Tài liệu Vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự việt nam từ thực tiễn thành phố hố chí minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI BÙI VĂN THỊNH VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG XÉT XỬ PHÚC THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, 2017 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI BÙI VĂN THỊNH VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG XÉT XỬ PHÚC THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS VÕ KHÁNH VINH HÀ NỘI, 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan bài luận văn là công trình nghiên cứu của tôi. Nội dung của bài luận văn và các số liệu chứng minh là trung thực, không sao chép từ bất cứ các công trình nào khác. Người cam đoan Bùi Văn Thịnh MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG XÉT XỬ PHÚC THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ........................................................................................................................... 7 1.1. Người bào chữa trong Tố tụng hình sự ....................................................... 7 1.2. Người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự ............................20 1.3. Những quy định của pháp luật tố tụng hình sự về vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự .....................................................25 1.4. Những yếu tố tác động đến vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự ...........................................................................................31 Chương 2: THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG XÉT XỬ PHÚC THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH...................................................................................................................36 2.1. Khái quát thực tiễn hoạt động của người bào chữa trong giai đoạn xét xử phúc thẩm vụ án hình sự tại Thành phố Hồ Chí Minh .....................................36 2.2. Kết quả hoạt động của người bào chữa trong giai đoạn xét xử phúc thẩm vụ án hình sự tại Thành phố Hồ Chí Minh .......................................................40 2.3. Những hạn chế, thiếu sót và nguyên nhân của những hạn chế, thiếu sót trong hoạt động của người bào chữa ở giai đoạn xét xử phúc thẩm tại Thành phố Hồ Chí Minh ..............................................................................................44 Chương 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG XÉT XỬ PHÚC THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ ..............................................................................................................................60 3.1. Quan điểm nâng cao vai trò của người bào chữa trong giai đoạn xét xử phúc thẩm vụ án hình sự...................................................................................60 3.2. Các giải pháp nâng cao hoạt động của người bào chữa trong giai đoạn xét xử phúc thẩm vụ án hình sự .............................................................................62 KẾT LUẬN .........................................................................................................70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..........................................................72 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT - BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự - BCVND Bào chữa viên nhân dân - CQĐT Cơ quan điều tra - CQTHTT Cơ quan tiến hành tố tụng - HĐXX Hội đồng xét xử - HLPL Hiệu lực pháp luật - NBC Người bào chữa - NĐDHP Người đại diện hợp pháp - TA Tòa án - TAND Tòa án nhân dân - TANDTC Tòa án nhân dân tối cao - TTHS Tố tụng hình sự - THTT Tiến hành tố tụng - TGTT Tham gia tố tụng - VA Vụ án - VAHS Vụ án hình sự - VKS Viện kiểm sát - VKSND Viện kiểm sát nhân dân - VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao - VPPL Vi phạm pháp luật - XHCN Xã hội chủ nghĩa MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân ở nước ta được quy định trong Hiến pháp và pháp luật. Đảm bảo thực hiện các quyền hiến định và luật định trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn. Quyền con người được bảo đảm thực hiện trong thực tiễn cuộc sống là thước đo của nền dân chủ, văn minh, của tự do và tiến bộ xã hội. Qua đó, thể hiện bản chất tốt đẹp của Nhà nước. Trong một nền tư pháp dân chủ, khi mà các giá trị quyền con người được tôn vinh và là đích đến của toàn bộ hệ thống tư pháp, thì nhu cầu bào chữa cũng như quyền bào chữa của công dân, đặc biệt là công dân bị buộc tội ngày càng trở thành nhu cầu thiết yếu. Khi ấy, vai trò của NBC trong TTHS ngày càng trở nên quan trọng. Từ nhận thức đó, ngay trong Hiến pháp - văn bản pháp lý cao nhất quốc gia - quyền bào chữa đã được ghi nhận như một nguyên tắc được bảo đảm thực hiện xuyên suốt trong quá trình giải quyết vụ án. Ngày nay, nguyên tắc này cũng được thể chế trong BLTTHS, thể hiện tính nhân văn của nhà nước ta và phù hợp với xu hướng tiến bộ của các quốc gia trên thế giới. Hiến pháp năm 2013 quy định “ Người bị bắt, người bị tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa”. Việc ghi nhận và thực hiện nguyên tắc đảm bảo quyền bào chữa trong tố tựng hình sự đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo; đồng thời giúp cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án hình sự đúng đắn, khách quan, đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, góp phần nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên toà, đáp ứng được yêu cầu cải cách tư pháp theo tinh thần Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ chính trị về “ Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”. Vì vậy, việc nhận thức đúng đắn vị trí, vai trò của NBC trong TTHS có ý nghĩa quan trọng 1 trong việc bảo vệ quyền con người nói chung, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân bị buộc tội trong TTHS nói riêng - một nhiệm vụ trọng tâm của các thiết chế nhà nước và pháp luật dân chủ. Do đó, nhằm góp phần làm rõ thêm về mặt lý luận, những vướng mắc trong thực tiễn áp dụng của chế định NBC trong hoạt động bào chữa, đặc biệt là ở giai đoạn xét xử phúc thẩm, tác giả đã mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hố Chí Minh” với mong muốn đóng góp một số ý kiến, giải pháp nhằm phát huy và nâng cao vai trò của người bào chữa trong quá trình tham gia tố tụng, đặc biệt là trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài NBC tham gia vào hoạt động TTHS với vị trí, vai trò rất quan trọng. Hoạt động của NBC trong TTHS góp phần bảo đảm thực hiện có hiệu quả nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa trong TTHS. Việc nghiên cứu một cách đầy đủ và toàn diện về chế định NBC có ý nghĩa không chỉ về mặt nhận thức mà cả về hoạt động thực tiễn tố tụng hình sự, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, hạn chế tình trạng oan sai trong TTHS, giúp cơ quan THTT giải quyết vụ án được đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Trong thời gian qua, đã có nhiều công trình nghiên cứu và bài viết khác nhau của nhiều tác giả như: “Vai trò của luật sư trong việc bảo vệ quyền con người trong TTHS Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thu Thủy; “ Vai trò của luật sư bào chữa trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự” của tác giả Nguyễn Cảnh Tuyến; “Người bào chữa trong TTHS” của tác giả Trần Văn Bảy; “Các chức năng tố tụng cơ bản trong TTHS” của tác giả Lê Tiến Châu; “Luật sư và hoạt động bào chữa của luật sư” của tác giả Đinh Văn Quế… Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu chỉ nghiên cứu một vài khía cạnh liên quan đến vai trò của NBC nói chung, mà chưa đi sâu nghiên cứu về vai trò của NBC trong giai đoạn xét xử phúc thẩm VAHS. 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích của đề tài “Vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh” là đi sâu vào nghiên cứu những vấn đề lý luận liên quan đến vai trò của NBC, liên quan đến tính chất và ý nghĩa của việc quy định trình tự phúc thẩm, để từ đó thấy được vai trò của NBC trong giai đoạn phúc thẩm được thể hiện như thế nào, qua đó nghiên cứu về những quy định của pháp luật liên quan đến chế định của NBC trong xét xử phúc thẩm từ lý luận đến thực tiễn áp dụng, từ đó đề xuất một số ý kiến nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động bào chữa của người bào chữa. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu những vấn đề lý luận và pháp luật về vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự; Thực trạng vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm VAHS tại Thành phố Hồ Chí Minh và những quan điểm, giải pháp nâng cao vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ VAHS 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến việc thực hiện nguyên tắc đảm bảo quyền bào chữa, về tính chất ý nghĩa của việc quy định trình tự xét xử vụ án hình sự, đặc biệt là xét xử phúc thẩm VAHS, để qua đó thấy được vai trò của người bào chữa được thực hiện như thế nào trên thực tế. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian, tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến hoạt động của NBC ở giai đoạn xét xử phúc thẩm, còn những vấn đề khác, tác giả chỉ nghiên cứu một cách khái quát tạo điều kiện để tiếp cận vấn đề mà luận văn muốn hướng đến. 3 - Về thời gian, nghiên cứu việc thực hiện các quy định của pháp luật tố tụng hình sự liên quan đến vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự giai đoạn từ khi Bộ luật TTHS năm 2003 có hiệu lực thi hành đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của triết học Mác – Lênin, các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về pháp luật, về cải cách tư pháp. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài: “Vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh”, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích, tổng hợp, hệ thống, luật học so sánh và dự báo qua những tài liệu thứ cấp để làm sáng tỏ các vấn đề cần được nghiên cứu trong phạm vi đề tài. Cụ thể: Thứ nhất, phương pháp tiếp cận hệ thống, nhằm làm rõ vị trí, vai trò của người bào chữa trong quá trình tham gia xét xử vụ án hình sự nói chung và giai đoạn xét xử phúc thẩm nói riêng. Thứ hai, phương pháp nghiên cứu gián tiếp thông qua việc tổng hợp, phân tích các tư liệu, nhất là tư liệu sơ cấp (các văn bản quy phạm pháp luật của Việt Nam) làm cơ sở cho việc đánh giá thực trạng của pháp luật Tố tụng hình sự trong việc đảm bảo việc thực hiện quyền bào chữa của người bị buộc tội trên thực tiễn. Thứ ba, phương pháp kết hợp lý luận và thực tiễn được sử dụng xuyên suốt trong luận văn nhằm phân tích, đánh giá thực tiễn thực thi pháp luật TTHS liên quan đến việc thực hiện quyền bào chữa cũng như vai trò của NBC trong xét xử phúc thẩm VAHS để làm cơ sở cho việc đề xuất các giải pháp giải pháp nhằm 4 đảm bảo cho hoạt động bào chữa của người bào chữa, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của người bào chữa trong xét xử VAHS nói chung và giai đoạn xét xử phúc thẩm VAHS nói riêng. Thứ tư, phương pháp luật so sánh (so sánh các quy định pháp luật trong các thời kỳ lịch sử) để thấy được những điểm mới, tiến bộ của pháp luật, tạo cơ sở pháp lý vững chắc trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo; đồng thời giúp cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án hình sự đúng đắn, khách quan, đúng pháp luật. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa lý luận Nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện, làm sáng tỏ những vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn trong việc áp dụng các quy định pháp luật liên quan đến quyền bào chữa và NBC, qua đó giúp cho người đọc có nhận thức đúng đắn và thống nhất về vai trò của NBC, đặc biệt là vai trò của NBC trong giai đoạn phúc thẩm. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Từ những vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn cho thấy những hạn chế trong thực tiễn hoạt động và áp dụng các quy định của pháp luật liên quan đến NBC trong xét xử phúc thẩm, từ đó, đưa ra một số kiến nghị góp phần hoàn thiện nhằm nâng cao chất lượng hoạt động của NBC nói chung và hoạt động của NBC trong giai đoạn xét xử phúc thẩm nói riêng. 7. Cơ cấu của luận văn: Ngoài mục lục, phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, cơ cấu luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp luật về vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ án hình sự Chương 2. Thực trạng vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm VAHS tại Thành phố Hồ Chí Minh 5 Chương 3. Quan điểm và giải pháp nâng cao vai trò của người bào chữa trong xét xử phúc thẩm vụ VAHS 6 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ VAI TRÒ CỦA NGƯỜI BÀO CHỮA TRONG XÉT XỬ PHÚC THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Người bào chữa trong Tố tụng hình sự 1.1.1. Khái quát chức năng bào chữa trong Tố tụng hình sự Các chức năng cơ bản của TTHS bao gồm: Chức năng bào chữa, chức năng buộc tội, chức năng xét xử. Mỗi chức năng có một vị trí và vai trò nhất định. Muốn nhận thức được một một cách đầy đủ và toàn diện từng chức năng tố tụng cơ bản, thì phải đặt chúng trong mối quan hệ biện chứng giữa các chức năng với nhau. Vì vậy, khi tìm hiểu về chức năng bào chữa chúng ta phải tìm hiểu sơ qua hai chức năng: Chức năng buộc tội và chức năng xét xử. Chức năng buộc tội: Là một trong những chức năng cơ bản của TTHS, là một dạng họat động tố tụng nhằm phát hiện tội phạm, chứng minh lỗi của người đó, đảm bảo phán xử và hình phạt đối với họ. “Chức năng buộc tội - nhất là hình thức buộc tội nhân danh Nhà Nước - có vai trò là động lực của TTHS. Nó được coi là trục chính thu hút hoạt động của tất cả những người tham gia phiên tòa” [21, tr. 24]. Chức năng buộc tội được tiến hành bởi quyền công tố của VKS và với trách nhiệm chứng minh sự thật vụ án thuộc về cơ quan điều tra - điều tra viên. Ở giai đoạn điều tra, điều tra viên có nghĩa vụ thu thập chứng cứ, tài liệu để xác định sự thật vụ án. Khi có đầy đủ chứng cứ xác định có tội phạm và bị can thì cơ quan điều tra làm bản kết luận điều tra và đề nghị VKS truy tố. Ở giai đoạn xét xử, hoạt động buộc tội thuộc về VKS, Kiểm sát viên tham gia phiên tòa giữ quyền công tố chính thức buộc tội bị cáo trước phiên tòa bằng bản cáo trạng. Trong TTHS, không có chức năng buộc tội sẽ không có chức năng bào chữa, bởi vì buộc tội xuất hiện thì bào chữa mới xuất hiện “ở đâu có buộc tội, ở đó có bào chữa”. Chức năng bào chữa xuất hiện cùng lúc với buộc tội và hệ quả tất yếu của hai chức năng này là chức năng xét xử. 7 Chức năng xét xử: Là hoạt động tố tụng của Tòa án có thẩm quyền xem xét, quyết định người bị buộc tội có tội hay không có tội và các biện pháp tư pháp đối với người có tội. Chức năng xét xử có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo cho TTHS vận hành theo đúng quy định của pháp luật. Để bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, bảo vệ pháp luật, bảo vệ công lý và công bằng trong xã hội. Chức năng xét xử được coi là chức năng trung tâm của TTHS giữ vai trò quyết định. Điều 9 BLTTHS “không ai bị coi là có tội khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật” [23]. Điều này đã khẳng định Tòa án là chủ thể duy nhất thực hiện chức năng xét xử, và chỉ có Tòa án thông qua hoạt động xét xử của mình thì mới có quyền kết tội đối với một người. Vì vậy, nếu không có chức năng xét xử thì các chức năng trước đó, chức năng buộc tội và chức năng bào chữa bị xem là vô nghĩa. Hoạt động xét xử được thực hiện tại phiên tòa với sự tham gia của các bên, trên cơ sở đánh giá và làm rõ các tình tiết mang tính buộc tội và các tình tiết có ý nghĩa gỡ tội, Tòa án ra phán quyết cuối cùng cho bị cáo. Thông qua hoạt động xét xử, ý thức đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm ngày càng được nâng cao. Chức năng bào chữa: Là một dạng hoạt động tố tụng được pháp luật đảm bảo cho người bị buộc tội khả năng bằng cách tự mình hay nhờ người khác đưa ra những chứng cứ và lập luận nhằm không chỉ bác bỏ sự buộc tội, làm giảm nhẹ TNHS cho mình mà còn đưa ra những gì có lợi cho họ trong quá trình tố tụng [5]. Chức năng bào chữa có vai trò quan trọng trong quá trình giải quyết VAHS, là điều kiện tiên quyết trong việc thực hiện nhiệm vụ xét xử “đúng người, đúng tội, đúng pháp luật”, thông qua việc thực hiện chức năng bào chữa, tính dân chủ và pháp chế được đảm bảo. Chức năng này được đảm bảo thực hiện bởi cơ quan nhà nước. Điều 103 Hiến Pháp 2013 ghi nhận: “Quyền bào chữa của bị cáo được bảo đảm…” [24]. Việc pháp luật ghi nhận quyền bào chữa của 8 người bị buộc tội không chỉ bởi vì nó là một trong những quyền tự nhiên của con người được thừa nhận ở bất cứ đâu, trong bất kỳ phạm vi không gian nào mà còn là do vai trò quan trọng, không thể thiếu của chức năng bào chữa. Bởi lẽ, khi người bị buộc tội chưa bị kết án bởi Tòa án thông qua phiên tòa công khai, bình đẳng, thì họ phải được hiểu theo hướng không có tội. Cho nên chúng tôi cũng hoàn toàn đồng ý khi cho rằng “sẽ là phi dân chủ và không khoa học nếu không thừa nhận trong TTHS song song tồn tại với chức năng buộc tội còn có chức năng bào chữa” [14]. Về thời điểm bắt đầu và kết thúc của chức năng buộc tội hiện nay trong TTHS vẫn còn có nhiều quan điểm chưa thống nhất. Tuy nhiên, theo quan điểm cá nhân, chúng tôi cho rằng chức năng bào chữa xuất hiện từ khi khởi tố bị can và kết thúc từ khi bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật. Trong trường hợp có người bị tạm giữ thì chức năng bào chữa sẽ xuất hiện từ lúc có quyết định tạm giữ. Đây là quan điểm chính thống, được thể hiện trong pháp luật hình sự nước ta. Cụ thể, tại điều 11 BLTTHS quy định: “Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa”[23]. Theo đó, chủ thể thực hiện chức năng bào chữa là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo và người bào chữa cho họ. 1.1.2. Quyền bào chữa trong Tố tụng hình sự Quyền con người, quyền công dân là yếu tố quan trọng trong mục tiêu và động lực của sự phát triển kinh tế xã hội. Vì vậy nó là chế định cơ bản nhất trong các bản Hiến pháp của hầu hết các quốc gia trên thế giới, sự phát triển của lịch sử nhân loại đã chứng minh sức mạnh của nhu cầu về quyền và tự do của con người. Khác hẳn về chất so với các xã hội trước đây, quyền con người ngày nay luôn được tôn trọng ở mọi xã hội, trong đó, xã hội XHCN luôn tạo ra mọi khả năng và điều kiện thuận lợi để đảm bảo các quyền tự do dân chủ của công dân. “Quyền con người ngày nay ghi nhận ở Hiến pháp và các văn bản pháp luật của 9 mỗi quốc gia. Song nó sẽ chỉ là những dòng chữ chết nếu các quốc gia không tạo những điều kiện cần thiết để thực hiện và đảm bảo quyền con người, khả năng để con người thực hiện các quyền của mình là tiêu chí đánh giá sự tiến bộ và văn minh của xã hội” [13,tr.48]. Ở nước ta quyền con người được ghi nhận trong hiến pháp và pháp luật. Cụ thể, tại điều 14 Hiến pháp 2013 “Ở nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa và xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật”[24]. Trong lĩnh vực TTHS cũng vậy, làm thế nào để pháp luật được công minh, đảm bảo được quyền công dân, đặc biệt là những người bị buộc tội. Với nhu cầu như vậy thì pháp luật đã trang bị cho người bị buộc tội một vũ khí sắc bén đó là quyền bào chữa và nó được pháp luật TTHS ghi nhận là một nguyên tắc cơ bản. Đó là “nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo” trong TTHS [23]. Nguyên tắc này được tất cả các nước trên thế giới ghi nhận trong Hiến pháp và được cụ thể hóa trong BLTTHS. Vì việc thực hiện nguyên tắc đảm bảo quyền bào chữa trong TTHS chẳng những thể hiện tính dân chủ mà còn thể hiện tính nhân đạo của họat động tư pháp trong xã hội XHCN điều mà trong các xã hội bóc lột trước đây hoặc không thể có hoặc không thể nào thực hiện được trong thực tế. Hiện nay, trong khoa học luật TTHS có nhiều ý kiến khác nhau về quyền bào chữa, nhưng tựu trung hầu hết các tác giả thường tập trung vào bốn loại quan điểm sau: Quan điểm thứ nhất cho rằng quyền bào chữa là tổng hòa các hành vi tố tụng đối với việc bác bỏ sự buộc tội và xác định bị can không có lỗi hoặc làm giảm trách nhiệm của bị can [14, tr.14]. Cùng với quan điểm trên, quyền bào chữa cũng được hiểu đó là quyền của bị can, tuy nhiên, quyền bào chữa của bị can theo tác giả này được hiểu rộng hơn, đó là quyền bào chữa không chỉ dừng 10 lại ở việc bác bỏ sự buộc tội và xác định bị can không có lỗi hay làm giảm nhẹ TNHS của bị can mà nó còn được thể hiện trong việc bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, kể cả khi chúng không trực tiếp liên quan đến việc làm giảm nhẹ TNHS của bị can trong vụ án [14, tr.18]. Theo chúng tôi, cách hiểu trên là quá hẹp và không chính xác, bởi lẽ, một người TGTT với tư cách là bị can khi cơ quan có thẩm quyền có đủ căn cứ xác định họ là người đã thực hiện hành vi phạm tội và ra quyết định khởi tố bị can đối với họ (khoản 1, Điều 49 và khoản 1, điều 126 BLTTHS Việt Nam). Mặt khác, trong TTHS Việt Nam, khái niệm bị can chỉ tồn tại cho đến thời điểm trước khi có quyết định đưa vụ án ra xét xử. Sau đó, nếu vụ án được tiếp tục thì họ TGTT với tư cách là bị cáo (khoản 1, Điều 50 BLTTHS Việt Nam). Và nếu chỉ thừa nhận quyền bào chữa của bị can thì vô hình chung chúng ta tước bỏ đi quyền bào chữa đối với chủ thể này. Bởi vì, rõ ràng trong giai đoạn này họ vẫn là đối tượng bị buộc tội, việc buộc tội đối với bị cáo thể hiện ở việc truy tố của VKS và Tòa án xem xét bị cáo có tội hay không có tội, thực tiễn cho thấy, chính trong giai đoạn này, quyền bào chữa của bị cáo mới được thể hiện rõ nét nhất, vì họ được bình đẳng công khai đưa ra các chứng cứ, được tham gia tranh luận tại phiên toà… để thanh minh, bác bỏ lời buộc tội, thực hiện quyền bào chữa của mình. Chính vì vậy, quyền bào chữa không thể chỉ là quyền của bị can trong VAHS. Quan điểm thứ hai khác hẳn với quan điểm trên, cho rằng quyền bào chữa không chỉ thuộc về bị can, bị cáo mà còn thuộc về những người TGTT khác như người bị kết án [14, tr.29-30]. Thậm chí, có một số tác giả còn cho rằng “không chỉ có bị cáo mà cả người bị hại cũng cần đến việc bào chữa, nhân chứng, giám định viên và cả người khác cũng vậy, nếu quyền lợi của họ bị xâm hại” [39, tr.107]. Theo chúng tôi hiểu như vậy là quá rộng và không hoàn toàn đúng với ý nghĩa bào chữa trong TTHS. Mặt khác, việc hiểu như trên dẫn đến sự nhằm lẫn 11 giữa khái niệm quyền bào chữa với khái niệm chung về việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Theo đó, quan điểm trên không được chấp nhận. Quan điểm thứ ba cho rằng quyền bào chữa chỉ thuộc về bị can, bị cáo chứ không thuộc về đối tượng nào khác và quyền này chỉ giới hạn trong việc bác bỏ một phần hay toàn bộ lời buộc tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm cho bị can, bị cáo [31, tr.41]. Đây là quan điểm được nhiều người đồng tình ủng hộ, và quan điểm này được Bộ luật TTHS Việt Nam ghi nhận trong một thời gian khá lâu kể từ khi BLTTHS đầu tiên ra đời cho đến thời điểm trước khi BLTTHS sữa đổi lần thứ tư có hiệu lực vào ngày 01/07/2004. Những người theo quan điểm trên cũng xuất phát từ quan niệm cho rằng trong TTHS sự buộc tội và bào chữa phải song song tồn tại, ở đâu có buộc tội thì ở đó có bào chữa. Bị can, bị cáo có quyền bào chữa bởi họ bị buộc tội, những người TGTT khác không bị buộc tội nên vấn đề bào chữa không đặt ra đối với họ [31, tr.41]. Tuy nhiên, hiểu như trên vẫn chưa hoàn toàn chính xác. Mà chúng tôi ủng hộ với quan điểm BLTTHS Việt Nam hiện hành khi quy định “người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa” [23]. Như ở phần trên chúng tôi đã phân tích, thì ngoài bị can, bị cáo có quyền bào chữa thì người bị tạm giữ cũng có quyền bào chữa, bởi vì người bị tạm giữ cũng là đối tượng bị buộc tội trong TTHS, vì vậy, họ đương nhiên cũng là chủ thể của quyền bào chữa. Từ những phân tích trên, chúng ta có thể rút ra kết luận: Thứ nhất, bào chữa trong TTHS được hiểu là tất cả những hành vi mà người bị buộc tội và NBC sử dụng để chống lại toàn bộ hay một phần sự buộc tội, làm sáng tỏ những tình tiết về sự vô tội của người bị buộc tội hoặc làm giảm nhẹ trách nhiệm cho họ. Như vậy, khi nói đến chủ thể thực hiện chức năng bào chữa trong TTHS, thì đối với người bị buộc tội là quyền, còn đối với NBC thì đó là nghĩa vụ. NBC có nghĩa vụ áp dụng mọi biện pháp do pháp luật quy định để 12 bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người mà mình bảo vệ. Điều này cho thấy, nội dung của chức năng bào chữa chính là quyền và nghĩa vụ mà pháp luật TTHS quy định cho người bị buộc tội và NBC sử dụng để chống lại sự buộc tội, làm sáng tỏ những tình tiết về sự vô tội, làm giảm nhẹ TNHS cho người bị buộc tội. Thứ hai, quyền bào chữa chỉ có thể là quyền của người bị buộc tội. Hay nói cách khác, quyền bào chữa chính là tổng thể các quyền mà pháp luật cho phép người bị buộc tội có thể sử dụng nhằm bác bỏ một phần hay toàn bộ sự buộc tội hoặc giảm nhẹ TNHS cho họ. Và vấn đề đặt ra ở đây là tại sao bào chữa lại coi là quyền của người bị buộc tội? Để lý giải vấn đề này, chúng tôi cho rằng: - Một là, bào chữa tồn tại khách quan như là một trong những quyền cơ bản của con người. Trong TTHS, sự buộc tội luôn chỉ hướng tới một con người, một cá nhân cụ thể. Do đó, một người khi tham gia tố tụng với tư cách là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, điều đó có nghĩa là họ trở thành đối tượng của chức năng buộc tội, bản thân họ bị hạn chế về quyền hiến định, đó là quyền bất khả xâm phạm về thân thể. Do đó, họ có nhu cầu được bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình, một trong những quyền đó là quyền bào chữa. - Hai là, như đã phân tích, TTHS có ba chức năng cơ bản: buộc tội, bào chữa và xét xử, mỗi chức năng tồn tại là một thành tố đảm bảo sự tồn tại của các chức năng còn lại. Chức năng buộc tội sẽ không tồn tại nếu thiếu các chức năng bào chữa, chức năng xét xử và ngược lại. Trong TTHS, việc xác định chân lý khách quan của vụ án không thể thực hiện được nếu chủ thể không sử dụng biện pháp so sánh, đánh giá các dữ kiện và cọ xát với các quan điểm khác nhau của bên buộc tội và bên bào chữa [13]. Vì vậy, trong TTHS, chức năng bào chữa tồn tại song song với chức năng buộc tội như một nhu cầu tất yếu khách quan. Mặt khác, sẽ không xuất hiện sự tranh tụng nếu TTHS chỉ đơn thuần hoặc là bào chữa hoặc là buộc tội. Chính sự tồn tại khách quan của các chức năng cơ bản 13 trong TTHS, trong đó có chức năng bào chữa là cơ sở tồn tại quyền bào chữa trong TTHS. Thứ ba, chủ thể của quyền bào chữa bao gồm: người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Theo quy định của BLTTHS Việt Nam thì: Người bị tạm giữ là người bị bắt trong trường hợp khẩn cấp, phạm tội quả tang, người bị bắt theo quyết định truy nã hoặc người phạm tội tự thú, đầu thú và đối với họ đã có quyết định tạm giữ (khoản 1, Điều 48). Bị can là người đã bị khởi tố về hình sự (khoản 1, Điều 49). Bị cáo là người đã bị TA quyết định đưa ra xét xử (khoản 1, Điều 50). Vậy quyền bào chữa chỉ thuộc về một chủ thể duy nhất trong TTHS, đó là người bị buộc tội, tuy nhiên ở mỗi giai đoạn tố tụng khác nhau thì người bị buộc tội có những tên gọi khác nhau. Nhằm bảo đảm cho người bị buộc tội thực hiện tốt quyền bào chữa của mình, Hiến pháp và pháp luật TTHS nước ta quy định: “Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa. Cơ quan Điều tra, VKS, TA có nhiệm vụ bảo đảm cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện quyền bào chữa của họ”. Ngoài việc quy định người bị buộc tội có quyền bào chữa, Hiến pháp và pháp luật nước ta quy định cả những bảo đảm cần thiết để quyền bào chữa của họ được thực hiện. Để tạo điều kiện để người bị buộc tội thực hiện tốt quyền bào chữa của mình, thì pháp luật còn quy định người bị buộc tội có quyền nhờ người khác bào chữa và quyền nhờ người khác bào chữa trở thành một bộ phận cấu thành nội dung quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Mặt khác, pháp luật còn quy định trách nhiệm của các cơ quan THTT trong việc đảm bảo cho người bị buộc tội thực hiện tốt quyền bào chữa của mình. Bản thân các cơ quan, người THTT khi thực hiện một biện pháp gây bất lợi cho người bị buộc tội cũng phải hết sức thận trọng vì nhiệm vụ của họ không chỉ là “không bỏ lọt tội phạm” mà còn “không làm oan người vô tội” Chính vì vậy, chế định quyền bào chữa được 14 ghi nhận trong TTHS nước ta sẽ không trở nên mang tính hình thức khi trong quá trình thực hiện nó, đã được đảm bảo bởi một cơ chế do pháp luật quy định. Việc bảo đảm quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo không mâu thuẫn với việc giải quyết đúng đắn VAHS, ngược lại, khi các hoạt động bào chữa được thực hiện có hiệu quả tức là việc buộc tội oan sai đã được hạn chế ở mức tối đa. 1.1.3. Người bào chữa trong Tố tụng hình sự Như chúng tôi đã phân tích, thì quyền bào chữa là quyền đặc thù của người bị buộc tội trong TTHS, cụ thể là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, trong đó quyền có người bào chữa chiếm vị trí quan trọng. Việc tham gia tố tụng của người bào chữa sẽ góp phần cùng với cơ quan tư pháp nhanh chóng tìm ra sự thật vụ án, nâng cao chất lượng giải quyết vụ án hình sự, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân và nhà nước. Người bị buộc tội bằng cách tự mình hoặc nhờ người bào chữa thực hiện quyền bào chữa của mình phù hợp với quy định pháp luật. Việc nhờ người bào chữa bảo vệ quyền lợi cho mình là một công cụ pháp lý quan trọng mà pháp luật đã trang bị cho người bị buộc tội – người có vị thế yếu trong TTHS. Vì vậy, tham gia tố tụng với tư cách là bên thứ ba, người có vị trí, vai trò đặc biệt, tách biệt với cơ quan công quyền (CQĐT, VKS, Tòa án) là hết sức quan trọng. Tuy nhiên, cho đến nay, trong khoa học pháp lý và thực tiễn tố tụng vẫn chưa đưa ra được khái niệm người bào chữa một cách thống nhất. Xung quanh vấn đề người bào chữa đã xuất hiện không ít các quan niệm khác nhau, có nhiều cách hiểu khác nhau về người bào chữa. Có quan điểm cho rằng“ Người bào chữa là người giúp đỡ Tòa án trong việc xác định tất cả các tình tiết cần thiết về vụ án để cuối cùng Tòa án ra bản án có căn cứ và đúng pháp luật”[45, tr.53] và theo giải thích của PGS.TS Luật học Võ Khánh Vinh, trong quyển “Bình luận khoa học Bộ luật Tố tụng hình sự”, thì: “Người bào chữa là người tham gia tố tụng với mục đích làm sáng tỏ những tình tiết liên quan đến sự thật 15