Tài liệu Vai trò của gia đình trong giáo dục giá trị đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ việt nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- PHẠM THỊ YẾN VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH TRONG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG CHO THẾ HỆ TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Triết học Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- PHẠM THỊ YẾN VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH TRONG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG CHO THẾ HỆ TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Triết học Mã số: 60.22.03.01 Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Phi Yến Hà Nội - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận văn Thạc sỹ với đề tài “Vai trò của gia đình trong giáo dục giá trị đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay” được hoàn thành dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Phi Yến là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 2 tháng 10 năm 2014 Học viên Phạm Thị Yến LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Triết học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã giảng dạy, trang bị cho tôi những kiến thức trong những năm học qua, giúp tôi nắm vững những vấn đề lý luận và phương pháp luận để hoàn thành luận văn này. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Thị Phi Yến đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong thời gian hoàn thành đề tài. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 2 tháng 10 năm 2014 Học viên Phạm Thị Yến MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .......................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 4 2. Tình hình nghiên cứu ................................................................................ 6 3. Mục đích, nhiệm vụ của luận văn ............................................................. 9 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................... 10 5. Cơ sở lí luận và phương pháp nghiên cứu .............................................. 10 6. Đóng góp mới của đề tài ......................................................................... 10 7. Ý nghĩa của luận văn ............................................................................... 10 8. Kết cấu của luận văn ............................................................................... 11 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH TRONG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG CHO THẾ HỆ TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY ........................ 12 1.1 Gia đình và vai trò của gia đình trong giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ ....................................................................................... 12 1.1.1 Khái niệm, kết cấu, cấu trúc, chức năng của gia đình ................ 12 1.1.2 Biểu hiện vai trò giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ của gia đình Việt Nam .......................................................................... 25 1.2 Phát huy vai trò của gia đình trong giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ là một tất yếu. ................................................................................... 54 1.2.1 Gia đình là môi trường giáo dục đạo đức nền tảng, cơ bản của mỗi con người ....................................................................................... 54 1.2.2 Giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ là một trong những chức năng của gia đình........................................................................................... 57 1.2.3 Vai trò giáo dục đạo đức của gia đình gia tăng do ảnh hưởng tiêu cực của kinh tế thị trường và xã hội mở ............................................... 58 Kết luận chương 1 ..................................................................................... 61 1 CHƯƠNG 2: PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH TRONG VIỆC GIÁO DỤC GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG CHO THẾ HỆ TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY-THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP......... 63 2.1 Thực trạng phát huy vai trò của gia đình trong việc giáo dục giá trị đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ hiện nay................................ 63 2.1.1 Thực trạng gia đình Việt Nam và thanh thiếu niên - đối tượng giáo dục đạo đức truyền thống trong gia đình Việt Nam hiện nay. ..... 63 2.1.2 Thực trạng nội dung và phương pháp giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ trong gia đình Việt Nam hiện nay........................ 70 2.1.3 Những vấn đề đặt ra và nguyên nhân của nó .............................. 93 2.2 Giải pháp nâng cao vai trò giáo dục giá trị đạo đức truyền thống của gia đình đối với thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay ............................ 103 Kết luận chương 2 ................................................................................... 112 KẾT LUẬN .............................................................................................. 113 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................... 115 PHỤ LỤC ................................................................................................. 123 2 DANH MỤC BẢNG Biểu 2.1: Nội dung gia đình giáo dục giá trị truyền thống cho thế hệ trẻ: ...... 72 Biểu 2.2: Quan niệm về chữ Hiếu ............................................................... 73 Biểu 2.3: Mức độ ảnh hưởng đến con cái của các vấn đề xã hội ................ 76 Biểu 2.4: Phương pháp giáo dục: ................................................................ 77 Biểu 2.5: Những biện pháp xử lí khi con cái mắc lỗi ................................. 79 Biểu 2.6: Tỷ lệ thanh thiếu niên từng bị người trong gia đình gây thương tích .. 81 Biểu 2.7: Thái độ của trẻ khi gặp bạo lực gia đình ..................................... 84 Biểu 2.8: Những khó khăn gia đình gặp phải trong quá trình giáo dục đạo đức truyền thống cho con cái ...................................................................... 84 Biểu 2.9: Những khó khăn cha mẹ gặp phải khi giáo dục con cái.............. 85 3 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong quá trình đổi mới đất nước, mỗi người dân Việt Nam nói chung và thế hệ trẻ nói riêng đều cần trau dồi những phẩm chất đạo đức đáp ứng công cuộc xây dựng Chủ Nghĩa Xã Hội. Phẩm chất đạo đức ấy được hình thành và củng cố ngay từ trong gia đình. Song trong điều kiện biến động của xã hội hiện nay, vai trò giáo dục đạo đức, nhất là đạo đức truyền thống gặp nhiều thách thức. Những phẩm chất đạo đức như: kính, hiếu, lễ độ, thật thà, trung thực ...cho đến yêu nước, yêu Chủ nghĩa xã hội, cần cù, sáng tạo, có kỉ luật cao trong lao động, sống có lương tâm, có trách nhiệm với người khác, với xã hội, sống có nghị lực ... rất cần xây dựng và vun đắp ngay trong gia đình nhưng không hề dễ thực hiện khi có những tác động phức tạp từ xã hội. Đạo đức là phần quan trọng trong việc xây dựng con người mới XHCN. Thông qua giáo dục đạo đức trong gia đình, ngay từ khi còn nhỏ, con người đã học được cách điều chỉnh mình, hoàn chỉnh dần nhân cách qua các quan hệ với người khác. Có thể nói rằng, những mầm mống ban đầu của nhân cách, đời sống tình cảm, những quan niệm về cuộc sống... đều được hình thành ngay trong gia đình. Thấy được vai trò quan trọng của giáo dục đạo đức trong gia đình đối với thế hệ trẻ, gần đây nhiều nhà nghiên cứu, các tổ chức quốc tế quan tâm, đặc biệt là UNFPA (quỹ dân số Liên Hợp Quốc, (tên tiêng Anh: United Nations Fund for Population Activities)), UNESCO (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc ( tên tiếng Anh: United Nations Educational Scientific and Cultural Organization)). Ở Việt Nam, giáo dục đạo đức trong gia đình đã trở thành nội dung vô cùng quan trọng được đưa vào giảng dạy ở các nhà trường phổ thông, các trường cao đẳng và đại học. Cũng ngay trong chính 4 gia đình, những kinh nghiệm ứng xử, những giá trị đạo đức truyền thống của ông bà, cha mẹ trở thành căn cứ, thành tấm gương định hướng trong giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ. Hướng dẫn những hành vi đạo đức nên làm, được làm hay những điều cấm kỵ không được phép trong ứng xử qua cách làm của người lớn, qua những câu chuyện cổ tích mẹ kể con nghe, qua những bài học kinh nghiệm của thế hệ đi trước ngấm dần một cách tự nhiên vào mỗi đứa trẻ và trở thành hành trang của chúng khi trường thành, giúp chúng hòa nhập vào quan hệ xã hội dễ dàng hơn. Trong những hành trang đạo đức mà trẻ được trang bị, có cả những giá trị đạo đức truyền thống mà thành viên nào trong xã hội cũng có thể có, có thể hiểu, vì thế mà dễ dàng chấp nhận. Rõ ràng yếu tố đạo đức truyền thống của gia đình có vai trò quan trọng trong việc chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục thế hệ trẻ - những chủ nhân tương lai của đất nước. Tạo ra những người chủ đất nước có đạo đức XHCN để xây dựng CNXH, trong đó có những giá trị đạo đức truyền thống cần được bảo tồn, phát huy và những giá trị đạo đức mới mang tính thời đại trước hết và quan trọng nhất vẫn là gia đình. Trong tác phẩm “Emile hay là về giáo dục” của Rutxo có nói về vai trò của gia đình: “Đứa trẻ được một người cha có óc phán đoán đúng đắn song kiến thức hạn chế giáo dục sẽ tốt hơn là được ông thầy giỏi giang nhất thế giới giáo dục, bởi nhiệt tình hăng hái bù cho tài năng tốt hơn là tài năng bù cho nhiệt tình hăng hái” [94, tr 48]. “Không có bức tranh nào dễ thương hơn bức tranh gia đình nhưng chỉ một nét hỏng khiến mọi nét khác đều xấu xí, biến dạng” [94, tr 49]. “Một người cha khi sinh thành và nuôi dưỡng con cái, chỉ mới thực hiện một phần nhiệm vụ mà thôi. Người cha ấy mắc nợ giống loài những con người, xã hội những con người có tính hợp quần, mắc nợ quốc gia những công dân. Bất kì người nào có thể trả ba món nợ này mà không thực hiện đều có tội và có lẽ mắc tội lớn hơn nếu chỉ trả nửa 5 vời. Ai không thể làm tròn nghĩa vụ làm cha thì không có quyền làm cha. Chẳng có cảnh nghèo nào, công việc nào, sự tôn trọng nào của một người được miễn cho người cha việc nuôi dưỡng con và tự mình dạy dỗ chúng” [94, tr 49]. Đối với thế hệ trẻ, Đảng ta khẳng định "Tăng cường giáo dục chính trị tư tưởng, đạo đức lối sống cho học sinh, sinh viên” [25, tr 119]. Hiện nay, những tác động đa chiều của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, đòi hỏi chúng ta một mặt, phải quan tâm tới phát triển kinh tế xã hội, tạo ra cuộc sống đầy đủ cho nhân dân, mặt khác duy trì và phát huy giá trị đạo đức truyền thống, đặc biệt cho thế hệ trẻ, khắc phục sự suy đồi phẩm chất đạo đức của một bộ phận dân cư đi ngược thuần phong, mỹ tục của dân tộc. Một trong những biện pháp khắc phục tình trạng suy thái xuống cấp về đạo đức, lối sống, sự gia tăng tệ nạn xã hội và tội phạm đáng lo ngại, nhất là lớp trẻ là chúng ta phải đẩy mạnh hoạt động giáo dục đạo đức truyền thống Việt Nam hiện nay. Có như thế chúng ta mới “hòa nhập mà không hòa tan”, mới kiên định con đường đi lên CNXH với bản chất là "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh" [25, tr 25]. Với quan điểm triết học, muốn làm rõ hiện trạng giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ trong gia đình và tìm ra giải pháp khả thi để phát huy tốt hơn nữa những tác động tích cực của nó đối với việc hình thành con người mới XHCN, vì thế tôi đã lựa chọn vấn đề “Vai trò của gia đình trong giáo dục giá trị đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận văn cao học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Giáo dục giá trị đạo đức truyền thống trong gia đình là một vấn đề bức thiết quan trọng trong xã hội Việt Nam hiện nay. Đặc biệt là trong nền kinh tế thị trường với nhiều biến động xã hội, đạo đức gia đình ngày càng 6 xa rời đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Đã có rất nhiều nhà nghiên cứu bàn về giáo dục đạo đức trong gia đình: Macarenco (1971) với Nói chuyện về giáo dục gia đình, NXB Kim Đồng. Nội dung tác phẩm bàn về giáo dục gia đình, tập trung vào vấn đề giáo dục con cái trong gia đình Xô Viết hiện thời. Ông cho rằng, đối với con cái cần phải giáo dục ngay từ khi chúng còn nhỏ. Giáo dục đó không phải là quá khó như mọi người vẫn nghĩ, tất cả các bậc cha mẹ đều có thể làm được, hơn nữa đó còn là một công việc lí thú, mang lại niềm vui và hạnh phúc. Nguyễn Đình Xuân (1997): Giáo dục đời sống gia đình, NXB đại học Quốc gia Hà Nội. Tác phẩm là một tài liệu hữu ích trong quá trình giảng dạy và học tập của các thầy cô giáo và học sinh trong nhà trường. Đồng thời nó còn là tài liệu cần thiết cho các bậc cha mẹ, các bạn nam nữ thanh niên đang chuẩn bị bước vào cuộc sống gia đình. Nội dung chủ yếu của tác phẩm là đi sâu nghiên cứu mọi khía cạnh trong đời sống gia đình: giáo dục gia đình trong mối quan hệ cha mẹ-con cái, vợ-chồng... Vai trò của cha mẹ trong giáo dục con cái, phương pháp và cách thức dạy con nên người, hôn nhân gia đình, giáo dục giới tính.. Đức Minh (chủ biên): Khoa học giáo dục con em trong gia đình của Ủy ban Thiếu niên nhi đồng Trung ương, xuất bản năm 1979. Cuốn sách này đã giới thiệu một số quan điểm về giáo dục xã hội chủ nghĩa, nhấn mạnh vai trò, đặc điểm của giáo dục gia đình, cung cấp những cơ sở lí luận, những nội dung và yêu cầu của giáo dục gia đình đối với thế hệ trẻ. Ở nước ta, nhiều nhà khoa học đã đi sâu nghiên cứu giá trị đạo đức truyền thống trong xây dựng đời sống văn hóa (trong đó có đời sống đạo đức) và con người Việt Nam thời đại mới như: “Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam” của G.S.Trần Văn Giàu (Nxb Khoa học xã hội, 1980), “Quán triệt mối quan hệ biện chứng giữa kinh tế và đạo đức 7 trong đổi mới tư duy” của GS.TS Nguyễn Ngọc Long (Tạp chí Nghiên cứu lí luận, 2/1987), “Đến hiện đại từ truyền thống” của GS. Trần Đình Hựu (Nxb Văn hóa, Hà Nội 1995), “Quan hệ giữa đạo đức và kinh tế thị trường trong việc định hướng các giá trị đạo đức hiện nay” của TS Nguyễn Thế Kiệt (Tạp chí Triết học, 6/1996), “Sự tác động hai mặt của cơ chế thị trường đối với đạo đức người cán bộ quản lý” của PGS.TS Nguyễn Tĩnh Gia (Tạp chí Nghiên cứu lý luận 2/1997), “Giá trị truyền thống, nhân loại và sức sống bên trong của sự phát triển đất nước, dân tộc” của PGS Nguyễn Văn Huyên (Tạp chí Triết học 4/1998), “Sự biến đổi của thang giá trị đạo đức trong nền kinh tế thị trường với việc xây dựng đạo đức mới cho đội ngũ cán bộ quản lý ở nước ta hiện nay” do PGS.TS Nguyễn Chí Mỳ chủ biên (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội 1999), “Từ chủ nghĩa yêu nước truyền thống đến chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh” của PGS.TS Nguyễn Hùng Hậu (tạp chí Triết học, 9/2005), “Từ đạo đứctruyền thống đến đọa đức cách mạng Hồ Chí Minh” của PGS.TS Nguyễn Thế Kiệt (Tạp chí Nghiên cứu lí luận, 7/2006). Ngoài ra còn một số những nghiên cứu của các nhà xã hội học, triết học, tâm lí học về vấn đề giáo dục đạo đức truyền thống trong gia đình: Vấn đề giáo dục đạo đức và nếp sống văn hóa gia đình truyền thống trong nền kinh tế thị trường nước ta hiện nay của Lê Ngọc Anh, (tạp chí triết học số 1, năm 2002): Hoàn cảnh xã hội Việt Nam trong điều kiện bị tác động bởi nên kinh tế thị trường và xu hướng trong mối quan hệ giữa những thành viên trong nền kinh tế thị trường đó. Công trình Gia đình và vấn đề giáo dục gia đình của Trung tâm nghiên cứu về gia đình và phụ nữ, xuất bản năm 1994: Cuốn sách nghiên cứu về gia đình Việt Nam và việc thực hiện các chức năng của gia đình, một số vấn đề chủ yếu trong nghiên cứu gia đình Việt Nam. Những vấn đề lí luận, phương pháp luận; quá trình biến đổi 8 của gia đình Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại. Bài viết Văn hóa gia đình và vấn đề giáo dục con cái xưa và nay của Giáo sư Lê Thi (đăng trên tạp chí triết học, số 7, năm 2003), bài viết đã nêu nên thực trạng việc giáo dục con cái ở các gia đình Việt Nam hiện nay so với truyền thống đã có gì đổi mới, có những khó khăn, thuận lợi gì?.... Các công trình trên đây đều đề cập ở những mức độ khác nhau đến vai trò của gia đình trong việc giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ. Cho đến nay hầu hết các tác giả đều thừa nhận, dù việc gìn giữ và phát huy đạo đức truyền thống là rất quan trọng, xong việc giáo dục đạo đức truyền thống ấy đã làm đến đâu và đạt được những gì thì việc làm đó mới chỉ là kết quả bước đầu, mới chỉ là phát hiện những vấn đề, còn trên những khía cạnh cụ thể cũng cần có sự đầu tư hơn nữa để nghiên cứu mộ cách tổng thể, khoa học. 3. Mục đích, nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục đích của luận văn Trên cơ sở khảo sát thực trạng, những yếu tố tác động đến giáo dục đạo đức truyền thống với thế hệ trẻ nhằm chỉ ra vai trò của gia đình trong việc giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ của luận văn Để đạt được mục đích trên luận văn cần thực hiện những nhiệm vụ sau: Thứ nhất, làm rõ gia đình và vai trò của gia điình trong việc giáo dục thế hệ trẻ. Thứ hai, làm rõ giá trị đạo đức truyền thống của Việt Nam Thứ ba, phân tích và làm rõ việc phát huy vai trò của gia đình trong việc giáo dục thế hệ trẻ là một tất yếu. Thứ tư, phân tích thực trạng việc phát huy vai trò của gia đình trong giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay. 9 Thứ năm, đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm nâng cao vai trò của gia đình trong việc giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu vai trò của gia đình Việt Nam hiện nay trong giáo dục đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ. Đề tài tập trung nghiên cứu tác động của giáo dục gia đình đối với lứa tuổi vị thanh niên và thanh niên từ 14 - 21 tuổi. 5. Cơ sở lí luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở lí luận chủ yếu của luận văn là dựa trên những quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng cộng sản Việt Nam, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan tới nội dung được đề cập trong luận văn. Luận văn vận dụng tổng hợp các phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử như sự thống nhất giữa lôgíc và lịch sử, giữa lí luận và thực tiễn…Luận văn cũng sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như phân tích, tổng hợp, phương pháp bảng, phiếu điều tra… 6. Đóng góp mới của đề tài Nghiên cứu về giáo dục giá trị đạo đức truyền thống cho thế hệ trẻ trong gia đình Việt Nam hiện nay không chỉ dừng lại ở các biểu hiện bề ngoài của các hiện tượng đạo đức của con cái trong mỗi gia đình mà phải đi sâu vào tìm hiểu nguyên nhân của các hiện tượng đó, từ đó đưa ra những phương hướng, giải pháp phù hợp góp phần vào việc giáo dục đạo đức truyền thống ở Việt Nam hiện nay một cách có hiệu quả. 7. Ý nghĩa của luận văn Kết quả của nghiên cứu luận văn góp phần làm sáng tỏ thêm những luận điểm và các vấn đề lí luận và thực tiễn về gia đình và giáo dục gia 10 đình trong việc nâng cao hiệu quả giáo dục giá trị đạo đức truyền thống trong gia đình, đồng thời cũng là tài liệu nghiên cứu cho học sinh, sinh viên quan tâm đến những vấn đề có liên quan trong luận văn. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 2 chương và 4 tiết. 11 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH TRONG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG CHO THẾ HỆ TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1 Gia đình và vai trò của gia đình trong giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ 1.1.1 Khái niệm, kết cấu, cấu trúc, chức năng của gia đình 1.1.1.1 Khái niệm, đặc trưng Có nhiều định nghĩa khác nhau về gia đình, tuỳ theo góc độ nhìn nhận của mỗi môn khoa học xã hội và nhân văn. Trong tác phẩm "Hệ tư tưởng Đức" (1845), khi luận chứng về những tiền đề, điều kiện cho sự tồn tại của con người, C.Mác và Ph.Ăngghen đã coi gia đình là một trong ba mối quan hệ của con người đã được hình thành trong lịch sử nhân loại: Quan hệ thứ nhất là giữa con người với tự nhiên; Quan hệ thứ hai là giữa con người với con người trong quá trình sản xuất; và Quan hệ thứ ba là gia đình. C. Mác và Ph.Ăngghen đã viết: “Hằng ngày tái tạo ra đời sống của bản thân mình, con người bắt đầu tạo ra những người khác sinh sôi nảy nở đó là quan hệ giữa chồng và vợ, cha mẹ và con cái, đó là gia đình”[71, tr 41]. Với quan điểm này, khái niệm gia đình được nhìn nhận với một số nội dung sau: Thứ nhất, gia đình ra đời và tồn tại cùng với sự ra đời và tồn tại của xã hội loài người; con người cùng với quá trình tái tạo ra chính bản thân mình thì đồng thời cũng tạo ra gia đình. Thứ hai, chức năng chính của gia đình là tái tạo ra, sinh sôi nảy nở con người. Thứ ba, gia đình được tạo bởi hai mối quan hệ chủ yếu: quan hệ hôn nhân (chồng - vợ), quan hệ huyết thống (cha mẹ - con cái). Theo tác giả Đặng Cảnh Khanh và Lê Thị Quý thì “Gia đình là một thiết chế xã hội đặc thù liên kết con người lại với nhau nhằm thực hiện việc duy trì nòi giống, chăm sóc và giáo dục con cái. Các mối quan hệ gia đình 12 còn được gọi là quan hệ họ hàng. Đó là những sự liên kết ít nhất cũng là của hai người dựa trên cơ sở huyết thống, hôn nhân và việc nhận nuôi con cái. Những người này có thể sống cùng hoặc khác mái nhà với nhau”. [57, tr 54]. PTS. Ngô Công Hoàn cho rằng: "Gia đình là một nhóm nhỏ xã hội. Các thành viên trong nhóm có quan hệ gắn bó về hôn nhân hoặc huyết thống, tâm sinh lí, cùng chung các giá trị vật chất, tinh thần ổn định trong các thời điểm lịch sử nhất định" [47, tr 8]. Theo một khía cạnh khác, cố giáo sư Trần Đình Hượu trong bài viết “Gia đình truyền thống Việt Nam và những sự chuyển đồi để thích ứng với thời đại mới”, đã cho rằng: “Gia đình là một thiết chế xã hội mang màu sắc dân tộc và đánh dấu tiến trình phát triển về văn hóa. Đó là một hiện tượng đặc trưng của văn hóa dân tộc… Gia đình là thiết chế cơ sở, nằm bên cạnh các thiết chế xã hội khác như họ, làng xóm, phường hội, dân tộc, nhà nước…” [54, tr 79]. Từ góc độ văn hóa, nhất là văn hóa truyền thống, ta có thể đồng tình với ý tưởng trên coi gia đình là một thiết chế xã hội đồng thời cũng là một hiện tượng đặc trưng của văn hóa dân tộc, bộc lộ những giá trị văn hóa, đặc biệt là những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Các định nghĩa trên đây đều nhấn mạnh đến sự gắn kết chặt chẽ giữa các thành viên - đặc trưng quan trọng nhất của gia đình. Như vậy xét một cách toàn diện thì có thể hiểu: Gia đình là một thể chế xã hội cơ bản xuất phát của con người, hay nói cách khác thì gia đình chính là trường học đầu tiên và suốt đời của con người. Gia đình là nhóm nhỏ được liên kết hôn nhân theo quy luật xã hội trước tiên, sau đó mới là quy luật tính dục tự nhiên, gia đình chỉ có ở con người và xã hội loài người. Để nhận biết một gia đình có rất nhiều đặc trưng cơ bản, một trong những đặc trưng quan trọng của gia đình chính là: Trong gia đình giữa các thành viên gắn bó với nhau trên cơ sở văn hoá - bố mẹ có nhiệm vụ giáo 13 dục con cái thông qua nếp sinh hoạt, phong tục, tập quán để tạo ra những con người hữu ích cho xã hội, phù hợp với thời đại. Mỗi gia đình có một điều kiện, hoàn cảnh khác nhau vì vậy nội dung và phương pháp giáo dục con cái của mỗi gia đình cũng mỗi khác. Có rất nhiều loại hình gia đình trong xã hội, người ta có thể dựa vào đặc điểm, tính chất của mỗi gia đình mà phân chia cho phù hợp: căn cứ vào thế hệ cùng chung sống với nhau, căn cứ vào số con trong gia đình, căn cứ vào cơ cấu, tính chất tiến bộ, thành phần giai cấp, nghề nghiệp hay căn cứ vào mức sống và sinh hoạt... 1.1.1.2 Kết cấu, cấu trúc của gia đình Kết cấu gia đình: Các mối quan hệ bên trong của gia đình, bao gồm quan hệ giữa vợ - chồng, quan hệ giữa cha mẹ - con cái, quan hệ giữa anh - chị - em và quan hệ giữa ông bà - con cháu. Quan hệ giữa vợ - chồng Văn hóa gia đình Việt Nam xây dựng trên nền tảng đạo lí thủy chung, tình nghĩa. Trong xã hội cổ truyền Việt Nam, dù có ảnh hưởng Nho giáo “tòng phu”, nhưng văn hóa gia đình Việt Nam vẫn là hòa thuận, bình đẳng theo quan điểm “Thuận vợ thuận chồng tát biển Đông cũng cạn”. Quan hệ giữa cha mẹ - con cái Văn hóa gia đình Việt Nam lấy “đạo hiếu” làm trọng. Vì thế, trong gia đình truyền thống Việt Nam, con cái đối với cha mẹ phải kính trọng, vâng lời, tu dưỡng đạo đức, làm nên sự nghiệp để báo hiếu, đền đáp công ơn dưỡng dục, sinh thành. Việc phụng dưỡng cha mẹ là đạo lý mà con cái phải thực hiện thường xuyên trong suốt cuộc đời. Về phía cha mẹ có quyền quyết định mọi việc đối với con cái, đồng thời phải có trách nhiệm, nghĩa vụ nuôi dưỡng, bao bọc, dạy bảo các con nên người với niềm mong ước và sự hãnh diện khi “Con hơn cha là nhà có phúc”. Người làm cha mẹ phải biết hy sinh, sống bao dung, tu dưỡng bản thân, làm việc thiện và xây dựng nề nếp gia đình để truyền lại cho 14 con cháu. Mối quan hệ cha mẹ - con cái luôn thấm nhuần trong tâm thức mỗi người Việt Nam qua tục ngữ - ca dao người xưa để lại: Công cha như núi Thái Sơn, Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra. Một lòng thờ mẹ kính cha Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con. Quan hệ anh - chị - em Người Việt quan niệm anh chị em là “ruột rà máu thịt” vì vậy mà “máu chảy ruột mềm”. Gia đình truyền thống Việt Nam tuy có ảnh hưởng Nho giáo “Quyền huynh thế phụ”, nhưng vẫn đề cao giá trị “trên kính dưới nhường”, hòa thuận với nhau, vì: Anh em như thể chân tay, Rách lành đùm bọc, dở hay đỡ đần. Cấu trúc gia đình: được xác định chính là những thành tố tạo nên gia đình và quan hệ qua lại giữa các thành tố đó. Nói một cách khác, cấu trúc gia đình là số lượng, thành phần và mối quan hệ giữa các thành viên và các thế hệ trong gia đình. Từ đây, ta có thể thấy gia đình được cấu trúc theo chiều dọc và chiều ngang: Chiều ngang là quan hệ hôn nhân và chiều dọc là quan hệ huyết thống. Nếu ta căn cứ vào thế hệ cùng chung sống với nhau, người ta có thể phân chia gia đình thành hai loại: + Gia đình hạt nhân: Gia đình chỉ có hai thế hệ cùng chung sống: cha mẹ và con cái. Trong thời hiện đại, loại gia đình này chiếm ưu thế + Gia đình mở rộng: là gia đình có từ ba thế hệ trở lên: ông bà, cha mẹ, con cái, cũng có thể là cha- mẹ- con cái có thêm chú- cô... Căn cứ vào số con, người ta phân ra làm hai loại: Gia đình nhỏ, gia đình lớn 15 Căn cứ vào cơ cấu, người ta chia gia đình thành hai loại: Gia đình đầy đủ, gia đình không đầy đủ Căn cứ vào tính chất tiến bộ, người ta chia gia đình thành hai loại: Gia đình tiên tiến, gia đình lạc hậu. Căn cứ vào thành phần giai cấp hoặc nghề nghiệp của đôi vợ chồng có thể chia ra thành: Gia đình công nhân, gia đình nông dân, gia đình trí thức, gia đình quân nhân, gia đình thương nhân, gia đình quan chức... Công việc của cha mẹ quyết định đến thu nhập, kinh tế của gia đình, đồng thời cũng có một phần tác động đến việc giáo dục đạo đức cho con cái. Điều quan trọng hơn hết là nhận thức của cha mẹ trong việc giáo dục đạo đức cho con và nội dung phương pháp giáo dục con cho phù hợp. Căn cứ vào mức sống và sinh hoạt thì ta có 3 loại: Gia đình thượng lưu giàu có, gia đình trung lưu sống sung túc đầy đủ và ổn định, gia đình hạ lưu nghèo không đủ ăn đủ tiêu, cuộc sống vất vả bấp bênh... Dựa trên thực tế của gia đình Việt Nam hiện nay, ta có thể thấy được tác động to lớn của vấn đề thu nhập, kinh tế gia đình đến việc giáo dục con cái. Lẽ đương nhiên, một gia đình sung túc đầy đủ sẽ có điều kiện chăm lo cho con cái một cách toàn diện, có những phương pháp giáo dục con phong phú. Gia đình khó khăn về kinh tế thì cha mẹ luôn luôn phải lo lắng về cơm áo gạo tiền, ít có thời gian quan tâm đến con cái hơn. Tuy nhiên ta phải thấy rằng trong xã hội Việt Nam hiện nay không ít trường hợp những gia đình giàu có, con cái có đầy đủ về vật chất nhưng lại luôn thiếu thốn tình cảm của cha mẹ do cha mẹ chỉ lo làm ăn không chú ý đến giáo dục con cái, dẫn đến nhiều hệ quả không tốt như: con cái đua đòi hư hỏng, trong điều kiện kinh tế cho phép con cái lại càng dễ sa ngã hơn. Vì vậy, trong điều kiện xã hội hiện nay, vấn đề giáo dục con cái ngày càng phức tạp, xã hội càng phát triển, vấn đề giáo dục đạo đức truyền thống cho con cái trong gia đình càng gặp phải khó khăn hơn. 16