Tài liệu Vai trò của nhà nước cộng hòa xhcn việt nam trong bối cảnh toàn cầu hóa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT -----***----- NGÔ THỊ LAN VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC CỘNG HOÀ XHCN VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HOÁ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2007 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT -----***----- NGÔ THỊ LAN VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC CỘNG HOÀ XHCN VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HOÁ Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Nhà nước và Pháp luật Mã số: 60 38 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN THÁI DƯƠNG HÀ NỘI - 2007 MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương1: Những vấn đề lí luận về vai trò của nhà nước CHXHCNVN và quá trình toàn cầu hoá 6 1.1. Vai trò của Nhà nước CHXHCNVN 6 1.1.1. Khái niệm về vai trò của Nhà nước 6 1.1.2. Mối quan hệ giữa vai trò với chức năng của Nhà nước 15 1.1.3. Mối quan hệ giữa vai trò và nhiệm vụ của Nhà nước 17 1.2. Những nhân tố ảnh hưởng đến vai trò của Nhà nước CHXHCNVN trong giai đoạn hiện nay 18 1.2.1. Bản chất của Nhà nước CHXHCNVN quyết định vai trò của nhà nước 19 1.2.2. Mục tiêu và nhiệm vụ xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCNVN 20 1.2.3. Nền kinh tế thị trường định hướng XHCN quy định vai trò của Nhà nước CHXHCNVN trong giai đoạn hiện nay 22 1.2.4. Nhu cầu hội nhập quốc tế và xu thế TCH 23 1.3. Toàn cầu hoá, bản chất và nguyên nhân của quá trình toàn cầu hoá 26 1.3.1. Khái niệm về toàn cầu hoá 26 1.3.2. Bản chất và nguyên nhân của toàn cầu hoá 30 1.3.3. Mối quan hệ giữa TCH với vai trò của Nhà nước 32 Kết luận chương 1 34 Chương 2: THực trạng tác động của tch đến đời sống, kinh tế, văn hoá, xã hội của Việt Nam và vai trò của nhà nước trong bối cảnh tch 35 2.1. Thực trạng tác động của toàn cầu hoá đến đời sống, văn hoá, xã hội của Việt Nam 35 2.1.1. Những tác động tích cực 35 2.1.2. Những tác động tiêu cực 40 2.2. Thực trạng vai trò của Nhà nước CHXHCNVN trong bối cảnh toàn cầu hoá 44 2.2.1. Trong lĩnh vực kinh tế 45 2.2.2. Trong lĩnh vực văn hoá - xã hội 51 2.2.3. Trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo 58 2.2.4. Trong lĩnh vực khoa học và công nghệ 63 2.2.5. Trong lĩnh vực môi trường 66 2.2.6. Trong lĩnh vực an ninh - quốc phòng 71 2.3. Một số bất cập và tồn tại về vai trò của Nhà nước trước yêu cầu hội nhập và toàn cầu hoá 73 2.3.1 Một số bất cập và tồn tại 73 2.3.2. Nguyên nhân của những bất cập và tồn tại 75 Kết luận chương 2 78 Chương 3: Nâng cao hiệu quả việc thực hiện vai trò của nhà nước CHXHCNVN trong bối cảnh toàn cầu hoá 80 3.1. Sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả việc thực hiện vai trò của Nhà nước 80 3.2. Phương hướng nâng cao hiệu quả việc thực hiện vai trò của Nhà nước CHXHCNVN trong bối cảnh TCH 83 3.2.1. Nâng cao nhận thức về vai trò của nhà nước trong bối cảnh toàn cầu hoá 83 3.2.2. Xây dựng và hoàn tiện hệ thống pháp luật Việt Nam trong tiến trình hội nhập 87 3.2.2.1. Yêu cầu của việc hoàn thiện hệ thống pháp luật 87 3.2.2.2. Hoàn thiện hệ thống pháp luật điều chỉnh các quan hệ kinh tế xã hội 90 3.2.3. Hoàn thiện tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước và nâng cao trình độ năng lực của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước 95 3.2.4. Đẩy mạnh công tác xã hội hoá một số hoạt động của Nhà nước trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội 102 3.2.5. Chủ động hơn nữa trong quan hệ hợp tác quốc tế 104 Kết luận chương 3 106 KẾT LUẬN 109 DANH MỤC TÀI LIỆU 112 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nhà nước là một thiết chế đặc biệt của xã hội, có vai trò to lớn trong việc duy trì và phát triển xã hội loài người. Vì vậy, trong quá trình phát triển, nhân loại đã và đang tiếp tục nghiên cứu, tìm hiểu nhằm phát huy hơn nữa vai trò to lớn đó của Nhà nước, với mục đích nhằm hướng tới xây dựng một nhà nước ngày càng phục vụ tốt hơn cho con người và toàn xã hội nói chung. Ở Việt Nam, kể từ khi nước Việt Nam dân chủ cộng hoà được thành lập sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay, vị trí, vai trò trung tâm của Nhà nước trong đời sống chính trị - xã hội luôn được thể hiện rất rõ và được ghi nhận, khẳng định ngay trong các bản Hiến pháp của nước ta: Hiến pháp năm 1946, 1959, 1980 và Hiến pháp năm 1992. Tuy nhiên, là một hiện tượng của xã hội nên vai trò của Nhà nước nói chung, của Nhà nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam nói riêng luôn chịu tác động của nhiều yếu tố khác trong xã hội. Bởi vậy, vai trò của Nhà nước luôn có sự vận động, biến đổi nhất định theo từng giai đoạn lịch sử cụ thể Trong giai đoạn hiện nay, xu thế hội nhập quốc tế và toàn cầu hoá đang diễn ra như một xu thế tất yếu của thời đại, nó lan toả mạnh mẽ và ảnh hưởng, tác động đến hầu hết các nước trên thế giới thì việc nghiên cứu vai trò Nhà nước càng trở nên có ý nghĩa to lớn. Đó là việc làm rõ các vấn đề như: sự tác động của quá trình toàn cầu hoá đến đời sống xã hội nói chung và đến vai trò của Nhà nước nói riêng; Nhà nước cần làm những gì, phải đổi mới và hiện đại hoá vai trò của mình như thế nào cho phù hợp với thực tế của thời đại?... Đây cũng chính là những vấn đề đang đòi hỏi phải được nghiên cứu và làm sáng tỏ hơn nữa để từ đó góp phần nâng cao vai trò của Nhà nước trong xã hội, trước ngưỡng cửa của thời đại mới. 1 Từ những lý do trên, tôi chọn đề tài “Vai trò của nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hoá” làm luận văn tốt nghiệp bậc Thạc sĩ, chuyên ngành lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Từ xưa đến nay, vai trò của nhà nước là vấn đề đã được chú ý nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau như: chính trị, triết học, luật học… Thời cổ đại, nhiều nhà khoa học đã đề cập về vấn đề vai trò của nhà nước như các quan điểm của các nhà triết học Hy lạp, La mã, Trung Quốc, tiêu biểu như Arixtot, Platon, Mạnh tử, Khổng tử… Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin trong các tác phẩm kinh điển như: Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước và pháp luật” (Ph. Ăngghen); Nhà nước và cách mạng (V.I. Lênin) đã nghiên cứu một cách sâu sắc vấn đề cơ sở kinh tế cho sự hình thành và tiêu vong của Nhà nước, bản chất giai cấp và vai trò của Nhà nước. Đặc biệt những tư tưởng đó còn có ý nghĩa to lớn đối với việc nhận thức và xác định vai trò của nhà nước trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Trong những năm gần đây, kể từ khi Việt Nam thực hiện chính sách mở cửa quan hệ hợp tác với các nước, trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Cũng từ đó, công tác nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về vai trò của Nhà nước trong quá trình hội nhập cũng được chú trọng hơn. Các tác giả tiếp cận vấn đề ở nhiều góc độ khác nhau với các quan điểm khá phong phú. Trong đó phải kể đến một số công trình chuyên khảo của các nhà khoa học có uy tín như: PGS, TS Nguyễn Đăng Dung với cuốn “Nhà nước và trách nhiệm của nhà nước”, Nhà xb Tư pháp, Năm 1997; Công trình chuyên khảo của TS Trần Thái Dương về “Chức năng kinh tế của Nhà nước lý luận và thực tiễn ở Việt Nam hiện nay”, Nxb CAND, năm 2003; đề tài nghiên cứu khoa học của PGS, TS Kim Văn Chính về “Vai trò của nhà nước CHXHCNVN trong tiến 2 trình hội nhập”; đề tài Luận án Tiến sĩ của nghiên cứu sinh Lê Thu Hằng về “Chức năng xã hội của nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn hiện nay”… Bên cạnh đó, một số nhà nghiên cứu khác đã tìm hiểu về vai trò của Nhà nước dưới những tác động và ảnh hưởng của quá trình hội nhập và TCH như: Toàn cầu hoá và sự hội nhập của Việt Nam, Nxb Thế giới, năm 2003; Suy nghĩ về toàn cầu hoá, Nhà xuất bản Đà Nẵng, năm 2005; Vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị trường, Trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn, năm 1998, đặc biệt trong cuốn Nhà nước trong một thế giới thế giới đang chuyển đổi của Ngân hàng thế giới của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia đã nghiên cứu và phân tích khá kĩ vai trò của Nhà nước trong giai đoạn hiện nay trong đó khẳng định sự tồn tại của Nhà nước cũng như đưa ra các phương hướng cơ bản để nâng cao vai trò của Nhà nước trong bối cảnh hiện nay. Trong xu thế hội nhập và toàn cầu hoá hiện nay, với các quốc gia, dân tộc việc xác định đúng vị trí của mình trong mối tương quan với các chủ thể khác là hết sức quan trọng, các quốc gia muốn phát triển đều phải tiến hành đổi mới và hội nhập để khai thác hết những thuận lợi và khó khăn trong tiến trình này… đó cũng chính là nội dung chủ yếu của Cuốn chuyên khảo “Thế giới phẳng” của tác giả Thomas L. Friedman. Nhìn chung, ở khía cạnh nhất định các tác giả đã có sự nghiên cứu về vai trò của Nhà nước trong xã hội, thông qua các mặt hoạt động của Nhà nước trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội và đặc biệt đã có những phân tích và đánh giá một số biểu hiện cụ thể về vai trò của Nhà nước trong tiến trình toàn cầu hoá trong những năm gần đây. Tình hình nghiên cứu như trên cho thấy sự nỗ lực rất lớn và liên tục của giới lý luận từ xưa đến nay, ở cả trong và ngoài nước về vấn đề vai trò của Nhà nước. Tuy nhiên, những vấn đề về vai trò của Nhà nước Cộng hoà 3 xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hoá, những ảnh hưởng của toàn cầu hoá đến vai trò của Nhà nước và sự tác động của Nhà nước đến xu thế đó như thế nào, phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Nhà nước trong bối cảnh toàn cầu hoá thì vẫn chưa được nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc. Vì vậy, cần phải tiếp tục nghiên cứu mối quan hệ giữa Nhà nước và toàn cầu hoá trên bình diện khái quát thông qua phạm trù vai trò của Nhà nước. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn - Mục đích của luận văn: Góp phần làm phong phú, sâu sắc thêm về vai trò của Nhà nước trong bối cảnh TCH; Đánh giá thực trạng vai trò của Nhà nước CHXHCN Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, trên cơ sở đó đưa ra một số phương hướng, giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Nhà nước CHXHCN Việt Nam trong bối cảnh mới. - Nhiệm vụ: + Nghiên cứu, làm sáng tỏ khái niệm và nội dung cơ bản về vai trò của Nhà nước nói chung và của Nhà nước CHXHCNVN nói riêng. Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành vai trò của Nhà nước ta; + Tìm hiểu khái niệm toàn cầu hoá? Bản chất và nguyên nhân dẫn đến toàn cầu hoá, mối quan hệ của toàn cầu hoá với vai trò của Nhà nước nói chung; + Nghiên thực trạng vai trò của Nhà nước CHXHCNVN trong giai đoạn hiện nay được thể hiện qua các mặt hoạt động của nhà nước trong các lĩnh vực cơ bản của đời sống kinh tế - xã hội; + Đưa ra một số phương hướng, giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Nhà nước trong quá trình toàn cầu hoá hiện nay. 4. Phạm vi nghiên cứu của luận văn 4 - Về nội dung: Luận văn giới hạn nghiên cứu tập trung vào vai trò của Nhà nước Việt Nam dưới sự tác động của quá trình toàn cầu hoá. - Về không gian: Luận văn chủ yếu nghiên cứu vai trò của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam - Về thời gian: Tập trung chủ yếu từ 1986 đến nay 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Lấy quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật làm nền tảng tư tưởng cho việc nghiên cứu luận văn, các quan điểm của Đảng về xây dựng Nhà nước. - Phạm vi nghiên cứu: Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, kết hợp với một số phương pháp cụ thể như: Tổng kết thực tiễn, logic lịch sử, phân tích tổng hợp, so sánh và các phương pháp khác. 6. Đóng góp của luận văn Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về vai trò của Nhà nước CHXHCHVN, khẳng định vai trò của Nhà nước trong đời sống chính trị xã hội trong xu thế hội nhập và toàn cầu hoá. Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo phục vụ việc nghiên cứu, giảng dạy các vấn đề như: Về vị trí và vai trò của Nhà nước CHXHCHVN, Về chức năng của Nhà nước… 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo. Luận văn gồm có 03 chương. - Chƣơng 1: Cơ sở lí luận về vai trò của Nhà nƣớc Cộng hoà xã hội chủ ghĩa Việt Nam trong quá trình toàn cầu hoá 5 - Chƣơng 2: Thực trạng tác động của toàn cầu hoá đến đời sống kinh tế, văn hoá xã hội của Việt Nam và vai trò của Nhà nƣớc trong bối cảnh toàn cầu hoá - Chƣơng 3: Nâng cao hiệu quả việc thực hiện vai trò của Nhà nƣớc ta trong bối cảnh toàn cầu hoá 6 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƢỚC CỘNG HOÀ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH TOÀN CẦU HOÁ Nhà nước là hiện tượng lịch sử, ngay từ khi nó ra đời đã có vai trò to lớn trong xã hội có giai cấp và trong quá trình phát triển của lịch sử nhân loại. Nhà nước, một mặt là tổ chức công quyền, thực hiện công quản, quản lý mọi mặt đời sống xã hội. Mặt khác, chính thông qua quản lý xã hội có hiệu quả mà Nhà nước thực hiện được sự thống trị của giai cấp cầm quyền với toàn xã hội. Nhà nước CHXHCNVN ra đời là thành quả của cuộc đấu tranh cách mạng lâu dài và gian khổ của cả dân tộc. Ngay từ khi mới giành được độc lập cho đến nay, Nhà nước luôn luôn khẳng định được vai trò to lớn của mình trong xã hội. Đặc biệt trong công cuộc đổi mới và hội nhập của nước ta hiện nay, việc nhận thức và xác định đúng đắn vai trò của Nhà nước càng trở nền cần thiết và có ý nghĩa quan trọng, góp phần to lớn vào việc thực hiện thắng lợi công cuộc đổi mới và hội nhập của đất nước, đồng thời góp phần khẳng định vị thế, vai trò của Nhà nước trong xã hội nói chung và trong quan hệ quốc tế nói riêng. 1.1. Vai trò của Nhà nƣớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam 1.1.1. Khái niệm về vai trò của Nhà nước Vai trò của Nhà nước là một trong những vấn đề lý luận cơ bản của lý luận về nhà nước và pháp luật, là một khái niệm phức tạp luôn gắn với những phạm trù khác như bản chất, nhiệm vụ, các hình thức và phương pháp hoạt động của Nhà nước. Lịch sử đã chứng minh rằng bất kỳ Nhà nước nào cũng đều giữ một vai trò nhất định trong xã hội. Với vị trí là chủ thể đặc biệt trong 7 đời sống chính trị xã hội, Nhà nước có vai trò to lớn đối với sự phát triển của xã hội nói chung và của mỗi quốc gia dân tộc nói riêng. Nghiên cứu về vai trò của Nhà nước nói chung, trong lịch sử nhân loại, đã có nhiều nhà tư tưởng vĩ đại với những góc độ tiếp cận khác nhau đã đưa ra những luận điểm khác nhau về nguồn gốc, bản chất cũng như vai trò của Nhà nước đối với xã hội. Theo quan điểm của các nhà triết học Hy lạp và La mã cổ đại, mà đại diện là Arixtốt (384- 322 trước CN), ông quan niệm về “sứ mệnh” của Nhà nước rằng: “Sứ mệnh của Nhà nước không chỉ bảo đảm cho mọi người sống bình thường, mà còn phải làm sao để con người sống hạnh phúc. Tiêu chuẩn đánh giá Nhà nước đó là mức độ phúc lợi mà nó đem lại cho các công dân trong xã hội. Tức là đạt được cuộc sống ưu việt nhất, mà theo ông, không chỉ về phương diện vật chất mà còn bảo đảm công lý” [88, 207]. Như vậy, Arixtốt bước đầu đã xác định được vai trò của Nhà nước trong xã hội, tuy nhiên điểm hạn chế lớn nhất của ông là ông coi nô lệ không phải công dân mà chỉ là công cụ biết nói. Vì thế, Nhà nước và những phúc lợi của Nhà nước vẫn chỉ dành cho một bộ phận thành viên nhất định trong xã hội chứ chưa chú ý đến đại bộ phận quần chúng nhân dân. Đối với Saclơ Đờ Môngtexkiơ (1689 - 1775), là một trong những nhà sáng lập ra triết học Khai sáng Pháp thế kỷ XVIII đã lý giải về vai trò của Nhà nước: “Nhà nước ra đời có nhiệm vụ điều chỉnh các mối quan hệ giữa các quốc gia và giữa mọi người trong xã hội… Nhà nước phải có nghĩa vụ bảo đảm cho mọi thành viên các phương tiện sinh tồn, thức ăn, quần áo - những thứ có lợi cho sức khỏe” [88, 351]. Như vậy, xuất phát từ quan niệm về “nhiệm vụ” của Nhà nước đối với quốc gia và con người, cũng như từ “nghĩa vụ” thiêng liêng cao cả của Nhà nước, Môngtexkiơ đã gián tiếp khẳng định vị trí đứng đầu của Nhà nước trong các mối quan hệ xã hội. 8 Cũng bàn về trách nhiệm của Nhà nước, Gian Giắc Rutxô (1712- 1778) lại lập luận: “Mục đích của một tập thể chính trị là gì? Chính là sự bảo toàn và phát triển xã hội. Một chính phủ mà để cho dân ngày càng hao mòn, ngày càng giảm sút, đó là một chính phủ tồi tệ nhất” [88, 353]. Các đại biểu của nền triết học cổ điển Đức mà tiêu biểu là Imanuen Cantơ (1724-1804), một trong những nhà triết học vĩ đại nhất của lịch sử tư tưởng phương Tây trước C.Mác, quan niệm “Nhà nước là sự liên kết của mọi người trong khuôn khổ luật pháp nhằm giám sát và đảm bảo bình đẳng cho mọi công dân… Nhà nước ra đời nhằm giải quyết những đối kháng xã hội, điều hòa sự phát triển của xã hội theo hướng ngày càng hoàn thiện vì lợi ích con người. Vì vậy, sứ mệnh của nhà nước, cũng như tất cả các luật pháp, quy luật đạo đức đều nhằm mục đích phục vụ con người” [88, 407]. Rõ ràng, Cantơ cũng đã thừa nhận “sứ mệnh” to lớn hay nói chính xác hơn là thừa nhận vai trò của Nhà nước đối với xã hội nói chung và đối với lợi ích của con người nói riêng đó là: vai trò thiết lập trật tự xã hội và vai trò phục vụ lợi ích của con người. Có thể nói, mặc dù các nhà tư tưởng tư sản đều có điểm hạn chế nhất định khi lý giải về nguồn gốc, bản chất cũng như vai trò của Nhà nước, bởi lẽ các ông đều lý giải vấn đề này dựa trên cơ sở của phương pháp luận của chủ nghĩa duy tâm. Song, ở khía cạnh nào đó, quan điểm của các nhà tư tưởng lúc bấy giờ đã bộc lộ những tiến bộ đáng kể, đã xác định được “sứ mệnh” lịch sử quan trọng của Nhà nước trong việc đảm bảo cuộc sống no ấm, đầy đủ và công bằng cho mọi người. Những quan điểm của các ông dã tạo tiền đề lí luận để các thế hệ sau nghiên cứu và phát triển hơn nữa vai trò của Nhà nước trong xã hội. Khác với các quan điểm trên, đứng trên lập trường tư tưởng duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, Chủ nghĩa Mác - Lênin đã lý giải về nguồn gốc, bản chất và vai trò to lớn của Nhà nước một cách khoa học rằng: Sự ra 9 đời của Nhà nước là một tất yếu khách quan, do nhu cầu khách quan của xã hội, nhằm quản lý các công việc chung của đời sống xã hội “Nhà nước không phải là một quyền lực từ bên ngoài áp đặt vào xã hội”, mà là “một lực lượng tựa hồ đứng trên xã hội”, có nhiệm vụ “làm dịu bớt sự xung đột và giữ cho sự xung đột đó nằm trong vòng trật tự” [7, 245]. Kế thừa luận điểm trên của C. Mác và Ph. Ăngghen về vai trò của Nhà nước V.I. Lênin đã khẳng định: “Theo Mác, Nhà nước là một cơ quan thống trị giai cấp, là một cơ quan áp bức của một giai cấp này đối với một giai cấp khác; đó là một sự kiến lập ra một “trật tự”, trật tự này hợp pháp hóa và củng cố sự áp bức kia bằng cách làm dịu xung đột giai cấp” [10, 10]. Các ông cũng đã chứng minh vai trò to lớn của Nhà nước thông qua các chức năng cơ bản của Nhà nước như: Chức năng thống trị về chính trị của giai cấp cầm quyền, chức năng đối nội, đối ngoại của Nhà nước. Mặc dù cả C. Mác - Ph. Ăngghen và V.I. Lênin đều không đưa ra khái niệm cụ thể về vai trò của Nhà nước, tuy nhiên, qua những lý giải của các ông về nguồn gốc, bản chất và các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước theo lập trường chủ nghĩa duy vật biện chứng đã đem lại cơ sở nhận thức luận cho việc xác định vai trò của Nhà nước trong lịch sử. Ở Việt Nam, cho đến nay, việc nghiên cứu cụ thể lí luận về vai trò của Nhà nước vẫn còn là một vấn đề hết sức mới mẻ, phần lớn các nhà khoa học tiếp cận, nghiên cứu vai trò của Nhà nước thông qua các khía cạnh khác nhau như trên cơ sở nghiên cứu chức năng của Nhà nước trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội mà chưa trực tiếp nghiên cứu và làm rõ lí luận về vai trò của Nhà nước nói chung thông qua tất cả các mặt hoạt động cảu Nhà nước. Do đó, việc đưa ra khái niệm, nhận thức vai trò của Nhà nước cũng chỉ mới thể hiện được vai trò của Nhà nước trong từng lĩnh vực cụ thể mà chưa bao quát hết 10 vai trò to lớn của Nhà nước trong xã hội. Bởi vậy đến nay vẫn chưa có một khái niệm cụ thể nào về vai trò của Nhà nước, phản ánh một cách toàn diện, đầy đủ các mặt hoạt động của Nhà nước và ý nghĩa của nó đối với xã hội. Theo ngôn ngữ Tiếng Việt, “vai trò” là một danh từ dùng để chỉ “chức năng, tác dụng của cái gì hoặc của ai trong sự vận động, phát triển của nhóm, tập thể nói chung” [22, 4567]. Như vậy có thể thấy rằng phạm trù “vai trò” nói chung là một khái niệm rất rộng và có tính trừu tượng cao. Trong khi đó Nhà nước được xác định là một trong những thiết chế quan trọng của đời sống chính trị - xã hội, ngay từ khi mới ra đời đã được xem như là “công cụ để giữ gìn trật tự kỉ cương và đảm bảo công bằng xã hội”. Do đó việc xác định vai trò của Nhà nước cũng là một vấn đề hết sức phong phú và đa dạng, không chỉ thể hiện ở những mặt những hoạt động trong từng lĩnh vực cụ thể của đời sống xã hội giống như các thiết chế xã hội khác mà bao trùm hầu hết tất cả các lĩnh vực. Chính vì vậy, khi nghiên cứu vai trò của Nhà nước phải có sự xem xét, đánh giá một cách chính xác, khách quan thông qua các mặt, các hoạt động cụ thể của Nhà nước hay nói cụ thể hơn thông qua các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, có như vậy chúng ta mới nhận thức được vai trò của Nhà nước một cách chính xác, toàn diện và đầy đủ. Từ cách hiểu như trên, có thể khái quát rằng: Vai trò của Nhà nước là tác dụng, ý nghĩa của Nhà nước trong xã hội, thể hiện tập trung, khái quát các chức năng, nhiệm vụ cụ thể của Nhà nước trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định. Hiện nay, trong khoa học pháp lý, theo cách hiểu truyền thống, phổ biến nhất về vai trò của Nhà nước CHXHCNVN đó là “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một bộ phận quan trọng nhất trong kiến trúc 11 thượng tầng xã hội có giai cấp. Nhà nước giữ vị trí trung tâm, vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống chính trị, kinh tế, xã hội của đất nước” [40, 87]. Cách hiểu này được lý giải trên cơ sở Nhà nước là một thiết chế đặc biệt của xã hội, khẳng định vai trò “trung tâm” của Nhà nước, là một bộ phận quan trọng không thể thiếu trong đời sống xã hội. Theo chúng tôi cách hiểu như trên đã nêu được một cách khái quát nhất vị trí, vai trò của Nhà nước tuy nhiên cần phải nhận thức vai trò của Nhà nước một cách cụ thể hơn qua các mặt hoạt động của Nhà nước trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Cách tiếp cận khác khi nghiên cứu vai trò của Nhà nước CHXHCNVN nữa đó là: khi nghiên cứu vai trò của Nhà nước với tư cách là một bộ phận trong hệ thống chính trị của đất nước. Quan điểm đã này khẳng định “Nhà nước là một bộ phận hợp thành của hệ thống chính trị, nhưng nó luôn đứng ở vị trí trung tâm của hệ thống đó và giữ vai trò quan trọng, là công cụ để thực hiện quyền lực nhân dân, giữ gìn trật tự kỷ cương và đảm bảo công bằng xã hội” [75, 146]. Cách hiểu này đã khái quát được khá rõ nét vai trò của Nhà nước đồng thời đã nêu lên được những mặt hoạt động nhất định của Nhà nước trong việc thực hiện vai trò của mình đối với xã hội. Tuy nhiên, theo cách hiểu như trên thì vai trò của Nhà nước chủ yếu mới được thể hiện trong lĩnh vực chính trị mà chưa bao quát được vai trò của Nhà nước trong các lĩnh vực khác của đời sống xã hội. Như vậy, có thể thấy rằng: dù được nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau song ở góc độ nào Nhà nước CHXHCNVN vẫn luôn luôn được xem là một chủ thể giữ vai trò “trụ cột” trong đời sống chính trị - xã hội, thực sự là “công cụ để giữ gìn trật tự kỷ cương và đảm bảo công bằng xã hội” trong bất kì hoàn cảnh lịch sử nào. 12 Tuy nhiên, để nhận thức một cách đầy đủ, toàn diện và khách quan nhất thể hiện được bản chất, vai trò của Nhà nước trong giai đoạn hiện nay, theo chúng tôi khái niệm về vai trò của Nhà nước CHXHCNVN cần được hiểu như sau: Vai trò của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam chính là tác dụng, ý nghĩa của Nhà nước trong xã hội, thể hiện tập trung, khái quát các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định. Từ định nghĩa trên có thể nói, cũng như bất kì hiện tượng nào trong xã hội, vai trò của Nhà nước CHXHCNVN là một yếu tố vừa mang tính tất yếu, khách quan vừa mang tính lịch sử, điều đó đã được chứng minh một cách rất rõ nét qua các thời kỳ xây dựng và bảo vệ tổ quốc cho đến trong công cuộc đổi mới và hội nhập của nước ta trong giai đoạn hiện nay. Tính khách quan trong vai trò của Nhà nước thể hiện ở chỗ nó tồn tại và phát triển trong xã hội như một hiện tượng tự nhiên, do nhu cầu của xã hội, và do đặc điểm, bản chất của các quan hệ xã hội trong mỗi giai đoạn lịch sử cụ thể quy định. Tuy nhiên bên cạnh đặc tính khách quan đó, vai trò của Nhà nước còn chịu ảnh hưởng và chi phối bởi nhận thức chủ quan của con người trong từng hoàn cảnh nhất định. Giữa đặc tính khách quan và đặc tính chủ quan, có thể nói đặc tính chủ quan có ảnh hưởng rất lớn đến việc nhận thức và xác định đúng đắn vai trò của Nhà nước trong xã hội. Vai trò của Nhà nước có được khẳng định và phát huy hay không phần lớn phụ thuộc vào nhận thức chủ quan của con người. Vì vậy, trong quá trình tồn tại vai trò của Nhà nước cũng có những biến đổi nhất định phù hợp sự vận động của các yếu tố chủ quan và khách quan trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Thực tiễn ở Việt Nam cho thấy, trước năm 1945, dưới chế độ phong kiến và thuộc địa, Nhà nước lúc bấy giờ được tổ chức theo hình thức quân chủ chuyên chế dưới sự chuyên quyền và độc đoán của các ông vua. Tuy nhiên, các triều đại phong kiến lúc bấy giờ cũng đã thực hiện những hoạt động nhất 13 định thể hiện vai trò của Nhà nước đối với xã hội, đó là việc thi hành các chính sách nhằm chăm lo đến đời sống của nhân dân như: Chính sách trọng nông chăm lo phát triển nền nông nghiệp, khắc phục những điểm bất lợi của thiên nhiên, đẩy mạnh khai hoang, mở rộng đất canh tác… Đây là những mặt tích cực trong các chính sách kinh tế - xã hội của các triều đại phong kiến Việt Nam, thể hiện các hoạt động mang tính xã hội vì lợi ích của cộng đồng. Tất nhiên, do bản chất giai cấp và những đặc trưng riêng của kiểu nhà nước quân chủ chuyên chế, nên vai trò của Nhà nước phong kiến ở Việt Nam lúc bấy giờ chủ yếu nhằm bảo vệ cho giai cấp địa chủ phong kiến. Vì vậy, có thể nói, vai trò của Nhà nước CHXHCNVN được thể hiện một cách rõ nét nhất kể từ khi nước CHXHCHVN giành được độc lập - sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 cho đến nay - khi Đảng và Nhà nước đang ra sức thực hiện thắng lợi đường lối đổi mới và hội nhập quốc tế. Nhìn lại quá trình lịch sử hơn nữa thế kỉ qua, có thể thấy, ngay từ khi mới ra đời, trong thời kỳ còn trứng nước, khó khăn chồng chất khó khăn, giặc trong thù ngoài, đời sống kinh tế - xã hội thấp kém, nhưng Nhà nước Việt Nam dân chủ Cộng hoà lúc đó vẫn thể hiện được vai trò “trụ cột” của mình trong xã hội. Với việc vừa đảm bảo tập trung sức người, sức của cho tiền tuyến, vừa phải lo củng cố và xây dựng đời sống vật chất cho nhân dân, vai trò to lớn đó của Nhà nước đã góp phần quyết định mọi thắng lợi của dân tộc ta trước các kẻ thù to lớn của dân tộc. Đến khi nước nhà hoàn toàn độc lập, hai miền Nam - Bắc thống nhất, Nhà nước lại đảm đương thêm sứ mệnh lịch sử mới: khôi phục đất nước sau chiến tranh và cùng cả nước tiến lên xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trong giai đoạn này, do quá máy móc, rập khuôn và đề cao vấn đề xây dựng Nhà nước chuyên chính vô sản, một mô hình đã được áp dụng rộng rãi ở các nước xã hội chủ nghĩa lúc bấy giờ, nên Nhà nước đã bộc lộ một số thiếu sót, sai lầm dẫn đến việc nhận thức và xác định vai trò của 14 Nhà nước chưa đúng đắn và phù hợp với thực tiễn. Từ đó dẫn đến vai trò của Nhà nước trong giai đoạn này kém hiệu quả, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình phát triển kinh tế, xã hội của nước ta. Tuy nhiên, những hạn chế đó đã sớm được Đảng và Nhà nước ta nhận thấy qua thực tiễn lãnh đạo và thực hiện vai trò của mình. Năm 1986, với Đại hội VI của Đảng được coi là mốc cực kỳ quan trọng trong công cuộc xây dựng và đổi mới đất nước. Đặc biệt trong đó phải kể đến sự đổi mới có tính bước ngoặt trong việc nhận thức về vai trò của Nhà nước trong đời sống xã hội. Đây là bước tiến quan trọng nhất tạo cơ sở chính trị, kinh tế vững chắc cho việc củng cố, hoàn thiện và nâng cao vai trò của Nhà nước CHXHCNVN trong giai đoạn hiện nay. Trong cơ chế kế hoạch tập trung bao cấp, Nhà nước với vai trò là “người bảo trợ” đã ôm đồm, thực hiện mọi công việc trong tất cả các lĩnh vực kinh tế, xã hội. Nhà nước vừa đóng vai trò là người quản lí, sản xuất, tiêu thụ và phân phối sản phẩm; thực hiện các chính sách bao cấp về nhà ở, việc làm, thu nhập và các phúc lợi xã hội khác; trong hoạt động quản lí Nhà nước điều tiết mọi quan hệ bằng chỉ tiêu, kế hoạch, bằng mệnh lệnh hành chính theo nguyên tắc phân phối bình quân, nên đã có lúc không tôn trọng các quy luật khách quan, dẫn đến triệt tiêu các lợi ích, các nhu cầu tự nhiên trong xã hội động lực phát triển của xã hội, tạo tâm lí ỷ lại trong chờ vào Nhà nước của người dân. Ngày nay, trong điều kiện của cơ chế kinh tế mới - nền kinh tế thị trường nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa, vai trò của Nhà nước đã có những thay đổi căn bản, Nhà nước đã chuyển dần từ vai trò là “người bảo trợ” chung cho xã hội, “duy trì những chức năng to phình” thành người khởi xướng, định hướng, tạo lập môi trường cho các hoạt động kinh tế, 15