................96 2.4.5. Nguyên nhân hạn chế ..................................................................................96 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2............................................................................................99 Chƣơng 3: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM THỰC HIỆN VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH THƢƠNG MẠI ................................................100 3.1. 3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.2. 3.2.1. 3.2.2. Yêu cầu bảo đảm vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại .................................................................100 Yêu cầu bảo vệ quyền lợi của các bên, phát triển kinh tế .........................101 Yêu cầu xây dựng nhà nƣớc pháp quyền Xã Hội Chủ Nghĩa ...................102 Yêu cầu hội nhập Kinh tế Quốc tế ............................................................103 Giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong việc giải quyết các tranh chấp về kinh doanh thƣơng mại của Tòa án nhân dân ..............106 Giải pháp hoàn thiện pháp luật ..................................................................106 Giải pháp hoàn thiện tổ chức hoạt động của Tòa án .................................112 3.2.3. Giải pháp tuyên truyền pháp luật ..............................................................119 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3..........................................................................................121 KẾT LUẬN ............................................................................................................122 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................123 PHỤ LỤC ...............................................................................................................125 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLTTDS: Bộ luật tố tụng dân sự CHXHCN VN: Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam HTND: Hội thẩm nhân dân KDTM: Kinh doanh thƣơng mại LTM: Luật Thƣơng mại TAND: Tòa án nhân dân TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TTTM: Trọng tài thƣơng mại MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam hiện nay là một nƣớc đang phát triển, nền kinh tế thị trƣờng với sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế có chế độ sở hữu khác nhau đã tạo điều kiện thu hút vốn đầu tƣ trong và ngoài nƣớc, thúc đẩy sự phát triển về kinh tế của đất nƣớc. Trong thời gian qua, nƣớc ta đã chính thức gia nhập nhiều tổ chức thƣơng mại thế giới và khu vực; các hiệp định hợp tác kinh tế thƣơng mại song phƣơng, đa phƣơng đƣợc ký kết ngày càng nhiều hơn... đã đƣa nền kinh tế nƣớc ta ngày càng hội nhập sâu vào nền kinh tế thế giới. Tìm kiếm lợi nhuận trong kinh doanh không những là động lực phát triển, mà nó còn là lý do tồn tại của hầu hết các chủ thể khi tham gia. Nhƣng cũng chính từ sự đa dạng trong hoạt động kinh doanh, đầu tƣ cùng với quy luật cạnh tranh mà các quan hệ kinh doanh thƣơng mại ngày càng trở nên phức tạp hơn; những mâu thuẫn phát sinh ngày càng nhiều; mức độ cạnh tranh trên thƣơng trƣờng ngày càng gay gắt, khốc liệt hơn. Khi phát sinh các tranh chấp KDTM, do sự mâu thuẫn về lợi ích kinh tế rất lớn nên thƣờng các bên không tự thỏa thuận đƣợc với nhau. Do đó cần thiết phải có một cơ quan, tổ chức giúp các bên giải quyết các mâu thuẫn phát sinh. Để đáp ứng yêu cầu giải quyết các tranh chấp KDTM của cá nhân, tổ chức trong nền kinh tế thị trƣờng, thực tiễn đã hình thành nhiều phƣơng thức giải quyết tranh chấp KDTM nhƣ: thƣơng lƣợng, hòa giải, giải quyết theo thủ tục Trọng tài, giải quyết theo thủ tục tƣ pháp. Ở Việt Nam hiện nay, các đƣơng sự thƣờng lựa chọn hình thức giải quyết tranh chấp KDTM bằng Toà án nhƣ một giải pháp cuối cùng để bảo vệ có hiệu quả các quyền và lợi ích của mình khi thất bại trong việc sử dụng cơ chế thƣơng lƣợng, hoà giải. Hiện nay ở Việt Nam có hai cơ quan tài phán để giải quyết tranh chấp về kinh doanh thƣơng mại đó là: hệ thống Tòa án nhân dân và hệ thống Trọng tài thƣơng mại.. Tòa án là cơ quan tƣ pháp nhân danh nhà nƣớc thực hiện chức năng xét xử, hoạt động theo trình tự và thủ tục do pháp luật quy định để giải quyết tranh 1 chấp, do đó phán quyết của toà án đƣợc đảm bảo thi hành bằng sức mạnh cƣỡng chế của nhà nƣớc. Nền kinh tế của nƣớc ta ngày một phát triển, tạo ra một môi trƣờng thu hút vốn đầu tƣ của các chủ thể và đem lại một mức lợi nhuận không nhỏ cho các chủ thể đó. Tuy nhiên trong mối quan hệ kinh tế đó luôn tiềm tàng những nguy cơ phát sinh tranh chấp nhằm tranh giành lợi ích giữa các bên tham gia. Vì vậy vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại càng lớn, góp phần tạo ra một môi trƣờng kinh doanh thuận lợi, thúc đẩy cho hoạt động thƣơng mại phát triển. Tuy nhiên trong thực tiễn, vai trò của Tòa án trong việc giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại còn gặp nhiều hạn chế do nhiều nguyên nhân cả về khách quan và chủ quan. Chính vì vậy, việc nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn về vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại để từ đó rút ra đƣợc một số đề xuất thực tế nhằm đƣa ra các giải pháp về hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả hoạt động giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại là việc làm thiết thực và có nhiều ý nghĩa. Xuất phát từ lý do đó, tác giả đã chọn: “Vai trò của Tòa án trong giải quyết các tranh chấp KDTM qua thực tiễn Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa” làm đề tài cho luận văn thạc sĩ của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng quát Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực trạng vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại. Từ đó luận văn đề xuất phƣơng hƣớng và một số giải pháp nhằm bảo đảm, nâng cao vai trò của Tòa án trong việc giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại 2.2. Mục tiêu cụ thể Để đạt đƣợc mục tiêu tổng quát thì luận văn cần thực hiện những mục tiêu cụ thể đó là: - Làm rõ đƣợc một số vấn đề lý luận về Tòa án, vai trò của Tòa án trong việc giải quyết các tranh chấp KDTM. 2 - Phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện vai trò của Tòa án trong quá trình giải quyết các tranh chấp KDTM thông qua một địa phƣơng cụ thể là tỉnh Thanh Hóa - Đề xuất giải pháp nhằm đảm bảo vai trò của Tòa án trong quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại. 3. Tính mới và đóng góp của đề tài Với tính cách là một trong những công trình khoa học nghiên cứu một cách có hệ thống các vấn đề về cơ sở lý luận và thực tiễn về vai trò của tòa án tòa án trong việc giải quyết tranh chấp KDTM thì kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ mang lại những đóng góp mới về khoa học pháp lý nhƣ sau: Thứ nhất: Luận văn làm sáng tỏ cơ sở lý luận về vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại, đặc biệt làm sáng tỏ những ƣu việt của Tòa án so với các phƣơng thức giải quyết tranh chấp khác và rút ra kết luận: Tòa án luôn có vai trò rất lớn trong việc đảm bảo môi trƣờng kinh doanh, môi trƣờng cạnh tranh cho các chủ thể nền kinh tế. Thứ hai: Luận văn phân tích vai trò thực tiễn của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại, trong đó xác định những bất cập trong thực tiễn thực hiện vai trò của Tòa án và nguyên nhân các bất cập đó nhƣ: bất cập trong các quy định của pháp luật khi giải quyết tranh chấp KDTM tại Tòa án, bất cập trong năng lực tổ chức của Tòa, trong cơ chế phối hợp với các cơ quan nhà nƣớc khác hoặc trong môi trƣờng văn hóa pháp lý ở Việt Nam. Thứ ba: Luận văn đề xuất một số kiến nghị chủ yếu về mặt pháp luật nhằm đảm bảo thực thi và nâng cao vai trò của Tòa án trong giải quyết các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp KDTM tại Tòa án. Những kết quả nghiên cứu mới của luận văn sẽ là nguồn tƣ liệu mang tính lý luận và thực tiễn sâu sắc có thể đƣợc dùng làm tài liệu học tập, tài liệu tham khảo, nghiên cứu tại các cơ sở đào tạo luật hoặc các cơ quan, tổ chức, cá nhân quan tâm đến vấn đề giải quyết tranh chấp KDTM tại Tòa án theo quy định của pháp luật hiện hành. 3 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, trên cơ sở phép duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, luận văn đã sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu nhƣ: phƣơng pháp so sánh, phân tích tài liệu, nghiên cứu lịch sử và phƣơng pháp tổng hợp, đánh giá những vấn đề lý luận và thực tiễn về việc giải quyết tranh chấp KDTM trong các công trình của một số nhà nghiên cứu khoa học. Ngoài ra, việc nghiên cứu đề tài còn dựa vào số liệu trong các báo cáo của Tòa án nhân dân Tối Cao, Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa, Phòng Thƣơng mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) và thông tin trên mạng Internet để phân tích, đánh giá, tổng hợp các vấn đề thực tiễn xung quanh việc giải quyết các tranh chấp án KDTM trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa. 5. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là những vấn đề lý luận và thực tiễn về vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp KDTM thông qua hoạt động của Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Cơ sở lý luận và pháp luật về vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp Kinh doanh thƣơng mại. Chương 2: Thực trạng vai trò của Tòa án trong giải quyết tranh chấp Kinh doanh thƣơng mại – Qua thực tiễn Tòa án nhân dân tỉnh Thanh Hóa. Chương 3: Yêu cầu và giải pháp bảo đảm thực hiện vai trò của Tòa án nhân dân trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại. 4 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH THƢƠNG MẠI 1.1. Tranh chấp kinh doanh thƣơng mại và các phƣơng thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại 1.1.1. Khái niệm tranh chấp kinh doanh thương mại Trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng, dƣới sự phát triển của nền kinh tế thị trƣờng thì tranh chấp trong kinh doanh hay còn gọi là tranh chấp kinh doanh thƣơng mại là một thuật ngữ quen thuộc của đời sống kinh tế xã hội hiện nay. Tổ chức Thƣơng mại Quốc tế (WTO) chính thức ra đời kể từ ngày 1/1/1995 là kết quả của Vòng đàm phán Urugoay (1986-1995) với tiền thân là Hiệp định chung về thuế quan và thƣơng mại (GATT 1947). WTO đƣợc coi nhƣ một thành công đặc biệt trong sự phát triển thƣơng mại và pháp lý cuối thế kỷ XX với một hệ thống đồ sộ các hiệp định, thoả thuận, danh mục nhƣợng bộ thuế quan điều chỉnh các quyền và nghĩa vụ thƣơng mại của các quốc gia thành viên. Với các mục tiêu đầy tham vọng là thúc đẩy tiến trình tự do hoá thƣơng mại trên toàn cầu, nâng cao mức sống của ngƣời dân các nƣớc thành viên và giải quyết các bất đồng về lợi ích giữa các quốc gia trong khuôn khổ hệ thống thƣơng mại đa biên, sự vận hành của WTO đã và sẽ có tác động to lớn đối với tƣơng lai lâu dài của kinh tế thế giới cũng nhƣ kinh tế của từng quốc gia. Theo tính toán, có tới trên 95% hoạt động thƣơng mại trên thế giới hiện nay đƣợc điều chỉnh bởi các Hiệp định của Tổ chức này. Để đảm bảo việc thực hiện đầy đủ, nghiêm túc các qui định trong Hiệp định, ngăn chặn các biện pháp thƣơng mại vi phạm các Hiệp định, góp phần vào việc thực hiện các mục tiêu to lớn của WTO, một cơ chế giải quyết các tranh chấp trong khuôn khổ tổ chức này đã đƣợc thiết lập. Cơ chế này là sự hiện thực hoá xu thế pháp lý hoá quá trình giải quyết tranh chấp thƣơng mại quốc tế ngày nay, dần 5 dần thay thế các phƣơng thức giải quyết tranh chấp mang tính chính trị, ngoại giao trong lĩnh vực này. Tổ chức Thƣơng mại thế giới (WTO) quan niệm tranh chấp thƣơng mại là tranh chấp ở phạm vi quốc tế, đƣợc dùng để chỉ các bất đồng giữa các nƣớc thành viên WTO khi một nƣớc cho rằng quyền lợi của mình theo một hiệp định nào đó của WTO bị triệt tiêu đi hay bị xâm hại do việc một nƣớc thành viên khác áp dụng một biện pháp thƣơng mại hoặc không thực hiện một nghĩa vụ (khiếu kiện vi phạm); hoặc khi việc đạt đƣợc mục tiêu của hiệp định bị cản trở, triệt tiêu hoặc suy giảm quyền lợi thƣơng mại do biện pháp thƣơng mại của một thành viên bất kể là biện pháp này có trái với nghĩa vụ thành viên hay không (khiếu kiện không có vi phạm); hoặc khi có bất kỳ tình tiết nào đem lại thiệt hại về quyền lợi hay cản trở đạt mục tiêu hiệp định (khiếu kiện tình huống). Hơn nữa, một bất đồng chỉ trở thành một tranh chấp của WTO khi nó đƣợc chính thức thông báo cho Ban thƣ ký WTO. Nhƣ vậy, trong khuôn khổ WTO, tranh chấp thƣơng mại đƣợc hiểu là bất đồng giữa các thành viên WTO liên quan đến việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ theo các Hiệp định và thỏa thuận của WTO và bất đồng này đƣợc thông báo chính thức cho Ban thƣ ký WTO. Từ định nghĩa trên, có thể rút ra một số đặc điểm của tranh chấp thƣơng mại trong khuôn khổ WTO nhƣ sau: Thứ nhất, tranh chấp thƣơng mại trong khuôn khổ WTO là tranh chấp thƣơng mại quốc tế liên quốc gia, liên chính phủ; Thứ hai, các bên tranh chấp là thành viên WTO. Các tổ chức quốc tế, các cá nhân, pháp nhân… không thể là một bên của tranh chấp; Thứ ba, khách thể của tranh chấp luôn liên quan đến việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ theo các hiệp định và thỏa thuận của WTO; Thứ tƣ, tranh chấp phải đƣợc giải quyết theo cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO (DSM) [14]. Việt Nam đã là thành viên của WTO nên có thể sử dụng cơ chế này cho các tranh chấp thƣơng mại có thể phát sinh giữa Việt Nam với các thành viên WTO khác. Trong pháp luật thực định Việt Nam trƣớc năm 1979 chƣa có một khái niệm cụ thể về tranh chấp kinh doanh thƣơng mại. Tại Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án kinh tế ngày 16/3/1994 và Nghị định số 116/CP ngày 05/9/1994 của Chính Phủ 6 về Tổ chức và hoạt động của Trọng tài kinh tế cũng chỉ mới liệt kê các tranh chấp đƣợc coi là tranh chấp kinh tế thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa Kinh tế và trọng tài Kinh tế. Luật Thƣơng mại năm 1997 lần đầu tiên đề cập đến thế nào là Tranh chấp thƣơng mại. Theo đó tại Điều 238 Luật Thƣơng mại năm 1997 đã định nghĩa “Tranh chấp thương mại là tranh chấp phát sinh do việc không thực hiện hoặc thực hiện không đúng hợp đồng trong hoạt động thương mại”. Tuy nhiên, trong quá trình hội nhập với nền kinh tế thế giới thì khái niệm này khá đơn giản và có nội hàm hẹp, không theo kịp với sự phát triển của kinh tế thế giới. Có nhiều tranh chấp phát sinh trong các hoạt động kinh tế về bản chất của nó hoàn toàn có thể xem đó là tranh chấp thƣơng mại, chứ không phải bó hẹp trong việc không thực hiện hoặc thực hiện không đúng theo hợp đồng trong hoạt động thƣơng mại mà Luật thƣơng mại 1997 đã định nghĩa. Pháp lệnh trọng tài thƣơng mại ngày 25/2/2003 ra đời nhằm “góp phần giải quyết các vụ tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại, bảo đảm quyền tự do kinh doanh, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của các bên, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”. Việc Pháp lệnh trọng tài thƣơng mại năm 2003 đƣa ra khái niệm “hoạt động thƣơng mại” đã dần tiếp cận với khái niệm thƣơng mại trong Luật mẫu của Uỷ ban Luật Thƣơng mại quốc tế của Liên Hiệp quốc (UN Commission on International Trade Law: UNCITRAL). Cùng với sự phát triển của nền kinh tế, khái niệm kinh doanh theo Luật doanh nghiệp năm 2014 là “việc thực hiện liên tục một, một số hoặc tất cả các công đoạn của quá trình, đầu tư, từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm hoặc cung ứng dịch vụ trên thị trường nhằm mục đích sinh lợi”. Theo Luật thƣơng mại 2005 “Hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác”. Về cơ bản hai khái niệm “kinh doanh” và hoạt động thƣơng mại” đã đƣợc nêu trong Luật doanh nghiệp năm 2014 và Luật thƣơng mại 2005 là tƣơng thích với nhau và cũng phù hợp với khái niệm thƣơng mại 7 theo Luật mẫu về thƣơng mại của Uỷ ban Luật Thƣơng mại quốc tế của Liên Hiệp quốc (UN Commission on International Trade Law: UNCITRAL). Nhƣ vậy, có thể thấy khái 7 niệm thƣơng mại theo quy định của pháp luật Việt Nam đã đƣợc mở rộng, phù hợp với khái niệm thƣơng mại trong Luật mẫu của Liên Hợp Quốc về trọng tài (UNCITRAL Model Law), Hiệp định Thƣơng mại Việt Nam - Hoa Kỳ và WTO; Qua đó luật pháp Việt Nam đang từng bƣớc bảo đảm sự bình đẳng giữa các chủ thể đang tham gia vào các hoạt động thƣơng mại, cũng nhƣ bảo đảm sự bình đẳng trong việc giải quyết tranh chấp và trong vấn đề công nhận và thi hành các phán quyết của trọng tài nƣớc ngoài tại Việt Nam. Khái niệm “hoạt động thương mại” quy định tại Pháp lệnh Trọng tài thƣơng mại đã thể hiện sự đột phá trong việc tiếp cận các chuẩn mực chung của thông lệ và pháp luật quốc tế. Vì vậy, khái niệm hoạt động thƣơng mại đã đƣợc thể chế hóa trong các văn bản pháp luật điều chỉnh lĩnh vực thƣơng mại. Khi các chủ thể cùng nhau tham gia hoạt động kinh doanh trên thị trƣờng sẽ xảy ra những bất đồng, mâu thuẫn về lợi ích dẫn đến sự tranh chấp. Mặt khác có thể hiểu TCKDTM là sự mâu thuẫn về quyền lợi phát sinh khi tham gia hoạt động KDTM khi một bên cho rằng quyền và lợi ích của mình bị vi phạm yêu cầu phía bên kia khắc phục nhƣng không nhận đƣợc sự đồng ý. Theo đó có thể hiểu: “Tranh chấp KDTM là những mâu thuẫn (bất đồng hay xung đột) về quyền và nghĩa vụ giữa các bên trong quá trình thực hiện các hoạt động thương mại” [24] Nhƣ vậy, tranh chấp thƣơng mại phải hội tụ đủ các yếu tố sau đây: - Thứ nhất: TCKDTM trƣớc hết là những mâu thuẫn (bất đồng) về quyền và nghĩa vụ giữa các bên trong mối quan hệ cụ thể. - Thứ hai: những mâu thuẫn (bất đồng) đó phải phát sinh từ hoạt động thƣơng mại. - Thứ ba: Những mâu thuẫn (bất đồng) đó phát sinh chủ yếu giữa các thƣơng nhân. Ngoài thƣơng nhân, trong một số trƣờng hợp nhất định nhƣ cá nhân, tổ chức khác có liên quan đến hoạt động thƣơng mại cũng có thể là chủ thế của tranh chấp KDTM. BLTTDS 2015 quy định về những tranh chấp về KDTM thuộc thẩm quyền của Tòa án (Điều 30) và quy định về những yêu cầu về KDTM thuộc thẩm quyền của Tòa án (Điều 31). Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 đã có đã sửa đổi, bổ sung nhằm làm rõ các tranh chấp về kinh doanh thƣơng mại phù hợp với Luật thƣơng 8 mại, Luật doanh nghiệp..., phân biệt giữa tranh chấp thƣơng mại với tranh chấp dân sự. Cụ thể nhƣ sau: + Các tranh chấp về kinh doanh thƣơng mại là những tranh chấp: phát sinh trong hoạt động kinh doanh, thƣơng mại do luật thƣơng mại điều chỉnh (không liệt kê những tranh chấp cụ thể nhƣ BLTTDS 2004); chủ thể là giữa cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh và các hoạt động đó các bên đều nhằm mục đích lợi nhận; + Tranh chấp giữa ngƣời chƣa phải là thành viên công ty nhƣng có giao dịch về chuyển nhƣợng phần vốn góp với công ty, thành viên công ty; + Tranh chấp giữa công ty với người quản lý trong công ty trách nhiệm hữu hạn hoặc thành viên Hội đồng quản trị, giám đốc, tổng giám đốc trong công ty cổ phần - Những yêu cầu về kinh doanh, thƣơng mại thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án: Nhằm khắc phục vƣớng mắc trong thực tiễn vì chƣa có quy định rõ trong BLTTDS 2004 về thủ tục giải quyết yêu cầu hủy bỏ nghị quyết Đại hội đồng cổ đông là vụ hay là việc; đồng thời để tƣơng thích với Luật doanh nghiệp và các luật khác nên BLTTDS 2015 đã bổ sung những việc dân sự về kinh doanh thƣơng mại nhƣ sau: + Yêu cầu hủy bỏ nghị quyết của Đại hội đồng cổ đông, nghị quyết của Hội đồng thành viên theo quy định của pháp luật về doanh nghiệp. + Yêu cầu bắt giữ tàu bay, tàu biển theo quy định của pháp luật về hàng không dân dụng Việt Nam, về hàng hải Việt Nam, trừ trƣờng hợp bắt giữ tàu bay, tàu biển để bảo đảm giải quyết vụ án. 1.1.2. Các phương thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại Trong quá trình tham gia vào các hoạt động thƣơng mại, các chủ thể đều mong muốn đạt đƣợc mục tiêu là cùng nhau phát triển và thu về lợi nhuận cho mình. Tuy nhiên, thƣơng trƣờng là chiến trƣờng, do nhiều lý do khách quan và chủ quan mà giữa các bên tham gia hoạt động thƣơng mại phát sinh sự mâu thuẫn về quyền và lợi ích giữa dẫn sự ra đời của các tranh chấp Kinh doanh thƣơng mại. Trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam hiện nay đang tồn tại 04 phƣơng thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại gồm có: 9 - Thƣơng lƣợng - Hòa giải - Trọng tài thƣơng mại - Tòa án. 1.1.2.1. Thương lượng Định nghĩa đơn giản trong từ điển về “thƣơng lƣợng” đó là “sự thƣơng thảo hay thỏa thuận để đạt đƣợc một sự nhất trí”. Trong thƣơng mại “thương lượng” được hiểu là phương thức giải quyết tranh chấp thông qua việc các bên tranh chấp cùng nhau bàn bạc, tự dàn xếp, tháo gỡ những bất đồng phát sinh để loại bỏ tranh chấp mà không cần sự trợ giúp hay phán quyết của bất kỳ bên thứ ba nào [24]. Phƣơng thức này đƣợc thực hiện một cách đơn giản, ít tốn kém chi phí. Trên tinh thần tự nguyện, thiện chí và hợp tác các bên tham gia cùng nhau ngồi lại bàn bạc, trình bầy quan điểm của mình, tìm hiểu nguyên nhân mâu thuẫn và cùng nhau đi đến một cách giải quyết thống nhất phù hợp và đều đạt đƣợc nguyện vọng của cả hai. Việc thƣơng lƣợng giữa hai bên tranh chấp diễn ra không có sự tham gia của bên thứ ba nên đảm bảo đƣợc tính bí mật trong kinh doanh, nếu thƣơng lƣợng thành công các bên còn có thêm sự hiểu biết và hợp tác lẫn nhau. Tuy nhiên, bên cạnh những ƣu điểm trên, thƣơng lƣợng là một cách giải quyết tranh chấp nội bộ, hoàn toàn xuất phát từ sự tự nguyện và thiện chí của các bên mà không có sự ràng buộc theo bất kỳ một thủ tục pháp lý nào nên nó cũng tồn tại những nhƣợc điểm khó khắc phục. Kết quả của việc thƣơng lƣợng thƣờng đƣợc lập bằng một văn bản hai bên tự ký kết với nhau, vì vậy việc thực thi kết quả thƣơng lƣợng phụ thuộc vào tính tự giác và tự nguyện chấp hành của cả hai bên mà không có bất kỳ một ràng buộc pháp lý nào. Vì thế tuy thƣơng lƣợng thành công nhƣng việc thực hiện kết quả thƣơng lƣợng đó nhƣ thế nào lại phụ thuộc vào ý chỉ chủ quan của các bên. Từ Luật đầu tƣ nƣớc ngoài tại Việt Nam năm 1996 đến Luật thƣơng mại năm 1997 và gần đây nhất là Luật Thƣơng mại năm 2005 đều quy định thƣơng lƣợng là một hình thức giải quyết tranh chấp KDTM của các bên nhƣng chƣa có quy định nào chi phối đến cơ chế giải quyết tranh bằng thƣơng lƣợng. 10 Mặt khác, khi tham gia vào quá trình thƣơng lƣợng trong tranh chấp KDTM, do liên quan đến lợi ích của các bên khá lớn nên sẽ có sự khác biệt quá lớn về ý chí, quan điểm thì việc thƣơng lƣợng sẽ kéo dài, thậm chí bế tắc không thể tìm đƣợc tiếng nói chung. Khi đó mâu thuẫn càng gia tăng và các bên buộc phải tìm một cách giải quyết tranh chấp khác. 1.1.2.2. Hòa giải Hòa giải cũng có hai loại là hòa giải trong tố tụng (có sự tham gia của Tòa án hay trọng tài thƣơng mại) và hòa giải ngoài tố tụng (sự tham gia của bên thứ ba do các bên lựa chọn). Ở phần này tác giả phân tích về hòa giải ngoài tố tụng. Từ điển pháp lý của Rothenberg định nghĩa hòa giải là “hành vi thỏa hiệp giữa các bên sau khi có tranh chấp, mỗi bên nhƣợng bộ một ít” [12]. Hòa giải (conciliation) là sự can thiệp, sự làm trung gian hòa giải; với sự tham gia của ngƣời thứ ba làm trung gian nhằm hỗ trợ, thuyết phục các bên tranh chấp dàn xếp hoặc tìm kiếm giải pháp để giải quyết tranh chấp phát sinh. Khác với thƣơng lƣợng, hòa giải luôn có sự tham gia của bên thứ ba với tƣ cách là ngƣời trung gian tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp của các bên. Hòa giải cũng có hai loại là hòa giải trong tố tụng và hòa giải ngoài tố tụng Khi hai bên tranh chấp cùng nhau lựa chọn một ngƣời thứ ba để tiến hành hòa giải thì thông thƣờng cũng phải trả một khoản phí cho bên thứ ba, việc này sẽ tốn kém hơn so với quá trình hai bên tự mình thƣơng lƣợng. Ngƣời trung gian đƣợc các bên lựa chọn có thể là cá nhân, tổ chức tƣ vấn, luật sƣ hoặc các tổ chức có vị trí độc lập; không đại diện cho quyền lợi của bất cứ bên nào; hiểu vấn đề đang tranh chấp và hiểu về hai bên đang tranh chấp từ đó có thể hỗ trợ thuyết phục các bên tìm đƣợc một tiếng nói chung để giải quyết tranh chấp. Kết quả hòa giải cũng đƣợc lập thành một văn bản có sự cam kết của hai bên và sự chứng kiến của ngƣời trung gian. Hiện nay pháp luật Việt Nam rất chú trọng đến việc hòa giải và khuyến khích việc hòa giải ngoài tố tụng nhƣ là những phƣơng thức giải quyết phù hợp với các bên tranh chấp. Pháp luật hiện hành đã có một số quy định liên quan đến hòa giải tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại 11 Khoản 2 Điều 317 Luật Thƣơng mại năm 2005 quy định “Hoà giải giữa các bên do một cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân được các bên thỏa thuận chọn làm trung gian hoà giải”. Điều 11 Luật Thƣơng mại năm 2005 quy định về nguyên tắc tự do, tự nguyện thỏa thuận trong hoạt động thƣơng mại: “các bên có quyền tự do thỏa thuận không trái với các quy định của pháp luật, thuần phong mỹ tục và đạo đức xã hội để xác lập các quyền và nghĩa vụ của các bên trong hoạt động thương mại…”. Khoản 1 Điều 14 Luật đầu tƣ 2014 quy đinh: “Tranh chấp liên quan đến hoạt động đầu tư kinh doanh tại Việt Nam được giải quyết thông qua thương lượng, hòa giải. Trường hợp không thương lượng, hòa giải được thì tranh chấp được giải quyết tại Trọng tài hoặc Tòa án theo quy định tại các khoản 2, 3 và 4 Điều này ” Điều 259 Bộ luật hàng hải 2005 quy định: “Các bên liên quan có thể giải quyết tranh chấp hàng hải bằng thương lượng, thỏa thuận hoặc khởi kiện tại trọng tài hoặc tòa án có thẩm quyền…” Khoản 1 Điều 14 Luật đầu tƣ 2014 quy đinh: “Tranh chấp liên quan đến hoạt động đầu tư kinh doanh tại Việt Nam được giải quyết thông qua thương lượng, hòa giải. Trường hợp không thương lượng, hòa giải được thì tranh chấp được giải quyết tại Trọng tài hoặc Tòa án theo quy định tại các khoản 2, 3 và 4 Điều này” Tại Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 2/6/2005 về Chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020 cũng đã khẳng định: “khuyến khích việc giải quyết một số tranh chấp thông qua thương lượng, hòa giải, trọng tài; Tòa án hỗ trợ bằng quyết định công nhận việc giải quyết đó” [3]. Với sự đơn giản, thuâ ̣n tiê ̣n, nhanh chóng, linh hoa ̣t thì gi ải quyết tranh chấp bằng hòa giải cũng là một phƣơng án đƣợc các bên lựa chọn. Tuy nhiên cũng giống nhƣ thƣơng lƣợng hòa giải là một phƣơng thức tự giải quyết tranh chấp có sự tham gia của bên thứ ba. Việc thực thi kết quả hòa giải phụ thuộc vào ý chỉ chủ quan cũng nhƣ sự tự nguyện, thiện chí của các bên mà không có bất kỳ biện pháp cƣỡng chế ràng buộc nào. Ngoài ra việc tham gia của bên thứ ba cũng là một hạn chế của phƣơng pháp hòa giải khi các bên muốn giữ bí mật kinh doanh cũng nhƣ uy tín của mình. 12 1.1.2.3. Trọng tài thương mại Trong khoa học pháp lý, Trọng tài đƣợc nghiên cứu dƣới nhiều bình diện khác nhau và cũng có nhiều định nghĩa về trọng tài: Theo Hội đồng trọng tài Mỹ (AAA): “Trọng tài là cách thức giải quyết tranh chấp bằng cách đệ trình vụ tranh chấp cho một số người khách quan xem xét giải quyết và họ sẽ đưa ra quyết định cuối cùng, có giá trị bắt buộc các bên tranh chấp phải thi hành”. Trong Luật mẫu Uỷ ban Luật Thƣơng mại quốc tế của Liên Hiệp quốc (UN Commission on International Trade Law: UNCITRAL) có đề cập tại điều 7 nhƣ sau: 1. “Thỏa thuận trọng tài” là thỏa thuận mà các bên đƣa ra trọng tài mọi hoặc các tranh chấp nhất định phát sinh hoặc có thể phát sinh giữa các bên về quan hệ pháp lý xác định, dù là quan hệ hợp đồng hay không phải là quan hệ hợp đồng. Thoả thuận trọng tài có thể dƣới hình thức điều khoản trọng tài trong hợp đồng hoặc dƣới hình thức thoả thuận riêng [17]. Theo Công ƣớc New York 1982, thỏa thuận trọng tài sẽ là một thỏa thuận riêng biệt, kể cả trƣờng hợp trƣờng thỏa thuận trọng tài đƣợc thể hiện dƣới dạng một điều khoản trong hợp đồng cũng sẽ đƣợc xem xét nhƣ là một thỏa thuận riêng biệt của các bên. Tại Việt Nam, theo quy định của khoản 1 Điều 3 Luật Trọng tài thƣơng mại năm 2010 (“Luật TTTM”): 1.Trọng tài thƣơng mại là phƣơng thức giải quyết tranh chấp do các bên thoả thuận và đƣợc tiến hành theo quy định của Luật này. 2. Thoả thuận trọng tài là thoả thuận giữa các bên về việc giải quyết bằng Trọng tài tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh. Trọng tài thƣơng mại cũng là một phƣơng thức giải quyết giải quyết tƣ (phi chính phủ) các tranh chấp kinh doanh thƣơng mại phổ biến trên Thế giới và ở Việt Nam. Khác với thƣơng lƣợng và hòa giải phán quyết của trọng tài là quyết định chung thẩm, có hiệu lực thi hành và 2 bên không đƣợc kháng cáo, phán quyết của 13