Tài liệu Vai trò của phụ nữ nông thôn vùng đồng bằng sông hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ************* NGUYỄN THỊ HẢO VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG TRONG XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ************* NGUYỄN THỊ HẢO VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG TRONG XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA HIỆN NAY Chuyên ngành: CNDVBC và CNDVLS Mã số: 62 22 03 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Phan Thanh Khôi HÀ NỘI – 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, tư liệu được sử dụng trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Thị Hảo LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành tại Khoa Triết học, trường Đại học khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Phan Thanh Khôi. Tác giả xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đối với các thầy, cô giáo Khoa Triết học, phòng đào tạo sau đại học trường Đại học khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội và gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập để hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến thầy giáo hướng dẫn là PGS.TS Phan Thanh Khôi đã tận tình hướng dẫn, động viên, khích lệ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Hà Nội, ngày 30 tháng 1 năm 2017 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Thị Hảo MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC ........................................................................................................... 1 LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................... 1 LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... 1 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................................................... 10 1.1. Các công trình nghiên cứu về phụ nữ nông thôn................................... 10 1.2. Các công trình nghiên cứu về xây dựng gia đình văn hóa .................... 14 1.3. Các công trình nghiên cứu về vai trò của phụ nữ nông thôn trong xây dựng gia đình văn hóa...................................................................................... 21 1.4. Khái quát những thành tựu của các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu......... 29 Chƣơng 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHUNG VỀ VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG TRONG XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA ................................ 33 2.1. Một số lý thuyết, quan điểm chính đƣợc vận dụng trong nghiên cứu..... 33 2.1.1. Lý thuyết vai trò xã hội ............................................................................ 33 2.1.2. Lý thuyết nữ quyền và nhận thức trong phong trào Phụ nữ trong phát triển, Giới trong phát triển.................................................................................. 34 2.1.3. Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng Cộng sản Việt Nam về vai trò của người phụ nữ trong xây dựng gia đình .................... 37 2.2. Các quan niệm cơ bản .............................................................................. 41 2.2.1. Quan niệm về phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng ............... 41 1 2.2.2. Quan niệm về gia đình văn hóa và xây dựng gia đình văn hóa nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng .................................................................................................. 45 2.2.3. Quan niệm về vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng Bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa ........................................................................ 55 2.3. Những yếu tố tác động đến vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa ....................................... 65 2.3.1. Đặc điểm địa lý - tự nhiên và đặc điểm kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng....................................................... 65 2.3.2. Yếu tố gia đình truyền thống ở nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng ......... 73 2.3.3. Yếu tố bản thân phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng.................... 76 Chƣơng 3. THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG TRONG XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA HIỆN NAY VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA............................ 80 3.1. Thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay .................................................... 80 3.1.1. Vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc.................................................................. 80 3.1.2. Vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong thực hiện và vận động các thành viên gia đình chấp hành đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước, các quy định của cộng đồng....................................................................... 90 3.1.3. Vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng Bằng sông Hồng trong đoàn kết gia đình với họ hàng, xóm giềng, xã hội .................................................... 100 3.2. Nguyên nhân của thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay .................................................................................... 107 3.2.1. Nguyên nhân của thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay ........................... 107 2 3.2.2. Những vấn đề đặt ra đối với vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay .............................................114 Chƣơng 4. NHỮNG QUAN ĐIỂM CƠ BẢN VÀ CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG TRONG XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA HIỆN NAY ................................................................................................................. 123 4.1. Những quan điểm cơ bản phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay ........... 123 4.1.1. Phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa phải gắn với việc thực hiện có hiệu quả các chính sách đối với phụ nữ, gia đình nói chung .......................................................... 123 4.1.2. Phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa phải gắn với quy hoạch phát triển vùng và Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới ............................................ 125 4.1.3. Phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa phải gắn với việc nâng cao vị thế của họ trong gia đình....126 4.2. Các giải pháp chủ yếu phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay ........... 128 4.2.1. Nhóm giải pháp nâng cao nhận thức về vị thế và vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa ............................................................................... 128 4.2.2. Nhóm giải pháp phát triển kinh tế - xã hội vùng Đồng bằng sông Hồng để tạo việc làm, tăng thu nhập, nâng cao vị thế cho phụ nữ ............................ 132 4.2.3. Nhóm giải pháp phát huy trách nhiệm của gia đình và nâng cao toàn diện năng lực của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa.................................................................................................................140 3 4.2.4. Nhóm giải pháp phát huy vai trò của hệ thống chính trị cơ sở, nhất là vai trò của Hội Liên hiệp Phụ nữ các cấp và Hội Nông dân trong công tác phụ nữ và xây dựng gia đình văn hóa .......................................................................... 150 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 158 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .............................................................................................. 161 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 162 PHỤ LỤC ........................................................................................................ 172 4 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án Lý luận cũng như thực tiễn cho thấy, phụ nữ là một trong những nguồn lực cơ bản và đã có những đóng góp rất lớn lao vào sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc. Vì vậy, thực hiện bình đẳng giới, phát huy vai trò của phụ nữ đã trở thành một phần quan trọng của chiến lược quốc gia về phát triển bền vững. Đồng bằng sông Hồng (hay châu thổ sông Hồng) là một khu vực rộng lớn nằm quanh hạ lưu sông Hồng thuộc miền Bắc Việt Nam, vùng đất bao gồm các tỉnh và thành phố: Vĩnh Phúc, Hà Nội, Bắc Ninh, Hà Nam, Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình, Quảng Ninh. Nông thôn Đồng bằng sông Hồng được xem là điển hình của nông thôn Việt Nam, bởi trong nó bảo lưu nhiều nét truyền thống văn hóa của người Việt suốt hàng ngàn năm lịch sử. Truyền thống này đã thấm sâu vào tâm hồn người nông dân nói chung và người phụ nữ nông thôn nói riêng. Đồng bằng sông Hồng cũng là nơi chịu tác động mạnh mẽ của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Truyền thống - hiện đại (bao gồm cả yếu tố tích cực, tiêu cực) đang tồn tại đan xen trong cuộc sống các gia đình, đặc biệt tư tưởng trọng nam khinh nữ của hàng nghìn năm Bắc thuộc vẫn “thâm căn cố đế” ở châu thổ này. Ở nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng hiện nay, phụ nữ có vai trò quan trọng trong gia đình và ngoài xã hội. Họ không chỉ tích cực sản xuất, làm phần lớn công việc gia đình, mà còn tham gia xây dựng, đào tạo nguồn nhân lực mới, góp phần biến đổi cơ cấu lao động, việc làm, cơ cấu ngành nghề và kinh tế - xã hội nông thôn. Mặc dù có đóng góp to lớn cho sự phát triển, nhưng xã hội cũng như gia đình chưa đánh giá đúng những cống hiến này của người phụ nữ. Phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng còn 5 chịu nhiều thiệt thòi trong cuộc sống, ít có cơ hội, điều kiện để học hành, vui chơi giải trí,... vị thế của họ rất thấp. Những nghiên cứu hiện nay về phụ nữ ở Đồng bằng sông Hồng còn chưa đề cập nhiều đến vai trò và vị thế của họ, bởi lẽ Đồng bằng sông Hồng là nơi bị ảnh hưởng sâu sắc các quan điểm Nho giáo, nên tâm lý “trọng nam khinh nữ” đã ăn sâu vào suy nghĩ, hành vi, thái độ của người dân nơi đây (trong đó có cả phụ nữ). Bản thân phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng còn giữ lối sống khép kín, chưa mạnh dạn tham gia các hoạt động bên ngoài gia đình, nhất là về chính trị, văn hóa – xã hội. Họ mang nặng tâm lý của phụ nữ truyền thống, ít đòi hỏi quyền lợi cá nhân, hy sinh nhiều cho bố mẹ, chồng, con, anh em,... Đây chính là những rào cản bất lợi đối với phụ nữ trong quá trình tôn vinh vị thế của mình. Trước bối cảnh như vậy, việc nghiên cứu làm rõ thực trạng vai trò của phụ nữ, qua đó đề xuất các giải pháp chủ yếu phát huy vai trò và nâng cao vị thế cho họ là rất cần thiết. Đây cũng là nhiệm vụ quan trọng trong giải quyết các vấn đề về giới, tiến tới bình đẳng giới một cách thực sự. Tác giả lựa chọn đề tài: “Vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay” làm luận án tiến sỹ triết học, chuyên ngành Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử chính là nhằm đáp ứng phần nào yêu cầu cấp thiết đó. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Từ những vấn đề lý luận và thực tiễn chung về vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa, luận án phân tích làm rõ thực trạng và đề xuất những quan điểm cơ bản, các giải pháp chủ yếu phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay. 6 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất, luận án phân tích những vấn đề lý luận và thực tiễn chung về vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa. Thứ hai, luận án đánh giá thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa và đặt ra những vấn đề cần giải quyết hiện nay đối với vai trò này của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng. Thứ ba, luận án đề xuất những quan điểm cơ bản và các giải pháp chủ yếu phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng gồm nhiều tầng lớp khác nhau, luận án chủ yếu nghiên cứu phụ nữ trong các gia đình làm nông nghiệp, ngoài ra còn có một bộ phận phụ nữ làm nghề thủ công và dịch vụ. Đồng bằng sông Hồng gồm 11 tỉnh, thành phố; trong đó luận án chú trọng phân tích vai trò của phụ nữ nông thôn trong xây dựng gia đình văn hóa ở một số tỉnh/thành phố có tính đại diện: Thành phố Hà Nội (đại diện cho trung tâm); tỉnh Hải Dương (đại diện cho các tỉnh phía Bắc); tỉnh Thái Bình (đại diện cho các tỉnh phía Nam)1. 1 Trong các tỉnh này, tác giả tập trung điều tra việc thực hiện vai trò của phụ nữ ở 3 xã: Xã Dương Liễu, Hoài Đức (thành phố Hà Nội); xã Đồng Lạc, Nam Sách (tỉnh Hải Dương); xã Trung An, Vũ Thư (tỉnh Thái Bình). Sở dĩ tác giả chọn 3 xã này là nơi điều tra của đề tài vì xã Dương Liễu, Hoài Đức là xã đang phát triển mạnh bởi các ngành nghề dịch vụ; xã Đồng Lạc, Nam Sách là xã đang trong quá trình công nghiệp hóa nông 7 Luận án nghiên cứu vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng Bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa thời kỳ đổi mới đất nước, đặc biệt chú ý giai đoạn từ năm 1998 (năm có Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trong đó có vấn đề xây dựng gia đình văn hóa) đến nay. 4. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở lý luận và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những quan điểm, chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam. 4.2. Cơ sở thực tiễn Luận án tập trung vào thực tiễn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng, tình hình xây dựng gia đình văn hóa và vai trò người phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa thời kỳ đổi mới. 4.3. Phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: Phân tích, tổng hợp, tổng kết thực tiễn, kết hợp lịch sử - lôgic, đối chiếu, so sánh, thống kê,... Ngoài ra, để đảm bảo tính khách quan, độ tin cậy, tính đại diện của thông tin, luận án còn sử dụng các phương pháp định tính (như phỏng vấn sâu) và phương pháp định lượng (như bảng hỏi) của xã hội học. 5. Đóng góp mới về mặt khoa học của luận án Từ góc độ triết học, chuyên ngành Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử, luận án đã làm rõ một số khái niệm: Phụ nữ nông thôn nghiệp, nông thôn; xã Trung An, Vũ Thư là xã thuần nông. Các xã này thể hiện rõ nhất sự phát triển của khu vực nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng. 8 vùng Đồng bằng sông Hồng, gia đình văn hóa và xây dựng gia đình văn hóa nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng, vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa. Thông qua phân tích, đánh giá thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa và những vấn đề đặt ra, luận án đề xuất những quan điểm cơ bản và các giải pháp chủ yếu phát huy vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa ở nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả của luận án góp phần khẳng định tính đúng đắn các quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về vai trò của phụ nữ trong gia đình; bổ sung, phát triển một số vấn đề lý luận khoa học về vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa. Kết quả của luận án còn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu khoa học, giảng dạy và học tập các vấn đề liên quan đến vai trò gia đình, vai trò phụ nữ, bình đẳng giới,… 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần cung cấp những luận cứ khoa học cho Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, đặc biệt đảng ủy, chính quyền và các cấp hội vùng Đồng Bằng sông Hồng quyết định những chủ trương, biện pháp nâng cao vị thế và phát huy vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa thời gian tới. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình khoa học của tác giả liên quan đến luận án, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án gồm 4 chương 11 tiết. 9 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Các công trình nghiên cứu về phụ nữ nông thôn Trong những năm gần đây có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về phụ nữ nông thôn dưới những góc độ khác nhau và đã đạt được những kết quả nhất định, có thể nêu ra một số công trình tiêu biểu: Đề tài khoa học cấp Bộ “Phụ nữ nông thôn và việc phát triển các ngành nghề phi nông nghiệp” (1997) của tác giả Đỗ Thị Bình [4]. Đề tài tập trung nghiên cứu các nội dung sau: Tìm hiểu sự phát triển các ngành nghề phi nông nghiệp; Vai trò của người phụ nữ nông thôn trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông thôn; Người phụ nữ nông thôn trong việc phát triển các ngành nghề phi nông nghiệp qua khảo sát ở các điểm nghiên cứu lựa chọn; Tiềm năng phát triển ngành nghề phi nông nghiệp của phụ nữ nông thôn và sự hỗ trợ của Nhà nước, cộng đồng đối với phụ nữ. Kết quả của công trình này có thể tham khảo trong nghiên cứu đề tài luận án ở những nội dung có liên quan. Cuốn sách “Gia đình và phụ nữ trong biến đổi văn hóa nông thôn” (2001) của Nguyễn Linh Khiếu (Chủ biên) [46]. Từ thực tiễn nghiên cứu khoa học, tác giả đã tập trung sửa chữa, biên soạn và tập hợp các bài viết riêng về một chủ đề thành một cuốn sách mang tính chuyên luận. Cuốn sách này được kết cấu thành hai phần theo một logic hợp lý. Phần 1: Biến đổi văn hóa - xã hội nông thôn tác động đến gia đình và phụ nữ. Phần này gồm 5 bài viết tập trung vào những vấn đề khái quát chung, những vấn đề mang tính chất phổ biến và lý luận. Phần 2: Khảo sát gia đình và phụ nữ trong biến đổi văn hóa xã hội nông thôn. Phần này gồm 7 bài viết khảo sát thực tế tại 10 điểm nghiên cứu cụ thể của cả 3 miền Bắc - Trung - Nam, cả đồng bằng và miền núi, cả 10 người kinh và người dân tộc,... Các bài viết thực tế này đã khắc họa một cách rõ nét thực tiễn sinh động tác động của những biến đổi văn hóa - xã hội nông thôn đến đời sống của các gia đình và người phụ nữ. Cuốn sách đã cung cấp cho tác giả luận án những thông tin khoa học đáng tin cậy, mang đến cho tác giả cái nhìn phức hợp, đa dạng, thực tế về đời sống văn hóa - xã hội và gia đình nông thôn trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Từ đó gợi mở những suy nghĩ về đời sống văn hóa - xã hội nông thôn nói chung và đời sống gia đình, người phụ nữ nông thôn nói riêng. Đó chính là chỉ dẫn quý báu cho tác giả luận án đi sâu nghiên cứu vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa. Bài báo khoa học “Tìm hiểu thực tế chăm sóc con cái của phụ nữ nông thôn” (2004) của Joyce Halliday & Jo Little do Đặng Thị Việt Phương lược dịch, đăng trên Tạp chí Xã hội học [39]. Công trình này chủ yếu mang tính thực nghiệm, nó đặt vấn đề chăm sóc trẻ em trong cuộc tranh luận về “dịch vụ nông thôn” nhằm nhận diện tình trạng thiếu và yếu trong việc tiếp cận, cung cấp các dịch vụ chăm sóc. Công trình đã cung cấp những dữ liệu quan trọng về mặt bằng dịch vụ chăm sóc trẻ em ở nông thôn, nhưng nó cũng không nằm ngoài những phân tích về cung cấp dịch vụ theo nhu cầu nhằm cố gắng lý giải những vấn đề trong chăm sóc con cái của phụ nữ nông thôn. Đây chính là cơ sở thực tiễn quan trọng để tác giả luận án nghiên cứu, tìm hiểu, đề xuất một số biện pháp nâng cao vị thế và phát huy vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình ấm no, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc ở vùng Đồng bằng sông Hồng. Bài báo khoa học “Chính sách đối với phụ nữ nông thôn trong thời kỳ đô thị hóa, công nghiệp hóa” (2010) của Hoàng Bá Thịnh, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Gia đình và Giới [85]. Bài viết đã phân tích những tác động to lớn của thời kỳ đô thị hóa, công nghiệp hóa tới sự biến đổi kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội ở nông thôn, trong đó phụ nữ - chủ thể quan trọng nhất cũng đang 11 phải gánh chịu những tác động này. Thông qua việc làm rõ đặc điểm, xu hướng biến đổi của phụ nữ nông thôn, tác giả nêu lên một số chính sách cơ bản góp phần phát huy các yếu tố tích cực, hạn chế các yếu tố tiêu cực trong xu hướng biến đổi của phụ nữ nông thôn thời kỳ đô thị hóa, công nghiệp hóa. Những kết quả đạt được trong công trình khoa học nêu trên có giá trị lý luận và thực tiễn nhất định, tác giả luận án có thể tham khảo để phân tích một số vấn đề lý luận ở chương 2 và đề xuất các biện pháp nâng cao vị thế và phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng ở chương 4. Luận án tiến sĩ triết học “Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người phụ nữ ở nông thôn Việt Nam hiện nay” (2012) của tác giả Doãn Thị Chín [16]. Luận án đã nêu ra một số vấn đề chung về đạo đức Nho giáo và đạo đức người phụ nữ trong Nho giáo ở Trung Quốc và Việt Nam, ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người phụ nữ ở nông thôn Việt Nam hiện nay – thực trạng và những vấn đề đặt ra (qua thực tế ở Đồng bằng sông Hồng), phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức nho giáo đối với việc xây dựng đạo đức người phụ nữ ở nông thôn Việt Nam hiện nay. Kết quả nghiên cứu của công trình khoa học này đã đem đến cho tác giả luận án góc nhìn sâu sắc về những tác động to lớn của Nho giáo tới vùng Đồng bằng sông Hồng, để từ đó có thể lý giải và làm rõ hơn tính đặc thù vùng, miền, cũng như đặc điểm riêng có của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng. Bài báo khoa học “Phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế cộng đồng” (2013) của Trần Thị Xuân Lan, đăng trên Tạp chí Xã hội học [49]. Công trình này đã đề cập đến vai trò của phụ nữ nông thôn trong tham gia phát triển kinh tế cộng đồng thông qua nghiên cứu trường hợp của huyện Thường Tín và Thạch Thất (Hà Nội) năm 2011 với mẫu khảo sát là 380 người (160 nam và 220 nữ). Qua nghiên cứu tác giả cho thấy, bằng nhiều hình thức, con đường 12 khác nhau, thông qua tổ chức hội hoặc tự phát, phụ nữ nông thôn đã tìm cách huy động vốn để phát triển kinh tế, góp phần cải thiện đời sống gia đình. Bên cạnh đó, họ còn liên kết sức mạnh cộng đồng trong hỗ trợ đổi công lao động, giúp nhau tư liệu sản xuất,... để vượt qua khó khăn, xóa đói, giảm nghèo. Chính vì vậy mà vị thế của phụ nữ nông thôn trong gia đình và ngoài xã hội ngày càng được nâng lên. Kết quả đã đạt được trong công trình nêu trên là những khám phá bước đầu, cần được bổ sung, phát triển với một tư duy mới, sát với thực tiễn hiện nay và trong những năm tới của phụ nữ nông thôn (trong đó có phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng). Đây là vấn đề luận án cần nghiên cứu làm sáng tỏ. Các công trình nghiên cứu đã đề cập ở tầm vĩ mô các vấn đề về phụ nữ nông thôn, nó chú ý một cách toàn diện điều kiện lao động, đời sống vật chất, sự hưởng thụ văn hóa tinh thần của họ. Các công trình nghiên cứu cũng luận giải rõ vai trò của phụ nữ nông thôn dưới nhiều phương diện, đưa ra được một số kiến nghị về chính sách xã hội cần thiết để phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn trong đời sống gia đình và xã hội. Có thể khẳng định, phụ nữ nông thôn luôn là đề tài thời sự thu hút sự quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học và các ngành khoa học trong và ngoài nước. Những kết quả về mặt khoa học của các công trình nghiên cứu đã giúp cho các nước, trong đó có Việt Nam hoạch định chính sách phát triển, tích cực, chủ động trong xử lý các vấn đề về giới để nâng cao vị thế, vai trò của phụ nữ trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Điều này đòi hỏi tác giả luận án khi nghiên cứu vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa hiện nay phải nắm chắc quan điểm giới và cần khẳng định rõ hơn thực chất của bình đẳng giới là “… nam, nữ có vị trí, vai trò ngang nhau, được tạo điều kiện và cơ hội phát huy năng lực của mình cho sự phát triển của cộng đồng, của gia đình và thụ hưởng 13 như nhau về thành quả của sự phát triển đó” [74, tr.9]. Bình đẳng giới không có nghĩa đòi hỏi số lượng phụ nữ và nam giới tham gia vào các hoạt động phải ngang bằng nhau, mà bình đẳng giới có nghĩa là phụ nữ và nam giới, trẻ em gái và trẻ em trai phải có cơ hội ngang nhau trong việc sử dụng các quyền của họ. Bình đẳng giới đòi hỏi các chương trình phát triển, các dịch vụ công, dịch vụ xã hội phải được thiết kế sao cho đáp ứng được nhu cầu nhiều mặt, phù hợp với mức độ ưu tiên khác nhau của phụ nữ và nam giới. Đây chính là vấn đề mà luận án cần tiếp tục nghiên cứu làm rõ. 1.2. Các công trình nghiên cứu về xây dựng gia đình văn hóa Xây dựng gia đình văn hóa được coi là một nhiệm vụ trọng tâm của sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Có rất nhiều công trình khoa học đã đi sâu nghiên cứu về vấn đề này, trong đó có thể kể đến một số công trình sau: Cuốn sách “Xây dựng gia đình văn hóa trong sự nghiệp đổi mới” (1997) của hai tác giả Trần Hữu Tòng và Trương Thìn (đồng chủ biên) [86]. Cuốn sách đã giới thiệu những quan điểm chỉ đạo đúng đắn của Đảng, Nhà nước Việt Nam về vấn đề gia đình và xây dựng gia đình văn hóa, lý luận cơ bản về gia đình, gia đình văn hóa; đồng thời nêu lên một số kinh nghiệm chỉ đạo phong trào ở các địa phương và những tư liệu để cán bộ chuyên trách tham khảo trong chỉ đạo phong trào xây dựng gia đình văn hóa. Kết quả nghiên cứu của công trình khoa học này được coi là những chỉ dẫn về mặt phương pháp luận cho tác giả luận án đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa ở vùng Đồng bằng sông Hồng. Cuốn sách “Văn hóa gia đình với việc hình thành và phát triển nhân cách trẻ em” (1999) của tác giả Lê Như Hoa [26]. Cuốn sách đã khẳng định: Môi trường văn hóa lành mạnh phải bắt đầu từ gia đình, nhưng trong bối cảnh đất nước đổi mới, mặt trái của cơ chế thị trường đã tác động tới mọi mặt của 14 đời sống xã hội, trong đó có môi trường văn hóa. Sự lệch chuẩn của văn hóa gia đình là nguyên nhân quan trọng của tình trạng trẻ em có hành vi sai lệch dẫn đến suy thoái nhân cách - một vấn đề nóng bỏng đang thu hút sự lo lắng, quan tâm của toàn xã hội. Cho nên, xây dựng văn hóa gia đình và gia đình văn hóa có vai trò rất quan trọng, là cơ sở cho việc hình thành và phát triển nhân cách con người, đặc biệt là thế hệ trẻ, trong đó có trẻ em. Công trình này đã đề cập đến vấn đề văn hóa gia đình ở cả phương diện lý luận và thực tiễn. Điều đáng lưu ý, các giá trị văn hóa gia đình cùng những yêu cầu về xây dựng gia đình văn hóa ở nước ta đang có sự biến đổi cùng với sự biến đổi của các điều kiện kinh tế - xã hội ở từng giai đoạn lịch sử. Mỗi địa bàn khác nhau, tùy điều kiện, hoàn cảnh, văn hóa truyền thống khác nhau, mà văn hóa gia đình và xây dựng gia đình văn hóa có những yêu cầu khác nhau. Vì vậy, nghiên cứu về phương diện này cho đến nay vẫn còn nhiều khoảng trống. Cuốn sách “Văn hóa gia đình” (2002) của tác giả Bùi Đình Châu (tuyển chọn và biên soạn) [15]. Cuốn sách là sự tuyển chọn những bài báo khoa học đã được đăng trên các báo và tạp chí. Nội dung cuốn sách được chia thành 8 chương và phần kết luận. Trong đó nhấn mạnh các vấn đề: Văn hóa, gia đình, văn hóa gia đình, truyền thống – mối quan hệ trong gia đình, phong tục, tập quán, nếp sống, kiến thức, kinh nghiệm, mối quan hệ vợ chồng, cha mẹ, con cái, ứng xử có văn hóa,... Việc luận giải làm rõ các vấn đề này chính là cơ sở lý luận quan trọng để tác giả luận án tham khảo trong nghiên cứu vai trò của phụ nữ trong xây dựng gia đình văn hóa ở vùng Đồng bằng sông Hồng. Cuốn sách “Gia đình học” (2007) của tác giả Đặng Cảnh Khanh, Lê Thị Quý (đồng chủ biên) [41]. Cuốn sách đã đề cập đến nhiều vấn đề về gia đình để giúp cho người học tập và nghiên cứu về gia đình nhận thức được những nội dung cơ bản nhất, những luận cứ khoa học cho các giải pháp tăng cường vai trò gia đình Việt Nam phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội của 15 nước ta hiện nay. Trên cơ sở đó cuốn sách nêu lên những định hướng cơ bản cho việc xây dựng mô hình gia đình mới kế thừa các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc và kết hợp với việc tiếp thu những tinh hoa của nhân loại, đồng thời đề xuất một số kiến nghị với Đảng, Nhà nước hướng tới việc hoạch định các chính sách về giải pháp đúng đắn cho vấn đề gia đình ở nước ta trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Đây chính là những nội dung quan trọng để tác giả luận án tham khảo trong xây dựng các biện pháp phát huy vai trò xây dựng gia đình văn hóa của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng. Bài báo khoa học “Mấy vấn đề về thực trạng xây dựng gia đình văn hóa tại Đồng bằng sông Hồng” (2009) của Nguyễn Thị Kim Hoa, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu con người [28]. Bài viết là sự khảo sát thực tế về việc xây dựng gia đình văn hóa ở vùng Đồng bằng sông Hồng trong thời kỳ đổi mới, thông qua sự khảo sát này tác giả đã chỉ rõ những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế trong quá trình xây dựng gia đình văn hóa, từ đó đề xuất một số khuyến nghị nhằm đẩy mạnh phong trào xây dựng gia đình văn hóa ở vùng Đồng bằng sông Hồng hiện nay. Công trình khoa này rất thiết thực với đề tài luận án, có thể dùng tham khảo trong nghiên cứu đề tài ở chương 3. Tuy nhiên, một số nội dung có liên quan đến luận án như: Phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng, gia đình văn hóa và gia đình văn hóa nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng, vai trò của phụ nữ nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng trong xây dựng gia đình văn hóa,... chưa được đề cập đến trong công trình nghiên cứu. Cuốn sách “Xã hội học giới” (2009) của tác giả Lê Thị Quý [76]. Cuốn sách cung cấp cho người đọc những kiến thức cơ bản về xã hội học và xã hội học giới, đồng thời hệ thống hóa một số quan điểm, lý thuyết giới trong từng giai đoạn phát triển của xã hội. Trên cơ sở đó, cuốn sách nêu ra một số vấn đề 16