Tài liệu ứng dụng gis trong quy hoạch du lịch huyện ba vì, thành phố hà nội

§¹I HäC QUèC GIA Hµ NéI TR¦êNG §¹I HäC KHOA HäC Tù NHI£N --------------------- Vò Lª ¸nh øNG DôNG GIS TRONG QUY HO¹CH DU LÞCH HUYÖN BA V×,Thµnh phè hµ NéI LUËN V¡N TH¹C SÜ KHOA HäC Hµ Néi - 2012 1 §¹I HäC QUèC GIA Hµ NéI TR¦êNG §¹I HäC KHOA HäC Tù NHI£N --------------------- Vò Lª ¸nh øNG DôNG GIS TRONG QUY HO¹CH DU LÞCH HUYÖN BAV×, thµNH PHè Hµ NéI Chuyªn ngµnh: B¶n ®å , ViÔn th¸m vµ HÖ th«ng tin ®Þa lý M· sè:60.44.76 LUËN V¡N TH¹C SÜ KHOA HäC NG¦êI H¦íNG DÉN KHOA HäC PGS.TS PH¹M V¡N Cù Hµ Néi - 2012 2 LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập và nghiên cứu, đến nay luận văn đã hoàn thành tại Trường Đại học Khoa học tự nhiên- Đại học Quốc Gia Hà Nội. Học viên xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với PGS. TS. Phạm Văn Cự đã tận tình hướng dẫn trong suốt quá trình nghiên cứu và động viên, tạo điều kiện để học viên hoàn thành luận văn . Tác giả xin cảm ơn dự án DANIDA " Nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đến biến đổi sử dụng đất và sinh kế cộng đồng trên đồng bằng Sông Hồng” của Trung tâm Quốc tế biến đổi toàn cầu - Đại học Quốc gia Hà Nội, Viện nghiên cứu phát triển du lịch- Tổng Cục Du lịch, Khoa sau đại học- Trường đại học Khoa học Tự nhiên- Đại học Quốc Gia Hà Nội, Công ty TNHH tư vấn GeoViet đã quan tâm giúp đỡ động viên, đóng góp ý kiến để học viên hoàn thành luận văn . Tác giả xin chân thành cảm ơn các Thầy cô giáo khoa Địa lý- Đại học Khoa học Tự nhiên đã tận tình trao đổi, trực tiếp đóng góp nhiều ý kiến quý báu giúp đỡ để học viên hoàn thành luận văn. Tác giả cũng xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới PGS.TS Phạm Trung Lương, TS. Trương Sỹ Vinh- Viện nghiên cứu phát triển du lịch- Tổng Cục du lịch- Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã trao đổi ý kiến, để luận văn có thể hoàn thành. Học viên xin gửi lời cảm ơn tới NCS Lê Thị Minh Phương- Đại học Khoa học tự nhiên, các bạn đồng nghiệp, các bạn học viên cùng lớp cao học Bản đồ, Viễn thám và GIS K10, đã có những đóng góp, giúp đỡ tận tình để luận văn có thể hoàn thành. Cuối cùng, Luận văn này là để tặng Gia đình và người thân đã tạo mọi điều kiện,giúp đỡ cho học viên yên tâm học tập và nghiên cứu . Học viên Vũ Lê Ánh 3 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: QUY HOẠCH LÃNH THỔ DU LỊCH ........................................................... 6 1.1. Quy hoạch lãnh thổ du lịch ......................................................................................... 6 1.1.1 Tài nguyên du lịch................................................................................................. 6 1.1.2 Quy hoạch lãnh thổ du lịch ................................................................................. 12 1.2. Khái niệm khu, tuyến, điểm du lịch . ........................................................................ 15 1.2.1. Khu du lịch ......................................................................................................... 15 1.2.2. Điểm du lịch ....................................................................................................... 16 1.2.3. Tuyến du lịch ..................................................................................................... 17 1.2.4. Các điều kiện để hình thành, phát triển và quản lý các khu, tuyến, điểm du lịch ..................................................................................................................................... 17 1.3. Vai trò, ý nghĩa của các khu, tuyến, điểm du lịch đối với sự phát triển du lịch ở Việt Nam .................................................................................................................................. 19 1.4. Tiêu chí của các khu, tuyến, điểm du lịch ................................................................ 20 1.4.1 Các nhóm tiêu chí chính cho các khu, tuyến điểm du lịch .................................. 20 1.4.2. Tiêu chí các khu, tuyến điểm du lịch .................................................................. 20 CHƢƠNG 2. GIS VÀ ỨNG DỤNG GIS TRONG QUY HOẠCH DU LỊCH ................... 24 2.1. Hệ thông tin địa lý .................................................................................................... 24 2.1.1.Giới thiệu chung ................................................................................................. 24 2.1.2 Các thành phần của hệ thống thông tin địa lý (GIS) .......................................... 25 2.1.3 Quan niệm về cơ sở dữ liệu trong hệ thống thông tin địa lý.............................. 30 2.2. Ứng dụng của GIS trong quy hoạch du lịch ............................................................. 40 2.2.1. Vai trò vị trí của GIS trong quản lý tài nguyên và quy hoạch lãnh thổ du lịch . 40 2.2.2 Ứng dụng GIS trong du lịch ở Việt Nam và Trên thế giới .................................. 42 2.3 Mô hình và mô hình hóa trong GIS. .......................................................................... 44 2.3.1 Khái niệm chung. ................................................................................................ 44 2.3.2. Mô hình hóa tiêu chí hình thành khu, tuyến điểm du lịch trong quy hoạch lãnh thổ du lịch. ................................................................................................................... 49 CHƢƠNG 3: THỬ NGHIỆM ỨNG DỤNG GIS VÀO QUY HOẠCH LÃNH THỔ DU LỊCH HUYỆN BA VÌ ......................................................................................................... 53 4 3.1 Giới thiệu chung về huyện Ba Vì. ............................................................................. 53 3.1.1. Điều kiện tự nhiên .............................................................................................. 53 3.1.2. Điều kiện xã hội ................................................................................................. 59 3.2 Lựa chọn phần mềm .................................................................................................. 60 3.3 Cấu trúc nội dung cơ sở dữ liệu huyện Ba Vì, Hà Nội .............................................. 62 3.3.1 Cơ sở dữ liệu huyện Ba Vì .................................................................................. 62 3.3.2.Xử lý dữ liệu thô.................................................................................................. 63 3.3.3. Cấu trúc dữ liệu sau khi xử lý ............................................................................ 64 3.4 Xử lý số liệu ............................................................................................................... 65 3.4.1 Sử dụng GIS để mô hình hóa quá trình hình thành khu, tuyến, điểm du lịch ..... 65 3.4.2 Các bước thực hiện ............................................................................................. 68 3.4.3 Kết quả đạt được................................................................................................. 72 KẾT LUẬN.......................................................................................................................... 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 77 5 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1 : Vịnh Hạ Long Hình 1.2 : Chùa Một Cột Hình 2.1 : Các thành phần của GIS Hình 2.2 : Phần cứngcủa GIS Hình 2.3 : Các modul phần mềm chính của GIS Hình 2.4 : Nhập dữ liệu trong GIS Hình 2.5 : Các thành phần cơ sở dữ liệu địa lý GIS Hình 2.6 : Xuất dữ liệu Hình 2.7 : Các thông tin được thể hiện trên bản đồ Hình 2.8 : Cơ sở dữ liệu GIS Hình 2.9 : Phép hợp Hình 2.10: Phép giao Hình 2.11: Phép Cip Hình 2.12: Butffer một hình bên trong có xác định Hình 2.13: Vai trò của GIS trong quản lý tài nguyên và môi trường Hình 2.14: Các bước trong xây dựng và phát triển mô hình Hình 2.15: Mô hình đồ họa diễn tiến xác định vị trí thích nghi để xây chợ Hình 2.16: Mô hình nhị phân nền Vector Hình 2.17: Mô hình nhị phân nền Raster Hình 2.18: Mô hình hóa các tiêu chí để hình thành điểm du lịch Hình 2.19: Mô hình hóa các tiêu chí để hình thành khu du lịch Hình 2.20: Mô hình hóa các tiêu chí để hình thành tuyến du lịch Hình 3.1 : Huyện Ba Vì(Việt Nam) Hình 3.2 : Cơ sở dữ liệu huyện Ba Vì, Hà Nội Hình 3.3 : Các bước thực hiện mô hình để xác định điểm du lịch huyện Ba Vì Hình 3.4: Các bước thực hiện mô hình để xác định khu du lịch huyện Ba Vì Hình 3.5: Các bƣớc thực hiện mô hình để xác định tuyến du lịch huyện Ba Vì 6 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Trong những năm gần đây, đời sống của ngƣời dân đƣợc nâng cao và nhu cầu du lịch cũng ngày càng tăng. Do đó, du lịch đã trở thành ngành “công nghiệp không khói” đang đƣợc nhà nƣớc đặc biệt quan tâm đầu tƣ vừa để phát triển vừa để bảo vệ hệ sinh thái và phát triển bền vững.[9] Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp, có quan hệ mật thiết với nhiều ngành kinh tế khác nhau nhƣ giao thông vận tải, bƣu chính viễn thông, cung cấp điện nƣớc…và các hoạt động văn hóa xã hội nhƣ văn hóa, lịch sử, khảo cổ, lễ hội, làng nghề…. Sự phát triển của các ngành kinh tế có liên quan cũng nhƣ trình độ phát triển của các hoạt động văn hóa xã hội có ý nghĩa quan trọng đối với hoạt động phát triển du lịch . Ngƣợc lại ,sự phát triển của du lịch cũng góp phần tích cực vào sự phát triển các ngành kinh tế có liên quan và các hoạt động văn hóa xã hội khác . Trong sự phát triển có tính biện chứng này, sự giao lƣu thông tin giữa các ngành du lịch , giữa các địa phƣơng với du lịch và ngƣợc lại là hết sức quan trọng. Chính vì vậy, để đảm bảo sự phát triển đúng đắn của du lịch Việt Nam, công tác quy hoạch đóng một vai trò hết sức quan trọng .Nếu thiếu quy hoạch , hoạt động du lịch có thể sẽ gây ra những tác động không mong muốn và không lƣờng trƣớc đƣợc. GIS-hệ thống thông tin địa lý, là một hệ thống thông tin đƣợc thiết kế để thu thập, cập nhật lƣu trữ, tích hợp và xử lý, tra cứu , phân tích và hiển thị mọi dạng dƣ liệu địa lý. GIS có khả năng phối hợp xử lý giữa thông tin không gian và phi không gian để giải quyết các vấn đề theo yêu cầu của ngƣời dùng. Chính nhờ những khả năng liên kết và xử lý thông tin không gian nhƣ vậy mà GIS đã đƣợc sử dụng trong hệ thống ra quyết định về quản lý tài nguyên nói chung và tài nguyên du lịch nói riêng , hệ thống hỗ trợ quy hoạch du lịch. Trong các hệ thống này, GIS chính là một công cụ để giải quyết vấn đề xử lý thông tin, đƣa ra các phƣơng án đánh giá điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và các dự kiến quy hoạch theo chủ trƣơng của các nhà chính sách.[2] Mặt khác , hệ GIS, trong quá trình tập hợp, xử lý dữ liệu có thể phát hiện 1 những vấn đề mới và tác động trở lại vào các chủ trƣơng chính sách về khai thác tài nguyên du lịch , đánh giá tính đúng đắn và khả năng thực thi của các chủ trƣơng này giúp cho các nhà chính sách ra quyết định về mặt ký thuật cũng nhƣ về mặt quản lý nhà nƣớc . Ba Vì là huyện thuộc vùng bán sơn địa ở phía Tây Bắc thành phố Hà Nội cách trung tâm thành phố Hà Nội 53 km.. Ba Vì đƣợc đặc trƣng bởi phức hợp các cảnh quan bao gồm các cảnh quan núi cao, vùng đồi bao quanh đồng bằng sông Hồng. Với thời tiết thuận lợi, có nhiều thắng cảnh tự nhiên và nhân tạo nổi tiếng, hạ tầng tốt và gần Hà Nội, Ba Vì là nơi thu hút khá nhiều khách du lịch hàng năm. Ba Vì là một vùng quê trong lịch sử và thi ca, là nơi có nhiều di tích lịch sử đƣợc Nhà nƣớc công nhận và xếp hạng. Ba Vì cũng là địa bàn sinh sống của nhiều dân tộc anh em. Sự đa dạng về văn hóa, lễ hội, tập quán sản xuất và sinh hoạt là một dạng tài nguyên du lịch của huyện Ba Vì, là một lợi thế du lịch lớn. Nó không chỉ có ý nghĩa đối với thành phố Hà Nội mà còn ở tầm khu vực và quốc gia. Song du lịch là ngành khai thác những lợi thế về điều kiện tự nhiên, nó trực tiếp tác động đến môi trƣờng và các hệ sinh thái. Vì vậy, các dự án phát triển du lịch trên địa bàn Ba Vì cần đƣợc nghiêm túc đánh giá về tác động môi trƣờng, cũng nhƣ ảnh hƣởng khác, tránh những hậu quả khó khắc phục sau này. [18] Xuất phát từ những suy nghĩ trên, học viên quyết định chọn đề tài: “Ứng dụng GIS trong quy hoạch du lịch huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội”. 2. Mục tiêu nghiên cứu và giới hạn nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu - Mô hình hóa tiêu chí phục vụ quá trình hình thành khu tuyến điểm du lịch. - Thử nghiệm quá trình mô hình hóa trong GIS để hình thành khu, tuyến điểm du lịch huyện Ba Vì, Hà Nội. Giới hạn nghiên cứu Quy hoạch du lịch nói chung và quy hoạch lãnh thổ du lịch nói riêng là một bài toán lớn, yêu cầu một khối lƣợng lớn về CSDL cũng nhƣ các chuyên gia nghiên cứu. Vì vậy, trong khuôn khổ của luận văn, học viên chỉ tập trung nghiên cứu các phƣơng pháp phân tích trong GIS để mô hình hóa dữ liệu xác định các điểm du 2 lịch, tuyến du lịch, khu du lịch ( Một trong các nội dung của quy hoạch lãnh thổ du lịch) thông qua các tiêu chí . 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Thu thập các tài liệu về du lịch, luật du lịch, thông tƣ, nghị định, đề tài khoa học… - Thu thập cơ sở dữ liệu huyện Ba Vì, Hà Nội - Bổ sung các dữ liệu còn thiếu. - Mô hình hóa dữ liệu trong GIS để hình thành khu, tuyến điểm du lịch qua các tiêu chí. 4. Nội dung nghiên cứu - Các khái niệm cơ bản về quy hoạch du lịch, tài nguyên du lịch và các khái niệm, tiêu chí của khu, tuyến điểm du lịch. - Giới thiệu khái quát về hệ thông tin địa lý(GIS) và vai trò của hệ thông tin địa lý trong quy hoạch du lịch. Mô hình hóa dữ liệu trong GIS để hình thành khu, tuyến điểm du lịch qua các tiêu chí. - Thử nghiệm ứng dụng GIS trong việc xác định khu tuyến điểm du lịch của huyện Ba Vì, Hà Nội. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu các phƣơng pháp chủ yếu đƣợc sử dụng để tiếp cận, giải quyết mục tiêu và nhiệm vụ của luận văn bao gồm: Phương pháp phân tích thống kê và tổng hợp Dựa trên kết quả của các nghiên cứu trƣớc, nghiên cứu này áp dụng phƣơng pháp thống kê, tổng hợp các tài liệu , cơ sở dữ liệu để thành lập CSDL phục vụ cho quy hoạch du lịch. Phương pháp chuyên gia. Nghiên cứu này có sử dụng một số thông tin thu thập từ phỏng vấn các chuyên gia trong lĩnh vực quy hoạch du lịch, bao gồm cán bộ làm công tác quản lý, các chuyên gia tƣ vấn và các nhà khoa học. 3 Phương pháp thực chứng, ứng dụng. Trên cơ sở kết quả của các phƣơng pháp trên, nghiên cứu áp dụng các phƣơng pháp mô hình hóa, khái quát hóa và lý thuyết hóa nhằm đƣa ra những kết quả mang tính lý thuyết và có tính khái quát cao, nhƣng vẫn có thể áp dụng trong thực tiễn. Lý thuyết là nền tảng cơ bản của một nghiên cứu khoa học nhƣng khả năng áp dụng trong thực tế cũng hết sức quan trọng trong bối cảnh của Việt Nam hiện nay. Từ những đề xuất mang tính lý thuyết nghiên cứu đã áp dụng thí điểm ứng dụng GIS trong quy hoạch phát triển du lịch huyện Ba Vì, Hà Nội. Nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của nghiên cứu. Phương pháp bản đồ, GIS: Các công cụ phân tích trong GIS đƣợc dùng để xây dựng các mô hình không gian. Các mô hình có thể bao gồm các biểu thức logic, các biểu thức toán học, các tiêu chuẩn đƣợc áp dụng để mô phỏng một quá trình, dự đoán một kết quả hay mô tả đặc điểm của một hiện tƣợng. Mô hình hóa đòi hỏi các công cụ, kỹ năng lựa chọn và sử dụng đúng các công cụ đó cũng nhƣ các kiến thức sâu sắc về dữ liệu đang đƣợc sử dụng. Trong GIS thƣờng sử dụng nhiều phƣơng pháp phân tích khác nhau. Sau đây là những phƣơng pháp đƣợc sử dụng trong luận văn: - Phƣơng pháp chồng xếp (Overlay Analysis) - Các phƣơng pháp phân loại (Class Analyis) - Phƣơng pháp tìm kiếm dữ liệu trong vùng không gian (Buffer) - Phƣơng pháp phân tích tiêu chí 6. Khu vực nghiên cứu Ứng dụng thí điểm vào huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội. Ba Vì là huyện thuộc vùng bán sơn địa ở phía Tây Bắc thành phố Hà Nội, từ 210 đến 21019'40"0 vĩ độ Bắc, l05017'35" đến l05028'22'' kinh độ Đông. Cách trung tâm thành phố Hà Nội 53 km. 7. Luận văn có các ý nghĩa khoa học và thực tiễn sau Về mặt lý luận - Xây dựng cơ sở lý luận và khoa học cho việc quy hoạch lãnh thổ du lịch cũng nhƣ trong quy hoạch du lịch. 4 - Góp phần xác lập hƣớng tiếp cận, quy trình và phƣơng pháp cho quy hoạch lãnh thổ du lịch . - Nâng cao chất lƣợng quy hoạch du lịch. Về mặt thực tiễn - Góp phần hỗ trợ nhà quy hoạch có cái nhìn đa chiều hơn về khu nghiên cứu và đƣa ra đƣợc những quyết định “tối ƣu” trong quá trình quy hoạch du lịch. - Tăng cƣờng năng lực cán bộ và khả năng phân tích, tổng hợp trong quy hoạch . Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, phụ lục báo cáo gồm có 3 nội dung chủ yếu sau đây: Chƣơng 1: Quy hoạch lãnh thổ du lịch . Chƣơng 2: GIS và Ứng dụng GIS trong quy hoạch du lịch. Chƣơng 3: Thử nghiệm ứng dụng GIS vào quy hoạch lãnh thổ du lịch huyện Ba Vì, Hà Nội. 5 CHƢƠNG 1: QUY HOẠCH LÃNH THỔ DU LỊCH 1.1. Quy hoạch lãnh thổ du lịch 1.1.1 Tài nguyên du lịch Tài nguyên du lịch là cảnh quan thiên nhiên, yếu tố tự nhiên, di tích lịch sử văn hoá, công trình lao động sáng tạo của con ngƣời và các giá trị nhân văn khác có thể đƣợc sử dụng nhằm đáp ứng nhu cầu du lịch, là yếu tố cơ bản để hình thành các khu du lịch, điểm du lịch, tuyến du lịch, đô thị du lịch.(Điều 4 của Luật du lịch) Nhƣ vậy, tài nguyên du lịch đƣợc xem nhƣ tiền đề để phát triển du lịch. Thực tế cho thấy, tài nguyên du lịch càng phong phú, càng đặc sắc bao nhiêu thì sức hấp dẫn và hiệu quả hoạt động du lịch càng cao bấy nhiêu.[13] Tài nguyên du lịch bao gồm các yếu tố liên quan đến các điều kiện tự nhiên, điều kiện lịch sử - văn hóa, kinh tế - xã hội vốn có trong tự nhiên hoặc do con ngƣời tạo dựng nên. Các yếu tố này luôn tồn tại và gắn liền với môi trƣờng tự nhiên và môi trƣờng xã hội đặc thù của mỗi địa phƣơng, mỗi quốc gia tạo nên những điểm đặc sắc cho mỗi địa phƣơng, mỗi quốc gia đó. Khi các yếu tố này đƣợc phát hiện, đƣợc khai thác và sử dụng cho mục đích phát triển du lịch thì chúng sẽ trở thành tài nguyên du lịch.[3] Tài nguyên du lịch bao gồm tài nguyên du lịch đang khai thác, tài nguyên du lịch chƣa khai thác. Mức độ khai thác tiềm năng tài nguyên du lịch phụ thuộc vào: khả năng nghiên cứu phát hiện và đánh giá các tiềm năng tài nguyên vốn còn tiềm ẩn, yêu cầu phát triển các sản phẩm du lịch nhằm thỏa mãn nhu cầu của khách du lịch và trình độ phát triển khoa học công nghệ nhằm tạo ra các phƣơng tiện để khai thác các tiềm năng tài nguyên. Nhƣ vậy cũng giống nhƣ các dạng tài nguyên khác, tài nguyên du lịch có phạm trù lịch sử và có xu hƣớng ngày càng đƣợc mở rộng. Sự mở rộng của tài nguyên du lịch thƣờng tùy thuộc vào yêu cầu phát triển du lịch, vào những tiến bộ khoa học kỹ thuật, vào sự đầu tƣ, vào các sáng kiến và sở thích của con ngƣời. 6 Tài nguyên du lịch có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc phát triển du lịch. Tài nguyên nghĩa là tất cả những giá trị vật chất và tinh thần đƣợc khai thác và ohục vụ cho mục đích phát triển nào đó của con ngƣời. Theo Buchvakop - Nhà địa lý học ngƣời Bungari “Tài nguyên du lịch bao gồm các thành phần và những kết hợp khác nhau của cảnh quan thiên nhiên cùng cảnh quan nhân văn có thể đƣợc sử dụng cho dịch vụ du lịch và thỏa mãn nhu cầu nghỉ ngơi hay tham quan của khách du lịch”. Xét dƣới góc độ cơ cấu tài nguyên du lịch, có thể phân thành hai bộ phận hợp thành: Tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn . Tài nguyên du lịch tự nhiên Thiên nhiên là môi trƣờng sống của con ngƣời và mọi sinh vật trên trái đất. Thiên nhiên bao quanh gồm các yếu tố và các thành phần tự nhiên, các hiện tƣợng tự nhiên và các quá trình biến đổi của chúng, tạo nên các điều kiện tự nhiên thƣờng xuyên tác động đến sự sống và hoạt động của con ngƣời. Chỉ có các thành phần và các thể tổng hợp tự nhiên trực tiếp hoặc gián tiếp đƣợc khai thác sử dụng để tạo ra các sản phẩm du lịch, phục vụ cho mục đích phát triển du lịch mới xem là tài nguyên du lịch tự nhiên. Các tài nguyên du lịch tự nhiên luôn luôn gắn liền với các điều kiện tự nhiên cũng nhƣ các điều kiện lịch sử - văn hóa, kinh tế - xã hội và chúng thƣờng đƣợc khai thác đồng thời với các tài nguyên du lịch nhân văn. Khi tìm hiểu, nghiên cứu về tài nguyên du lịch tự nhiên ngƣời ta thƣờng nghiên cứu từng phần của tự nhiên, các tổng hợp tự nhiên và các hiện tƣợng đặc sắc của tự nhiên. Các thành phần của tự nhiên Trong số các thành phần của tự nhiên, có một số thành phần chính có tác động trực tiếp và thƣờng xuyên đối với các hoạt động du lịch và trong số các thành phần này cũng chỉ có một yếu tố nhất định đƣợc khai thác nhƣ nguồn tài nguyên du lịch. Các thành phần tự nhiên tạo nên tài nguyên du lịch tự nhiên thƣờng là địa hình, khí hậu, thủy văn và sinh vật. a. Địa hình Địa hình là một thành phần quan trọng của tự nhiên, là nơi diễn ra mọi hoạt động của con ngƣời. Đối với hoạt động du lịch, các dạng địa hình tạo nền cho 7 phong cảnh. Một số kiểu địa hình đặc biệt và các di tích tự nhiên có giá trị phục vụ cho nhiều loại hình du lịch. Tâm lý và sở thích chung của khách du lịch là muốn đến với những nơi có phong cảnh đẹp, có những kiểu địa hình khác lạ so với nơi họ đang sinh sống. Địa hình miền núi thƣờng có nhiều ƣu thế hơn đối với hoạt động du lịch vì có sự kết hợp của nhiều dạng địa hình, vừa thể hiện đƣợc vẻ đẹp hùng vĩ và thơ mộng của thiên nhiên, vừa có khí hậu mát mẻ, không khí trong lành. Ở miền núi có nhiều đối tƣợng cho hoạt động du lịch. Đó là các sông suối, thác nƣớc, hang động, rừng cây với thế giới sinh vật tự nhiên vô cùng phong phú. Miền núi còn là địa bàn cƣ trú của đồng bào các dân tộc ít ngƣời với đời sống và nền văn hóa rất đa dạng đặc sắc: Ở nƣớc ta, các địa hình đƣợc khai thác nhƣ mỏ tài nguyên du lịch tự nhiên quan trọng thƣờng là các dạng và các kiểu địa hình đặc biệt sau: - Các vùng núi có phong cảnh đẹp Các vùng núi có phong cảnh đẹp đã đƣợc phát triển và khai thác phụ vụ mục đích du lịch là cao nguyên Lâm Viên (Lang Bị Ang) với thành phố Đà Lạt (Lâm Đồng), Sa Pa, Bấc Hà (Lào Cai), Tam Đảo (V Nít Phúc), Ba Vì (Hà Tây), các vùng hố tự nhiên và nhân tạo nhƣ hồ Ba Bể (Bắc Kim), hồ Hòa Bình (Hòa Bình), hồ Thác Bà (Yên Bái), hồ Đồng Mô (Hà Tây)… Đặc biệt Đà Lạt và Sa Pa ở độ cao trên 1500m đƣợc mệnh danh là "thành phố trong sƣơng mù", mang nhiều sắc thái của nhiên nhiên vùng ôn đới đã đƣợc xây dựng thành điểm du lịch tham quan nghỉ mát từ cách đây trên dƣới 100 năm. Cao Nguyên Bắc Hà, núi Ba Vì, núi Mẫu Sơn, núi Bạch Mã cũng là những điểm du lịch nổi tiếng, có thời kỳ đã từng đƣợc khai thác phục vụ du lịch, hiện tại đang đƣợc từng bƣớc phụ hồi và hứa hẹn những triển vọng tốt đẹp. - Các hang động Nhiều hang động ở nƣớc ta có vẻ đẹp lộng lẫy, tráng lệ và rất kỳ ảo, có sức hấp dẫn đặc biệt với khách du lịch. Bên cạnh những vẻ đẹp tự nhiên do tạo hóa sinh ra, các hang động còn chứa đựng những di tích khảo cổ học, những di tích lịch sử văn hóa rất đặc sắc của dân tộc nên càng có giá trị để phát triển du lịch. 8 - Các bãi biển Nƣớc ta có đƣờng bờ biển dài 3260km với khoảng 125 bãi biển có bãi cát bằng phẳng, độ dốc trung bình 1 - 30, đủ nhiều điều kiện thuận lợi để khai thác phụ vụ du lịch. Điều lý thú là cả hai điểm đầu và cuối của đƣờng bờ biển nƣớc ta đều là hai bãi biển đẹp: bãi biển Trà Cổ ở Quảng Ninh có chiều dài gần 17km với bãi cát rộng, bằng phẳng tới mức lý tƣởng và bãi biển Hà Tiên với thắng cảnh hòn Phụ Tử nổi tiếng. Các bãi biển ở nƣớc ta phân bố trải đều từ Bắc vào Nam. - Các di tích tự nhiên Trên bề mặt địa hình ở nƣớc ta tồn tại rất nhiều vật thể có dáng hình tự nhiên, song rất gần gũi với đời thƣờng, có giá trị thẩm mỹ và gợi cảm, lại đƣợc mang tải các sự tích và truyền thuyết. Đó là các di tịch tự nhiên và cũng là một đối tƣợng du lịch đƣợc khách du lịch ƣa thích, ngƣỡng mộ. Trong các chuyến du lịch tham quan, du lịch sinh thái, các di tích tự nhiên thƣờng làm tăng thêm tính hấp dẫn và hiệu quả của chuyến đi. b. Khí hậu Khí hậu là thành phần của tự nhiên sớm đƣợc khai thác nhƣ một dạng tài nguyên du lịch quan trọng Các điều kiện khí hậu đƣợc xem nhƣ các tài nguyên khí hậu của du lịch cũng rất đa dạng và đã đƣợc khai thác để phục vụ cho các mục đích du lịch khác nhau. - Tài nguyên khí hậu thích hợp với sức khỏe con ngƣời. Tài nguyên khí hậu đƣợc xác định trƣớc hết là tổng hợp của các yếu tố nhiệt độ, độ ẩm và một số yếu tố khác nhƣ áp suất không khí, gió, ánh nắng mặt trời thích hợp nhất với sức khỏe con ngƣời, tạo cho con ngƣời có điều kiện sống thoải mái, dễ chịu nhất. - Tài nguyên khí hậu phục vụ cho việc chữa bệnh, an dƣỡng. Các điều kiện khí hậu có liên quan rất nhiều đến việc chữa bệnh, thậm chí còn đƣợc coi nhƣ một liệu pháp quan trọng. - Tài nguyên khí hậu phục vụ cho việc triển khai các loại hình du lịch thể thao, vui chơi giải trí. - Tài nguyên khí hậu phục vụ cho việc triển khai các hoạt động du lịch. Thông thƣờng, các thời kỳ có điều kiện khí hậu thuận lợi đối với sức khỏe con 9 ngƣời và điều kiện triển khai các hoạt động du lịch là một yếu tố quan trọng để thu hút khách, tạo nên tính chất mùa vụ trong hoạt động du lịch. Để khắc phục tính chất mùa vụ do các tài nguyên khí hậu du lịch gây nên, rất cần thiết phải đa dạng hóa các loại hình du lịch và tạo thêm nhiều sản phẩm du lịch mới, thích hợp. c. Thủy văn Đối với hoạt động du lịch, thủy văn cũng đƣợc xem nhƣ một dạng tài nguyên quan trong. Nhiều loại hình du lịch gắn bó với đối tƣợng nƣớc. Các đối tƣợng nƣớc chính sau đây đã đƣợc khai thác nhƣ tài nguyên du lịch. - Bề mặt nƣớc và các bãi nông ven bờ Bề mặt nƣớc là mặt thoáng tạo nên phong cảnh đẹp, yên bình. Bên cạnh hồ rộng thì các dòng sông lớn, cảnh núi non, rừng cây, mây trời, ánh trăng và các công trình kiến trúc song bóng nƣớc là những phong cảnh hữu tình. Các bãi biển hoặc các bãi ven hồ thƣờng đƣợc sử dụng để tắm mát, dạo chơi và các hoạt động thể thao nƣớc nhƣ bơi lội, đua thuyền, lƣớt ván. - Các điểm nƣớc khoáng, suối nƣớc nóng Các điểm nƣớc khoáng, suối nƣớc nóng là tài nguyên thiên nhiên rất quý giá để triển khai các loại hình du lịch tham quan, nghỉ dƣỡng, chữa bệnh. d. Sinh vật Tài nguyên sinh vật ở nƣớc ta rất đa dạng và phong phú. Nguồn tài nguyên quý giá này cũng đã đƣợc khai thác để phục vụ cho mục đích du lịch. Tài nguyên sinh vật có giá trị tạo nên phong cảnh làm cho thiên nhiên đẹp và sống động hơn. - Một số hệ sinh thái đặc biệt Ở nƣớc ta có một số hệ sinh thái đặc biệt rất tiêu biểu cho thiên nhiên của vùng nhiệt đới đã đƣợc khai thác phục vụ cho mục đích du lịch nhƣ các hệ sinh thái rừng ngập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long, hệ sinh thái rạn san hô ở Quảng Ninh, Hải Phòng, Khánh Hòa, Bình Thuận, Bà Rịa - Vũng Tàu… - Các điểm tham quan sinh vật Ở nƣớc ta có rất nhiều điểm tham quan sinh vật thu hút đông đảo khách du lịch nhƣ các vƣờn thú, vƣờn bách thảo, các công viên vui chơi giải trí (thủy cung) ở 10 Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh; các viện bảo tàng sinh vật ở Hải Phòng, Nha Trang, các sân chim, vƣờn chim và vƣờn hoa trái ở đồng bằng sông Cửu Long, các cơ sở thuần dƣỡng voi ở Buôn Đôn (Đắc Lắc), nuôi khỉ ở đảo Rêu (Quảng Ninh) nuôi trăn, rắn, cá sấu ở đồng bằng sông Cửu Long… Các di sản thiên nhiên thế giới Các di sản thiên nhiên cũng nhƣ các di sản thế giới nói chung (bao gồm các di sản thiên nhiên và di sản văn hóa thế giới hoặc di sản hỗn hợp tự nhiên và văn hóa) có sức hấp dẫn đặc biệt đối với khách du lịch nội địa và khách du lịch quốc tế. Hình 1.1 : Vịnh Hạ Long Tài nguyên du lịch nhân văn Tại điều 13 Luật Du lịch( Số 44/2005/QH11) định nghĩa : « Tài nguyên du lịch nhân văn gồm truyền thống văn hóa, các yếu tố văn hoá, văn nghệ dân gian, di tích lịch sử, cách mạng, khảo cổ, kiến trúc, các công trình lao động sáng tạo của con người và các di sản văn hoá vật thể, phi vật thể khác có thể được sử dụng phục vụ mục đích du lịch »[17] So với tiềm năng du lịch tự nhiên, tiềm năng du lịch nhân văn có tác dụng nhận thức nhiều hơn, giá trị giải trí là thứ yếu. Tiềm năng du lịch nhân văn thƣờng tập trung ở các thành phố lớn, là đầu mối giao thông và là nơi tập trung cơ sở vật chất phục vụ du lịch. Đại bộ phận tài nguyên du lịch nhân dân không có tính mùa, 11 không bị phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên nên tần suất hoạt động của nó là rất lớn (lƣợng khách, số ngày khách đến).[2] Hình 1.2 :Chùa Một Cột Ngày nay, việc phát huy các thế mạnh về tiền năng du lịch nhân văn để phát triển du lịch đƣợc Nhà nƣớc quan tâm, ngay Điều 1 pháp lệnh du lịch Việt Nam chỉ rõ: “Nhà nƣớc Việt Nam xác định du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp, quan trọng, mang nội dung văn hoá sâu sắc…” . Việc phát triển du lịch nhân văn (Du lịch văn hoá) là cách để giáo dục lòng yêu nƣớc, nhận thức trách nhiệm bảo vệ tài sản công của quốc gia, quản bá về hình ảnh của đất nƣớc ra thề giới. 1.1.2 Quy hoạch lãnh thổ du lịch Du lịch là một hoạt động tổng hợp phức tạp có quan hệ với nhiều lĩnh vực kinh tế và xã hội. Chính vì vậy nếu thiếu quy hoạch, hoạt động du lịch có thể sẽ gây ra những tác động không mong muốn và không lƣờng trƣớc đƣợc . Việc quy hoạch sẽ đƣa ra những chỉ dẫn cần thiết để phát triển du lịch đối với cả những điểm mới và những điểm đang hoạt động. Quy hoạch lãnh thổ du lịch là một nội dung đặc biệt quan trọng trong quy hoạch du lịch. Về thực chất tổ chức lãnh thổ du lịch là sự kết hợp phân tích tổng hợp giữa chiến lƣợc sử dụng lãnh thổ và phát triển kinh tế xã hội – xã hội và khả 12 năng phát triển du lịch nhằm sử dụng có hiệu quả nhất tiềm năng tài nguyên du lịch và các điều kiện có liên quan đến trong một lãnh thổ nhất định.[2] Mục đích của công tác quy hoạch là dựa trên cơ sở về tiềm năng và nguồn lực , nghiên cứu các tác động nội – ngoại lực của các yếu tố tự nhiên kinh tế- xã hội và những biến động tiềm ẩn ngoài quy luật . Điều này đòi hỏi công tác quy hoạch lãnh thổ phải nghiên cứu quy luật biến động của các yếu tố cơ bản trong không gian lãnh thổ quy hoạch , làm căn cứ cho các dự báo . Đối với các mục tiêu quy hoạch khác nhau cần nhƣ có những phƣơng án và lựa chọn các giải pháp khác nhau. Quy hoạch là một công tác cần đƣợc tiến hành thƣờng kì có bố sung và đƣợc điều chỉnh cho sát với tình hình thực tế và những xu thế, biến động mới nảy sinh. Kết quả của quy hoạch lãnh thổ du lịch là bản đồ tổ chức không gian và tuyến điểm du lịch trên đó cần thể hiện rõ những nội dung chính sau:[2] Các khu du lịch : với chức năng quan trọng là đáp ứng các nhu cầu dịch vụ (cung cấp thông tin , lƣu trữ, ăn uống, mua bán hàng lƣu niệm, thông tin liên lạc,…)và là nơi xuất phát đến các điểm du lịch . Chính vì vậy thƣờng các các trung tâm , cụm du lịch gắn liền với hệ thống đô thị. Tuy nhiên việc hình thành trung tâm, cụm du lịch còn phụ thuộc vào khoảng cách đến các điểm du lịch hiện tại và các điểm tiềm năng tài nguyên du lịch cũng nhƣ điều kiện hạ tầng cơ sở, cơ sở vật chất kỹ thuật bởi trung tâm, cụm du lịch đƣợc hình thành nhằm gắn kết các điểm du lịch tạo khả năng thu hút khách Tuyến, điểm du lịch : Điểm du lịch là cấp thấp nhất trong hệ thống phân vị bản đồ tổ chức lãnh thổ du lịch . Đây là nơi tập trung một loại tài nguyên du lịch đặc sắc nào đó( ngoài những tài nguyên kém đặc sắc khác có thể có) hay một loại công trình riêng biệt phục vụ du lịch hoặc kết hợp cả hai ở quy mô nhỏ . Tuyến du lịch là một đơn vị tổ chức không gian du lịch đƣợc hình thành bởi sự liên kết hai hoặc nhiều điểm du lịch khác nhau trên một lãnh thổ . Sự liên kết của các điểm du lịch để tạo thành tuyến du lịch đƣợc dựa trên hệ thống giao thông . Do vậy , tuyến du lịch có thể là: tuyến đƣờng bộ , tuyến đƣờng sắt, tuyến đƣờng thủy, tuyến đƣờng không. 13 Về mặt lãnh thổ trong một quốc gia, tuyến du lịch có thể là tuyến nội vùng( á vùng , tiểu vùng) hoặc là tuyến liên vùng. Đối với cấp tỉnh có tuyến du lịch nội tỉnh và ngoại tỉnh . Căn cứ vào tính đa dạng về chức năng của các điểm du lịch trên một tuyến , tuyến du lịch có thể là tuyến du lịch tổng hợp với các điểm du lịch có chức năng khác nhau ( điểm du lịch sinh thái, điểm du lịch văn hóa, điểm du lịch thể thao, điểm du lịch nghỉ dƣỡng….) hoặc tuyến du lịch chuyên đề với các điểm du lịch cùng chức năng Không gian thuận lợi phát triển du lịch: đƣợc hiểu là khu vực tập trung nhiều tài nguyên du lịch đặc sắc với những điều kiện thuận lợi cho hoạt động phát triển hoạt động du lịch . Tuy nhiên điều đó không nhất thiết đƣợc hiểu là có mặt bằng hoặc có sơ sở hạ tầng ,cơ sở kỹ thuật vật chất kỹ thuật phát triển bởi đối với một số loại hình du lịch nhƣ du lịch sinh thái, du lịch mạo hiểm, du lịch thể thao, du lịch leo núi……không đòi hỏi phải có những điều kiện này, thậm chí việc phát triển cơ sở hạ tầng sẽ có những tác động tiêu cực đến sự phát triển của chúng. Chính vì vậy, việc xác định không gian thuận lợi phát triển du lịch thƣờng chỉ căn cứ đến đặc điểm phân bố không gian tài nguyên du lịch , trong đó chú trọng hơn tới những tài nguyên đặc sắc có tính đặc thù của lãnh thổ nghiên cứu. Ngoài ra để xác định không gian này cũng cần lƣu ý đến những khả năng tai biến tự nhiên có ảnh hƣởng trực tiếp đến hoạt động phát triển du lịch nhƣ trƣợt lở đất đá do các quá trình ngoại sinh , động đất do các hoạt động kiến tạo …. Không gian ưu tiên đầu tư phát triển du lịch : có phạm vi nhỏ hơn và thƣờng nằm trong vùng không gian thuận lợi phát triển du lịch . Việc xác định không gian ƣu tiên đầu tƣ nhằm định hƣớng cho công tác đầu tƣ sau quy hoạch . Không gian này thƣờng đƣợc xác định căn cứ vào tính đặc sắc hấp dẫn của tài nguyên du lịch với các điều kiện thuận lợi để có khai thác có hiệu quả tiềm năng đó. Ngoài ra, sự phát triển những không gian này sẽ tạo ra những điểm , cụm du lịch có vị trí quan trọng có tính then chốt trong tổ chức lãnh thổ du lịch chung của vùng nghiên cứu khoa học . 14