Tài liệu Ứng dụng hiệp ước basel trong quản trị rủi ro của các ngân hàng thương mại việt nam

    BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ****************** BÙI BẢO TRÂN ỨNG DỤNG HIỆP ƯỚC BASEL TRONG QUẢN TRỊ RỦI RO CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2012       BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ****************** BÙI BẢO TRÂN ỨNG DỤNG HIỆP ƯỚC BASEL TRONG QUẢN TRỊ RỦI RO CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số : 60340201 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Năng TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2012       MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1  1.  Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1  2.  Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................... 1  3.  Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 2  4.  Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 2  5.  Kết cấu của đề tài ........................................................................................................ 2  6. Ý nghĩa và hướng phát triển của đề tài ......................................................................... 3  CHƯƠNG 1: QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VÀ HIỆP ƯỚC BASEL ......................................................................... 4  1.1  Khái quát về rủi ro trong hoạt động ngân hàng ......................................................... 4  1.1.1  Khái niệm .............................................................................................................. 4  1.1.2  Nguyên nhân .......................................................................................................... 4  1.1.3  Các loại rủi ro ........................................................................................................ 5  1.1.3.1  Rủi ro môi trường ................................................................................................ 5  1.1.3.2  Rủi ro đặc thù ...................................................................................................... 7  1.2  Quản trị rủi ro trong hoạt động ngân hàng ................................................................ 8  1.2.1  Khái niệm .............................................................................................................. 8  1.2.2  Nội dung quản trị rủi ro.......................................................................................... 8  1.2.3  Sự cần thiết của quản trị rủi ro trong hoạt động ngân hàng ..................................... 9  1.2.3.1  Tầm ảnh hưởng của rủi ro ngân hàng .................................................................. 9  1.2.3.2   Hiệu quả kinh doanh của ngân hàng .................................................................. 11  1.2.3.3  Chất lượng hoạt động kinh doanh của ngân hàng .............................................. 11  1.2.4  Các phương pháp quản trị rủi ro ........................................................................... 11  1.2.4.1  Quản trị rủi ro tín dụng ...................................................................................... 12  1.2.4.2  Quản trị rủi ro thanh khoản................................................................................ 13  1.2.4.3  Quản trị rủi ro lãi suất ....................................................................................... 13  1.2.4.4  Quản trị rủi ro tỷ giá .......................................................................................... 14  1.3  Giới thiệu hiệp ước Basel ....................................................................................... 14  1.3.1  Những nội dung cơ bản của Basel 2 ..................................................................... 14  1.3.2  Những nội dung cơ bản của Basel 3 ..................................................................... 18        1.3.3   Những phương pháp quản trị rủi ro quy định trong Hiệp ước Basel...................... 21  1.3.3.1  Rủi ro tín dụng .................................................................................................. 21  1.3.3.2  Rủi ro hoạt động................................................................................................ 21  1.3.3.3  Rủi ro thị trường................................................................................................ 22  1.4  Sự cần thiết phải ứng dụng hiệp ước Basel trong quản trị rủi ro của các NHTM Việt Nam ............................................................................................................................... 22  KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................... 25  CHƯƠNG 2: TÌNH HÌNH ỨNG DỤNG HIỆP ƯỚC BASEL 2 TRONG QUẢN TRỊ RỦI RO TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM ................................................................................. 26  2.1  Thực trạng hoạt động của các NHTM Việt Nam ..................................................... 26  2.1.1  Năng lực hoạt động .............................................................................................. 26  2.1.1.1  Số lượng ngân hàng........................................................................................... 26  2.1.1.2  Hoạt động huy động vốn ................................................................................... 27  2.1.1.3  Hoạt động tín dụng ............................................................................................ 28  2.1.1.3.1   Quy mô và tăng trưởng tín dụng ..................................................................... 28  2.1.1.3.2 Tỷ trọng tín dụng theo các chỉ tiêu .................................................................. 30  2.1.1.3.3 Tỷ lệ cấp tín dụng từ nguồn vốn huy động ...................................................... 31  2.1.1.3.4 Chất lượng tín dụng ........................................................................................ 33  2.1.1.4  Quy mô tài sản và vốn ....................................................................................... 35  2.1.1.5  Kết quả lợi nhuận .............................................................................................. 36  2.2  Thực trạng ứng dụng hiệp ước Basel 2 trong hệ thống các NHTM ......................... 37  2.2.1  Quy định an toàn vốn tối thiểu đối với các NHTM ............................................... 37  2.2.2  Phân loại nợ và trích lập phòng rủi ro tín dụng ..................................................... 42  2.2.3  Xếp hạng tín dụng ................................................................................................ 43  2.2.4  Hoạt động thanh tra, giám sát ............................................................................... 45  2.2.5 Nguyên tắc thị trường và minh bạch thông tin ...................................................... 46  2.3  Những tồn tại của hệ thống NHVN ảnh hưởng đến việc ứng dụng Basel ................ 48  2.3.1  Các tồn tại từ phía NHNN .................................................................................... 48  2.3.2 Các tồn tại từ phía NHTM.................................................................................... 50  2.3.3   Các tồn tại khác ................................................................................................... 52  2.4   Tác động của Basel đến hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam ........................ 54  2.4.1   Những tác động tích cực ...................................................................................... 54        2.4.2 Những tác động không mong muốn ..................................................................... 56  2.5   Đánh giá khả năng đáp ứng các tiêu chuẩn Basel của các NHTM Việt Nam ........... 56  2.5.1   Mức độ đáp ứng các yêu cầu về vốn tối thiểu ....................................................... 57  2.5.2   Mức độ đáp ứng các quy định về thanh khoản...................................................... 58  2.5.3   Mức độ đáp ứng các yêu cầu về thanh tra, giám sát .............................................. 59  2.5.4   Mức độ đáp ứng các nguyên tắc kỷ luật thị trường và minh bạch thông tin .......... 60  2.5.5  Những thách thức trong lộ trình áp dụng Basel vào hệ thống quản trị rủi ro ngân hàng thương mại Việt Nam ............................................................................................. 61 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2………………………………………………………………...63 CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP ỨNG DỤNG HIỆP ƯỚC BASEL TRONG QUẢN TRỊ RỦI RO TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM ................................................................................. 64  3.1  Nhóm giải pháp đối với các NHTM ........................................................................ 64  3.1.1  Phát triển hạ tầng công nghệ thông tin ................................................................. 64  3.1.2  Minh bạch hóa thông tin ...................................................................................... 64  3.1.3  Xây dựng và từng bước hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ ................. 65  3.1.4   Cải tiến quy trình và mô hình quản lý rủi ro ......................................................... 66  3.1.5  Đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao................................................................ 66  3.1.6   Nâng cao năng lực tài chính và hệ số an toàn trong hoạt động của ngân hàng ...... 67  3.1.6.1  Các giải pháp hạn chế tổng tài sản có rủi ro ....................................................... 68  3.1.6.2  Các giải pháp tăng vốn tự có ............................................................................. 68  3.1.7  Xây dựng hệ thống báo cáo tài chính theo chuẩn mực quốc tế .............................. 71  3.2  Kiến nghị với NHNN.............................................................................................. 71  3.2.1  Xây dựng lộ trình áp dụng Basel .......................................................................... 71  3.2.2  Nâng cao hiệu quả công tác thanh tra kiểm soát, giám sát ngân hàng ................... 76  3.2.2.1  Hoàn thiện khung pháp lý và chính sách............................................................ 76  3.2.2.2  Chuẩn hóa chuẩn mực kế toán ........................................................................... 77  3.2.2.3  Nâng cao năng lực điều hành, quản lý của NHNN ............................................. 77  3.2.2.4  Nâng cao chất lượng thông tin tín dụng ............................................................. 78  3.2.2.5  Cải cách cơ cấu tổ chức NHNN ......................................................................... 78  3.2.2.6  Xây dựng và nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức ............................ 79  3.2.3  Định hướng và kiểm soát các phương án tăng vốn cho các NHTM ...................... 80        3.2.3.1  Định hướng và mở rộng phương án tăng vốn cho các NHTM trên thị trường tài chính .......................................................................................................................... 80  3.2.3.2  Cân nhắc thật kỹ trước khi duyệt các phương án tăng vốn mới của các NHTM . 82  3.2.3.3  Giám sát chặt chẽ tình hình sử dụng vốn tự có tăng thêm .................................. 82  3.2.4  Đẩy nhanh tiến trình tái cấu trúc hệ thống NHTM ................................................ 83  KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................................... 86  PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................................ 87  TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................. 88  Phụ lục 1: Tình hình áp dụng Hiệp ước Basel của các nước trên thế giới đến cuối tháng 9/2012 .............................................................................................................................. 1  Phụ lục 2: Các nội dung cơ bản của Thông tư số 13/2010/TT-NHNN quy định về các tỷ lệ đảm bảo an toàn trong hoạt động của tổ chức tín dụng ...................................................... 6  Phụ lục 3: Các nội dung Thông tư số 19/2010/TT-NHNN Sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 13/2010/TT-NHNN .............................................................................. 23  Phụ lục 4: Các nội dung Thông tư số 22/2011/TT-NHNN Sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 13/2010/TT-NHNN và Thông tư số 19/2010/TT-NHNN ...................... 25  Phụ lục 5: Quy định tại điều 6 và Điều 7 của Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/04/2005 về việc phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng tại TCTD ............................................................................................................................. 27  Phụ lục 6: Lịch sử ra đời của Ủy ban Basel và các thành viên và những nội dung cơ bản của Basel 1 ..................................................................................................................... 31  Phụ lục 7: 25 nguyên tắc cơ bản của Uỷ Ban Basel về giám sát ngân hàng .................... 36  Phụ lục 8: Nội dung cơ bản về quản trị ngân hàng theo mô hình CAMELS ................... 41        DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT NHNN Ngân hàng Nhà nước Việt Nam NHVN Ngân Hàng Việt Nam NHTM Ngân hàng thương mại NHTMCP Ngân hàng thương mại cổ phần NHTMNN Ngân hàng thương mại nhà nước NHNNg Ngân hàng nước ngoài NHLD Ngân hàng liên doanh TCTD Tổ chức tín dụng NHTW Ngân hàng trung ương WTO Tổ chức thương mại thế giới OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế IMF Quỹ tiền tệ quốc tế BIS Ngân hàng thanh toán quốc tế BCTC Báo cáo tài chính AFAS Hiệp định khung về thương mại dịch vụ GATS Hiệp định chung về thương mại dịch vụ CIDA Tổ chức Hợp tác phát triển Quốc tế Canada ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CAMELS Tên một tiêu chuẩn bao gồm các chữ cái viết tắt để chỉ các chỉ tiêu cấu thành hệ thống xếp hạng đối với một ngân hàng gồm: Capital (Vốn), Assets (Tài sản) Management (Quản lý), Earnings (Lợi nhuận), Liquidity (Thanh khoản) và Sensitivity (Độ nhạy cảm với các rủi ro thị trường).       DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Trọng số rủi ro theo phân loại tài sản trong quy định của hiệp ước Basel 2 Bảng 1.2: Khung điều chỉnh các tiêu chuẩn vốn theo hiệp ước Basel 3 Bảng 1.3: Lộ trình thực thi các quy định của hiệp ước Basel 3 Bảng 1.4: So sánh những điểm khác biệt về tỷ lệ an toàn vốn trong hiệp ước Basel 2 và Basel 3 Bảng 2.1: Tăng trưởng dư nợ của các TCTD so với thời điểm 31/12/2011 (%) Bảng 2.2: Tỷ lệ CAR của các nhóm ngân hàng qua các năm Bảng 2.3: Tổng hợp hệ số CAR và vốn điều lệ của một số NHTM Bảng 2.4: Chỉ số CAR của ngân hàng Đầu tư và Phát triển qua các năm Bảng 3.1: Các nhiệm vụ đề xuất cần thực hiện đối với NHNN Bảng 3.2: Các nhiệm vụ đề xuất cần thực hiện đối với các NHTM Bảng 3.3: Lộ trình đề xuất áp dụng Basel 3 vào hệ thống NHVN       DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Số lượng ngân hàng trong hệ thống NHTM Việt Nam qua các năm Biểu đồ 2.2: Tăng trưởng huy động vốn giai đoạn 2000-6/2012 Biểu đồ 2.3: Thị phần huy động vốn các nhóm ngân hàng (đơn vị %) Biểu đồ 2.4: Tốc độ tăng trưởng tín dụng qua các năm (đơn vị %) Biểu đồ 2.5: Dư nợ tín dụng qua các năm Biểu đồ 2.6: Thị phần tín dụng nền kinh tế của các nhóm ngân hàng (%) Biểu đồ 2.7: Tỷ trọng dư nợ tín dụng theo lĩnh vực 2011 Biểu đồ 2.8: Tỷ trọng dư nợ tín dụng theo lĩnh vực đến 6/2012 Biểu đồ 2.9: Tỷ lệ cấp tín dụng so với nguồn vốn huy động của các nhóm TCTD (%) Biểu đồ 2.10: Tỷ lệ nợ xấu so với tổng dư nợ tín dụng qua các năm tỷ đồng (%,nghìn tỷ) Biểu đồ 2.11: Tổng tài sản của các nhóm tổ chức tín dụng tính đến 6/2012 Biểu đồ 2.12: Vốn tự có của các nhóm tổ chức tín dụng tính đến 6/2012 Biểu đồ 2.13: Vốn điều lệ của các nhóm tổ chức tín dụng tính đến 6/2012 Biểu đồ 2.14: Số liệu ROA và ROE qua các năm (%) Biểu đồ 2.15: Số liệu ROA và ROE của các nhóm ngân hàng 6 tháng 2012 (%) Biểu đồ 2.16: Quy mô vốn điều lệ của các NHTM đến 6/2011   1    PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài   Hệ thống ngân hàng đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong việc điều hòa và cung ứng vốn cho nền kinh tế, đồng thời cũng là công cụ quan trong trọng trong việc thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia. Sự tăng trưởng và phát triển bền vững của hệ thống này có tác động trực tiếp và mạnh mẽ đến sự tăng trưởng nền kinh tế của mỗi quốc gia. Toàn cầu hóa vừa tạo ra những cơ hội to lớn, rộng mở, vừa ẩn chứa những nguy cơ, thách thức rất khó lường đối với mỗi nền kinh tế khi tham gia vào sân chơi chung của thế giới. Đặc biệt trong vài năm trở lại đây, nền kinh tế thế giới nói chung và ngành tài chính ngân hàng nói riêng đã và đang gặp rất nhiều khó khăn. Lĩnh vực ngân hàng bị ảnh hưởng nặng nề bởi khủng hoảng tài chính toàn cầu và nợ xấu, hàng loạt các ngân hàng lớn rơi vào tình trạng thua lỗ và phá sản. Trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế trong lĩnh vực tiền tệ và hoạt động ngân hàng, mà đặc biệt là bắt đầu từ 2011 đến 2020, Việt Nam phải thực hiện những cam kết còn lại trong khuôn khổ Hiệp định thương mại Việt – Mỹ, Hiệp định khung về thương mại dịch vụ của ASEAN và các cam kết gia nhập WTO về mở cửa dịch vụ tài chính ngân hàng. Hệ thống NHVN trong thời gian qua những cải cách đáng kể cả về quy mô lẫn lợi nhuận theo hướng mở cửa khu vực tài chính ngân hàng, đã có những bước chuyển biến tích cực, năng động hơn, thích ứng nhanh với các tác động từ bên ngoài… Mặc dù có sự tăng trưởng nhanh về quy mô hoạt động nhưng công tác quản trị rủi ro để đảm bảo an toàn trong hoạt động vẫn chưa được quan tâm tương xứng. Do đó, việc tiếp cận các chuẩn mực quốc tế vào trong quản trị rủi ro đối với hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam trong điều kiện hiện nay là rất cần thiết. Do đó tác giả đã chọn đề tài “Ứng dụng Hiệp ước Basel trong quản trị rủi ro của các Ngân hàng Thương mại Việt Nam”. 2. Mục tiêu nghiên cứu Đề tài tập trung tìm hiểu nội dung và các yêu cầu của hiệp ước Basel, đồng thời phân tích và đánh giá tình hình hoạt động hoạt động của hệ thống NHTM Việt Nam trong thời gian qua, những vấn đề cần lưu ý trong công tác quản trị rủi ro của các ngân hàng để từ đó phân tích những khó khăn thách thức, những nguyên nhân mà hệ thống NHTM Việt Nam đã, đang và có thể gặp phải khi ứng dụng Basel.   2    Từ đó, tác giả cố gắng đưa ra những bước cần chuẩn bị và lộ trình ứng dụng hiệp ước Basel vào hệ thống quản trị rủi ro của hệ thống NHTM Việt Nam dựa trên sự tham khảo lộ trình áp dụng Basel 3 của Ủy ban Basel và đồng thời đề xuất những giải pháp nâng cao khả năng ứng dụng Basel trong việc xây dựng hệ thống quản trị rủi ro và tính toán nhu cầu vốn tối thiểu cần thiết đối với những rủi ro cơ bản của hệ thống NHTM Việt Nam. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Trên thực tế quy trình nghiên cứu khả năng áp dụng hiệp ước Basel đối với một nền kinh tế rất phức tạp, đòi hỏi có nhiều phương pháp và mô hình tính toán, đánh giá chuyên sâu. Trong điều kiện nghiên cứu của mình, đề tài chỉ giới hạn ở việc nêu ra các nội dung, các chuẩn mực mang tính khái quát, đơn giản về Hiệp ước Basel, như tỷ lệ an toàn vốn và các phương pháp đo lường rủi ro, cũng như tóm lược một cách chung nhất về thực trạng quản trị rủi ro của một số NHTM ở Việt Nam và khả năng đáp ứng các tiêu chuẩn cơ bản của Basel, bên cạnh đó có cung cấp thêm một số thông tin, số liệu thống kê của cả hệ thống NHVN, từ đó cố gắng đề xuất các bước chuẩn bị và cố gắng xây dựng lộ trình ứng dụng Hiệp ước Basel. 4. Phương pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu chủ yếu dựa vào các lý thuyết về rủi ro, quản trị rủi ro, các quy định về đảm bảo an toàn trong động ngân hàng của NHNN và các tiêu chuẩn của các hiệp ước Basel về quản lý rủi ro, thanh tra giám sát trong hoạt động của các ngân hàng. Để thực hiện việc nghiên cứu, tác giả đã sử dụng phương pháp lý thuyết duy vật biện chứng, duy vật lịch sử và suy luận logic; và phương pháp phân tích hoạt động kinh tế, toán học, thống kê. Ngoài ra, tác giả sử dụng cơ sở dữ liệu thứ cấp có chọn lọc nhằm giúp đề tài có thể phân tích và đánh giá các vấn đề một cách khách quan nhất, nguồn dữ liệu thứ cấp này chủ yếu thu thập từ các báo cáo ngành ngân hàng, báo cáo thường niên của NHNN, báo cáo thường niên của các NHTM và xử lý theo yêu cầu của từng chuyên mục, bên cạnh đó nguồn số liệu cũng được thu thập từ các tạp chí chuyên ngành như tạp chí kinh tế phát triển, tạp chí công nghệ ngân hàng và các trang web của NHNN, tổng cục thống kê, … 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận, kết cấu luận văn được chia thành ba chương:   3    - Chương 1: Quản trị rủi ro trong hoạt động của các Ngân hàng Thương mại và Hiệp ước Basel. - Chương 2: Tình hình ứng dụng Hiệp ước Basel 2 trong quản trị rủi ro tại các Ngân hàng Thương mại Việt Nam. - Chương 3: Giải pháp ứng dụng Hiệp ước Basel trong quản trị rủi ro tại các Ngân hàng Thương mại Việt Nam. 6. Ý nghĩa và hướng phát triển của đề tài Quản trị rủi ro trong hoạt động của các NHTM Việt Nam đang là một trong những vấn đề hết sức quan trọng trong tình hình kinh tế khó khăn và nhiều biến động như hiện nay, hệ thống NHTM Việt Nam đã phát triển đáng kể trong thời gian qua. Tuy nhiên, năng lực quản trị điều hành, hệ thống pháp lý vẫn còn nhiều vấn đề cần lưu tâm, hơn nữa chưa thể bắt kịp trước sự phát triển của chính hệ thống NHTM. Bằng đề tài này tác giả muốn nghiên cứu và đánh giá khả năng áp dụng các chuẩn mực quốc tế vào trong hoạt động của các NHTM Việt Nam để có thể nâng cao năng lực quản trị rủi ro của các NHTM nhằm nâng cao khả khả năng cạnh tranh và đảm bảo tính an toàn cao hơn trong hoạt động. Tuy đề tài vẫn còn những hạn chế như chỉ mang tính khái quát, chưa có những nghiên cứu mang tính quy mô, phương pháp tính toán cụ thể, để có thể ứng dụng ngay vào trong thực tiễn. Tuy nhiên, tác giả hy vọng rằng nội dung luận văn cùng những hướng dẫn, đóng góp của giảng viên có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho các nhà điều hành trong các NHTM, các anh chị học viên cao học và cho các giáo viên giảng dạy trong các chương trình đào tạo tại các trường cao đẳng, đại học về hoạt động quản trị rủi ro ngân hàng và các cơ quan thanh tra giám sát của NHNN.   4    CHƯƠNG 1: QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VÀ HIỆP ƯỚC BASEL 1.1 Khái quát về rủi ro trong hoạt động ngân hàng 1.1.1 Khái niệm Theo định nghĩa truyền thống rủi ro là những sự kiện xảy ra có thể làm cho mất mát tài sản hay làm phát sinh một khoản nợ. Định nghĩa về rủi ro hiện đại hơn bao hàm nghĩa rộng hơn và không chỉ tính đến rủi ro tài chính và còn bao gồm cả những rủi ro liên quan đến những mục tiêu hoạt động và mục tiêu chiến lược. Rủi ro là khả năng những sự kiện chưa chắc chắn trong tương lai sẽ làm cho chủ thể không đạt được những mục tiêu chiến lược và mục tiêu hoạt động, cũng như chi phí cơ hội của việc làm mất những cơ hội thị trường. Như vậy, rủi ro trong hoạt động của ngân hàng là những biến cố không mong đợi mà khi xảy ra sẽ dẫn đến sự tổn thất về tài sản của ngân hàng, giảm sút lợi nhuận thực tế so với dự kiến hoặc phải bỏ ra thêm một khoản chi phí để có thể hoàn thành được một nghiệp vụ tài chính nhất định. Chấp nhận rủi ro là vấn đề cốt lõi trong hoạt động ngân hàng. Các ngân hàng cần phải đánh giá các cơ hội kinh doanh dựa trên mối quan hệ rủi ro và lợi ích nhằm tìm ra những cơ hội đạt được những lợi ích xứng đáng với mức rủi ro chấp nhận. Ngân hàng sẽ hoạt động tốt nếu mức rủi ro mà ngân hàng gánh chịu là hợp lý, kiểm soát được và nằm trong phạm vi khả năng các nguồn lực tài chính và năng lực tín dụng của ngân hàng. 1.1.2 Nguyên nhân Có nhiều nguyên nhân dẫn đến rủi ro nhưng nhìn chung có ba nguyên nhân chủ yếu sau: - Nguyên nhân thuộc về năng lực quản trị của ngân hàng: bao gồm một số nguyên nhân như không quản lý vấn đề thanh khoản dẫn đến thiếu khả năng chi trả hoặc cho vay và đầu tư quá mạo hiểm, cụ thể trong cho vay ngân hàng tập trung nguồn vốn quá nhiều vào một doanh nghiệp hoặc một ngành kinh tế nào đó, trong đầu tư chỉ chú trọng đầu tư vào một loại chứng khoán có rủi ro cao; hoặc thiếu am hiểu thị trường, thiếu thông tin hoặc phân tích thông tin không đầy đủ dẫn đến quyết định cho vay hoặc đầu tư không hợp lý; hoặc do hoạt động kinh doanh trái pháp luật, tham ô; hoặc do cán bộ ngân hàng thiếu đạo đức nghề nghiệp, yếu kém về trình độ nghiệp vụ…   5    - Nguyên nhân thuộc về phía khách hàng: bao gồm một số nguyên nhân như khách hàng vay vốn thiếu năng lực pháp lý; sử dụng vốn vay sai mục đích, kém hiệu quả làm hoạt động kinh doanh thua lỗ liên tục, hàng hóa không tiêu thụ được; hoặc khách hàng quản lý vốn không hợp lý dẫn đến thiếu thanh khoản không trả được nợ; ngoài ra còn có trường hợp chủ doanh nghiệp vay vốn thiếu năng lực điều hành, tham ô, lừa đảo… - Nguyên nhân khách quan có liên quan đến môi trường hoạt động kinh doanh: như thiên tai, hỏa hoạn, tình hình an ninh, chính trị trong nước, khu vực không ổn định, môi trường pháp lý không thuận lợi hoặc do khủng hoảng, suy thoái kinh tế, lạm phát, mất cân bằng cán cân thanh toán quốc tế dẫn đến tỷ giá hối đoái biến động bất thường. 1.1.3 Các loại rủi ro Rủi ro rất đa dạng và có thể được phân loại theo nhiều khía cạnh khác nhau. Rủi ro trong ngân hàng về cơ bản có thể chia thành hai loại: rủi ro môi trường và rủi ro đặc thù. 1.1.3.1 Rủi ro môi trường Rủi ro môi trường (hay còn gọi rủi ro thị trường) luôn luôn tồn tại trong tổ chức và ngoài tổ chức, hay nói cách khác rủi ro môi trường gồm hai loại: rủi ro môi trường vĩ mô và rủi ro môi trường cạnh tranh. Rủi ro thị trường được định nghĩa là rủi ro giá trị của các trạng thái nội hoặc ngoại bảng cân đối kế toán chịu ảnh hưởng bất lợi bởi những biến động trong các thị trường chứng khoán, lãi suất, tỷ giá hối đoái hay giá cả hàng hoá. - Rủi ro môi trường vĩ mô: môi trường mà ngân hàng hoạt động chứa đầy muôn vàn rủi ro, chúng tác động đến ngân hàng bằng nhiều cách, hoặc làm suy yếu khả năng chịu đựng rủi ro của ngân hàng, hoặc gây cho ngân hàng những thiệt hại về tài chính. Những rủi ro này rất khó kiểm soát nên chúng được gọi là “rủi ro không kiểm soát được”. Trong thực tế, người ta có thể kiểm soát chúng ở mức độ hạn chế trên cơ sở dự báo. Các rủi ro môi trường vĩ mô mà ngân hàng thường gặp là rủi ro tự nhiên như lũ lụt, hỏa hoạn, động đất; rủi ro về luật pháp liên quan đến việc thay đổi các luật lệ gây bất lợi cho ngân hàng; rủi ro về kinh tế như lạm phát, thất nghiệp, suy thoái kinh tế, khủng hoảng; rủi ro về điều chỉnh như nhằm thực hiện các chính sách vĩ mô, các nhà lãnh đạo đưa ra các chính sách tiền tệ, lãi suất đôi khi gây thiệt hại cho ngân hàng. - Rủi ro môi trường cạnh tranh: một ngân hàng trong hoạt động kinh doanh thường chịu tác động của khách hàng hoặc các đối thủ từ nhiều phía, từ đó luôn nhận rất nhiều các tác động đầy rủi ro bao gồm:   6    Thứ nhất, rủi ro thanh khoản xuất hiện trong trường hợp ngân hàng thiếu khả năng chi trả, không chuyển đổi kịp các loại tài sản ra tiền, hoặc không có khả năng vay mượn để đáp ứng yêu cầu của các hợp đồng thanh toán. Rủi ro này xuất phát từ chức năng chuyển hóa các kỳ hạn sử dụng vốn và nguồn vốn của ngân hàng. Thông thường các kỳ hạn sử dụng vốn dài hơn kỳ hạn các nguồn vốn, nên ngân hàng có thể vấp phải hai tình huống khó khăn đó là không thể đáp ứng các cam kết ngắn hạn của mình, có nguồn vốn kỳ hạn ngày càng ngắn lại trong khi sử dụng vốn vẫn theo kỳ hạn không đổi. Bản chất cốt lõi của rủi ro thanh khoản là sự mất cân xứng giữa cung thanh khoản và cầu thanh khoản do cân đối không chính xác luồng tiền ra và luồng tiền vào hoặc do tác động từ bên ngoài mà không lường trước được nên dẫn đến rủi ro thanh khoản. Nguyên nhân chủ quan liên quan đến chính việc xác định nhu cầu thanh khoản của ngân hàng. Nguyên nhân khách quan liên quan đến các tác nhân xấu ngoài dự kiến gây rủi ro như khủng hoảng kinh tế tài chính khu vực, các tin đồn thất thiệt gây ảnh hưởng đến uy tín ngân hàng và các khoản cho vay đến hạn nhưng không nhận được thanh toán từ phía khách hàng do làm ăn thua lỗ, phá sản hoặc gặp thiên tai. Các nhân tố phản ánh rủi ro thanh khoản bao gồm các chỉ tiêu thanh khoản; nguồn vốn và sử dụng nguồn vốn theo kỳ đáo hạn thực tế và khe hở thanh khoản. Thứ hai, rủi ro lãi suất là rủi ro xuất hiện khi có sự thay đổi của lãi suất trên thị trường hoặc của những yếu tố có liên quan đến lãi suất, dẫn đến tổn thất về mặt tài sản hoặc làm giảm thu nhập của ngân hàng. Rủi ro lãi suất làm cho chi phí nguồn vốn trở nên cao hơn thu nhập từ sử dụng vốn. Nguyên nhân có thể do ngân hàng huy động vốn với lãi suất cố định và cho vay với lãi suất biến đổi. Khi lãi suất giảm, rủi ro lãi suất sẽ xuất hiện hoặc huy động vốn với lãi suất biến đổi để cho vay, đầu tư với lãi suất cố định, khi lãi suất tăng rủi ro sẽ xuất hiện. Thứ ba, rủi ro tín dụng là rủi ro gắn liền với hoạt động ngân hàng, nó không giới hạn ở hoạt động cho vay mà còn bao gồm nhiều hoạt động mang tính chất tín dụng khác như bão lãnh, cam kết, thuê mua, đồng tài trợ… Ngày nay, dù có rất nhiều hình thức kinh doanh mới trong hoạt động ngân hàng ở nhiều lĩnh vực khác nhau, nhưng tín dụng vẫn là hoạt động kinh doanh chủ yếu của các ngân hàng. Vì thế ở tất cả các nước, rủi ro tín dụng là vấn đề được đặc biệt quan tâm không chỉ ở phạm vi các ngân hàng, mà cả trong toàn nền kinh tế. Các ngân hàng luôn luôn tìm cực đại lợi nhuận qua việc tìm kiếm những lợi tức cao nhất có thể có ở các món cho vay và chứng khoán; đồng thời cố gắng giảm thiểu   7    rủi ro liên quan đến các hoạt động cho vay như sàng lọc và giám sát khách hàng vay, quy định các mức tín dụng, tài sản đảm bảo nợ vay… Rủi ro tín dụng là rủi ro không thu được nợ khi đến hạn, nó thường tạo cho ngân hàng những tổn thất về tài chính. Nhưng những thiệt hại về uy tín của ngân hàng, về mất lòng tin của xã hội là những tổn thất còn lớn hơn rất nhiều lần, nó có thể là đầu mối của những cuộc khủng hoảng tài chính hoặc khủng hoảng kinh tế - xã hội. Thứ tư, rủi ro tỷ giá hối đoái, yếu tố trực tiếp gây nên rủi ro hối đoái là các hoạt động mua bán ngoại tệ và hoạt động trên tài sản có và tài sản nợ bằng ngoại tệ của ngân hàng, tạo nên trạng thái ngoại tệ mở. Cơ chế phát sinh rủi ro hối đoái được miêu tả rõ nhất thông qua ba phương pháp cơ bản để thu lãi trong hoạt động kinh doanh ngoại hối của ngân hàng gồm lãi phát sinh khi ngân hàng tạo trạng thái ngoại hối; lãi thu được từ kinh doanh chênh lệch tỷ giá và lãi thu được từ chênh lệch tỷ giá mua vào và bán ra. 1.1.3.2 Rủi ro đặc thù Rủi ro đặc thù luôn tồn tại trong lĩnh vực hoặc ngành nghề kinh doanh do bản chất của ngành hay lĩnh vực kinh doanh tạo ra như: - Rủi ro về quản lý: rủi ro này có thể bắt nguồn từ ban quản lý ngân hàng do thiếu kiến thức, thiếu kinh nghiệm hoặc thiếu khả năng điều hành. Nó cũng có thể xảy ra do sự yếu kém về năng lực hay đạo đức của nhân viên ngân hàng. - Rủi ro tài sản thế chấp: tài sản thế chấp không đủ giá trị để bù đắp thiệt hại cho ngân hàng. - Rủi ro cung cấp các dịch vụ tài chính hay rủi ro kinh doanh: bao gồm rủi ro về hoạt động, rủi ro về sản phẩm, rủi ro về văn hóa, rủi ro về công nghệ, rủi ro đòn cân nợ và rủi ro do thiếu nỗ lực nghiên cứu và phát triển. - Rủi ro thích ứng vốn: nó thể hiện ngân hàng có quy mô vốn nhỏ thường ít an toàn hơn ngân hàng có quy mô vốn lớn. - Rủi ro hoạt động: (còn gọi là rủi ro vận hành, hoặc rủi ro tác nghiệp) là rủi ro gây tổn thất do nguyên nhân các quy trình nội bộ, con người và các hệ thống không đầy đủ hoặc sai lầm hoặc bởi các yếu tố, sự kiện bên ngoài. - Rủi ro chiến lược: là rủi ro phát sinh từ sự bất lực của ngân hàng để thực hiện kế hoạch kinh doanh, chiến lược, quyết định, phân bổ nguồn lực thích hợp và khả năng không thích ứng với những thay đổi trong môi trường kinh doanh của mình.   8    - Rủi ro tuân thủ: là rủi ro có thể phát sinh từ các vi phạm hay sự không tuân thủ các luật, các quy chế, các quy định hoặc các thông lệ, hoặc khi các quyền lợi cũng như nghĩa vụ hợp pháp của các bên đã được thiết lập. Rủi ro tuân thủ không chỉ gồm tuân thủ pháp lý mà còn cả các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp do các hiệp hội đưa ra. 1.2 Quản trị rủi ro trong hoạt động ngân hàng 1.2.1 Khái niệm Tương tự như rủi ro cho đến nay chưa có khái niệm thống nhất về quản trị rủi ro, dưới đây là khái niệm theo quan điểm quản trị rủi ro toàn diện của Kloman, Haimes và các tác giả khác: “Quản trị rủi ro là quá trình tiếp cận rủi ro một cách khoa học, toàn diện và có hệ thống nhằm nhận dạng, kiểm soát, phòng ngừa và giảm thiểu những tổn thất, mất mát những ảnh hưởng bất lợi của rủi ro”. Hay nói cách khác, quản lý rủi ro là nỗ lực nhằm xác định, nhận dạng, đo lường, theo dõi, giám sát và quản lý sự không chắc chắn (bao gồm cả việc lựa chọn triển khai các biện pháp nhằm hạn chế, kiểm soát rủi ro). Mục tiêu của quản lý rủi ro là giảm mức độ rủi ro xuống một mức độ được chấp nhận đã xác định trước. Theo quan điểm hiện đại, quản lý rủi ro không chỉ đơn thuần tuân thủ quy định và kiểm soát nội bộ mà trở thành một phần không thể tách rời trong mỗi quyết định kinh doanh và văn hóa rủi ro mang tính đặc trưng của mỗi định chế tài chính. Kỹ năng quản lý rủi ro thay vì cách tiếp cận hậu kiểm đã chuyển sang cách tiếp cận rủi ro mang tính phòng ngừa, dự báo trước và có sự lựa chọn. Các quyết định kinh doanh dựa trên cơ sở rủi ro. Thay vì quản lý rủi ro với vai trò là tác nhân hạn chế chuyển sang quản lý rủi ro đóng vai trò là tác nhân giúp ích. Như vậy quản trị rủi ro trong ngân hàng là việc theo dõi sát quá trình hoạt động của ngân hàng với nhiệm vụ chủ yếu là xác định, phân tích và đề ra các biện pháp nhằm kiểm soát và hạn chế các loại rủi ro phát sinh cũng như đưa ra biện pháp xử lý rủi ro hiệu quả nhất, đồng thời xác định hợp lý giữa vốn tự có của ngân hàng với mức độ mạo hiểm trong sử dụng vốn của ngân hàng. 1.2.2 Nội dung quản trị rủi ro Công tác quản trị rủi ro ngân hàng bao gồm các nội dung sau: - Nhận dạng rủi ro: là quá trình xác định liên tục và có hệ thống các hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Nhận dạng rủi ro bao gồm các công việc theo dõi, xem xét, nghiên cứu môi trường hoạt động và toàn bộ mọi hoạt động của ngân hàng nhằm thống kê được tất cả các rủi ro, không chỉ những rủi ro đã và đang xảy ra, mà còn dự báo những   9    dạng rủi ro mới có thể xuất hiện đối với ngân hàng, trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp kiểm soát và tài trợ rủi ro thích hợp. - Phân tích rủi ro: là xác định được những nguyên nhân gây ra rủi ro. Trên cơ sở đó, tác động đến các nguyên nhân nhằm thay đổi chúng, tìm ra biện pháp hữu hiệu để phòng ngừa rủi ro. - Đo lường rủi ro: là quá trình thu thập số liệu và phân tích, đánh giá. Trên cơ sở kết quả thu thập được, lập ma trận đo lường rủi ro, thường sử dụng cả 2 tiêu chí đó là tần suất xuất hiện của rủi ro và biên độ của rủi ro, mức độ nghiêm trọng của tổn thất. - Kiểm soát - phòng ngừa rủi ro: là việc sử dụng các biện pháp, kỹ thuật, công cụ, chiến lược, các chương trình hoạt động để ngăn ngừa, né tránh hoặc giảm thiểu tổn thất, những ảnh hưởng không mong đợi có thể xảy ra với ngân hàng. - Tài trợ rủi ro: khi rủi ro xảy ra, trước hết cần theo dõi, xác định chính xác những tổn thất về tài sản, về nguồn nhân lực, về giá trị pháp lý. Sau đó, cần có những biện pháp tài trợ rủi ro thích hợp như tự khắc phục rủi ro và chuyển giao rủi ro. - Báo cáo đánh giá về quản trị rủi ro: căn cứ dựa trên kết quả đánh giá rủi ro để báo cáo đánh giá những mặt được, tồn tại, để rút kinh nghiệm và có hướng giải quyết phù hợp. Quản trị rủi ro ngân hàng được dựa trên hàng loạt những nguyên tắc, trong đó bao gồm 9 nguyên tắc cơ bản sau: + Nguyên tắc chấp nhận rủi ro; + Nguyên tắc điều hành rủi ro cho phép; + Nguyên tắc quản lý độc lập các rủi ro riêng biệt; + Nguyên tắc phù hợp giữa mức độ rủi ro cho phép và mức độ thu nhập; + Nguyên tắc phù hợp giữa mức độ rủi ro cho phép và khả năng tài chính; + Nguyên tắc hiệu quả kinh tế; + Nguyên tắc hợp lý về thời gian; + Nguyên tắc phù hợp với chiến lược chung của ngân hàng; + Nguyên tắc chuyển đẩy các rủi ro không cho phép. 1.2.3 Sự cần thiết của quản trị rủi ro trong hoạt động ngân hàng 1.2.3.1 Tầm ảnh hưởng của rủi ro ngân hàng Rủi ro trong kinh doanh tiền tệ và dịch vụ ngân hàng có ảnh hưởng toàn bộ nền kinh tế trong và ngoài nước. Do hoạt động ngân hàng có tính nhạy cảm cao, ảnh hưởng   10    mạnh đến sự ổn định kinh tế xã hội. Nếu có tin đồn về một ngân hàng nào đó đang gặp rủi ro hoặc lâm vào tình trạng thiếu khả năng thanh toán hoặc có nguy cơ hoặc thực sự đi đến phá sản, điều này dễ gây tâm lý hoang mang, hoảng loạn khiến mọi người đổ xô đi rút tiền gửi thật nhanh để tránh tổn thất và chính điều đó mang đến nguy cơ đổ vỡ khiến cho các ngân hàng bị thua lỗ, phá sản, ảnh hưởng đến tất cả những người gửi tiền vào ngân hàng, kéo theo sự sụp đổ của hàng loạt các ngân hàng khác trong nước và trong khu vực. Hơn nữa, sự phá sản của một ngân hàng sẽ dẫn đến sự hoảng loạn của hàng loạt các ngân hàng khác, gây ảnh hưởng xấu đến toàn bộ nền kinh tế. Ngoài ra, rủi ro tín dụng cũng ảnh hưởng đến nền kinh tế thế giới, vì trong điều kiện hội nhập và toàn cầu hóa kinh tế thế giới hiện nay, nền kinh tế của mỗi quốc gia đều phụ thuộc vào nền kinh tế khu vực và thế giới. Mặt khác, mối liên hệ về tiền tệ, đầu tư giữa các nước phát triển rất nhanh, nên rủi ro tín dụng tại một nước luôn ảnh hưởng trực tiếp đến nền kinh tế các nước có liên quan. Trong nền kinh tế thị trường, các quy luật kinh tế đặc thù như quy luật giá trị, quy luật cung cầu, quy luật cạnh tranh, … ngày càng phát huy tác dụng. Những rủi ro trong sản xuất kinh doanh của nền kinh tế trực tiếp hoặc gián tiếp tác động đến hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng. Các ngân hàng và các định chế tài chính phi ngân hàng là những đơn vị trung gian tài chính giữa người cho vay và người đi vay. Sản phẩm các ngân hàng mua, bán kinh doanh trên thị trường là các dịch vụ lưu chuyển vốn và các tiện ích ngân hàng khác. Trong hoạt động tín dụng cho dù hệ số an toàn vốn có đạt tới 9% (Thông tư 13) thì so với tài sản có, số vốn của bản thân ngân hàng là rất nhỏ bé. Nói cách khác hoạt động kinh doanh của các ngân hàng là dùng uy tín để thu hút nguồn vốn và dùng năng lực quản trị rủi ro để sử dụng nguồn vốn và phát triển các dịch vụ với tư cách là người đứng giữa các lực lượng cung và lực lượng cầu về dịch vụ ngân hàng. Do vậy, hoạt động các ngân hàng chứa rất nhiều loại rủi ro khác nhau. Khi mở cửa thị trường tài chính - tiền tệ khiến cho hoạt động của các ngân hàng phải tuân theo quy luật thị trường và các nguyên tắc, tập quán kinh tế quốc tế; đồng thời cũng xuất hiện nhiều đối thủ cạnh tranh mạnh hơn, đặc biệt các NHNNg và thị trường tài chính, trước những rủi ro ngoại sinh lớn hơn, tỷ giá, lãi suất, chu chuyển vốn trên thị trường tài chính quốc tế, thị trường trong nước bị thao túng. Do vậy, chấp nhận rủi ro là các yêu cầu khách quan của các ngân hàng muốn tồn tại và phát triển trong thời kỳ hội nhập.   11    1.2.3.2 Hiệu quả kinh doanh của ngân hàng Đặc biệt kể từ khi gia nhập WTO, hoạt động kinh doanh của ngân hàng chịu tác động của nhiều yếu tố khách quan lẫn chủ quan, có những yếu tố do nội tại bên trong nền kinh tế của nước ta, cũng có những yếu tố do tác động từ bên ngoài và nhiều yếu tố bất khả kháng nên không tránh khỏi rủi ro. Chính vì vậy, hàng năm ngân hàng được phép và cần phải trích lập dự phòng, quỹ bù đắp rủi ro hạch toán vào chi phí. Quy mô quỹ bù đắp rủi ro căn cứ vào mức độ và khả năng rủi ro. Nếu rủi ro thấp thì hiệu quả kinh doanh sẽ tăng và ngược lại. Như vậy, hiệu quả kinh doanh của ngân hàng tỷ lệ nghịch với mức độ rủi ro của ngân hàng. Khi rủi ro quá lớn đến mức ngân hàng mất khả năng thanh toán và dẫn đến phá sản. 1.2.3.3 Chất lượng hoạt động kinh doanh của ngân hàng Quản trị rủi ro tốt là điều kiện quan trọng để nâng cao chất lượng hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Trong quản trị ngân hàng, quản trị rủi ro là một trong những nội dung quan trọng nhất mà các nhà điều hành, các nhà quản lý phải quan tâm đặc biệt. Quản trị rủi ro là một cơ chế nhằm tạo sự ổn định trong ngân hàng thông qua việc xác định, lập thứ tự ưu tiên, hạn chế và đo lường những ảnh hưởng của mỗi quyết định. Vì vậy, để thực hiện tốt công tác quản trị rủi ro đòi hỏi những nhà quản trị ngân hàng cần phải trang bị các kiến thức về quản trị rủi ro, cung cấp những thông tin kinh tế cập nhật, có đội ngũ tham mưu chuyên nghiệp và có bộ máy kiểm tra kiểm soát hiệu quả là điều kiện cần thiết để phòng ngừa và hạn chế rủi ro, nâng cao hiệu quả kinh doanh là nghiệp vụ chủ đạo là thước đo năng lực sống, còn của một ngân hàng. Theo giáo sư Peter S.Rose trong cuốn “Quản trị ngân hàng thương mại” đã phát biểu “Khả năng sinh lời của một ngân hàng hầu như không bị quyết định bởi việc nó được tổ chức như thế nào (loại hình tổ chức và quy mô); chất lượng công tác quản lý và các điều kiện kinh tế tại thị trường nơi ngân hàng hoạt động có vai trò quan trọng hơn rất nhiều đối với sự thành công của ngân hàng”. Trong điều kiện nền kinh tế có nhiều biến động như hiện nay, có thể nói chất lượng công tác quản trị rủi ro đóng vai trò hết sức quan trọng đối với ngân hàng, trong đó quản trị rủi ro tốt là điều kiện quan trọng để nâng cao chất lượng hoạt động kinh doanh. Rủi ro cao lợi nhuận cao, tuy nhiên chấp nhận mức độ rủi ro ở mức độ nào và mô hình hoạt động như thế nào để giảm thiểu rủi ro là điều cần được quan tâm của các ngân hàng. 1.2.4 Các phương pháp quản trị rủi ro