Tài liệu Tư tưởng của phan bội châu về tôn giáo, tín ngưỡng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------ NGUYỄN KHẮC SÂM TƢ TƢỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU VỀ TÔN GIÁO, TÍN NGƢỠNG Chuyên ngành : CNDVBC&CNDVLS Mã số : 62. 22. 03. 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS, TS. Đỗ Thị Hòa Hới 2. TS. Phạm Bá Lƣợng HÀ NỘI - 2017 0 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ Tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các trích dẫn và kết quả nêu trong luận án là trung thực và có xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Nguyễn Khắc Sâm 1 LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài luận án “Tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng”, Tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ, tạo điều kiện của tập thể lãnh đạo, các nhà khoa học, cán bộ, chuyên viên Khoa Triết học; tập thể Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, giảng viên, cán bộ các phòng, ban chức năng của Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành về sự giúp đỡ đó. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS, TS. Đỗ Thị Hòa Hới; TS. Phạm Bá Lượng - thầy, cô giáo là những người đã giúp Tôi có được nền tảng và sự tự tin để hoàn thành luận án này trong điều kiện tốt nhất. Đây là một món quà tinh thần có ý nghĩa giúp tôi có thể tiếp tục vững bước trên con đường nghiên cứu khoa học của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp và bạn bè đã động viên, khích lệ, tạo điều kiện và giúp đỡ Tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án này. TÁC GIẢ LUẬN ÁN 2 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................ 1 MỤC LỤC ............................................................................................................ 3 MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 5 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN..................................................................................... 9 1.1. Những công trình nghiên cứu về bối cảnh, con người và sự nghiệp của Phan Bội Châu ................................................................................... 9 1.2. Những công trình nghiên cứu tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng ............................................................................................ 24 1.3. Những vấn đề đặt ra và hướng nghiên cứu, giải quyết của luận án ... 29 1.3.1. Những vấn đề đặt ra ...........................................................................29 1.3.2. Hướng nghiên cứu, giải quyết của luận án ..........................................31 Chƣơng 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN, THỰC TIỄN VÀ KHÁI LƢỢC CHO SỰ HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN TƢ TƢỞNG VỀ TÔN GIÁO, TÍN NGƢỠNG CỦA PHAN BỘI CHÂU ............................................................... 35 2.1. Cơ sở lý luận cho sự hình thành, phát triển tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu .......................................................................... 35 2.1.1. Sự kế thừa các yếu tố tư tưởng trong Nho, Phật, Đạo .........................35 2.1.2. Sự tiếp thu tư tưởng từ Tân văn, Tân thư ............................................38 2.1.3. Sự kế thừa và phát triển tư tưởng khoan dung tôn giáo, đoàn kết, yêu nước và các giá trị văn hóa truyền thống khác của Việt Nam .................43 2.2. Cơ sở thực tiễn và khái lược cho sự hình thành, phát triển tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu .......................................... 46 2.2.1. Bối cảnh thế giới, khu vực tác động đến sự hình thành, phát triển tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu ........................................46 2.2.2. Bối cảnh Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX tác động đến sự hình thành, phát triển tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu ................53 2.2.3. Khái lược tiến trình tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu ............................................................................................................65 3 Chƣơng 3. MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƢ TƢỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU VỀ TÔN GIÁO, TÍN NGƢỠNG .................................... 74 3.1. Phan Bội Châu quan niệm về trời, đạo trời, qủy thần ........................ 74 3.2. Quan điểm của Phan Bội Châu về đoàn kết lương - giáo, tự do tín ngưỡng, tôn giáo ................................................................................................... 80 3.3. Quan niệm của Phan Bội Châu về Phật giáo .................................... 94 3.4. Quan điểm của Phan Bội Châu về giá trị của tôn giáo, tín ngưỡng trong đời sống xã hội........................................................................... 108 3.4.1. Phan Bội Châu phân biệt những người theo các tôn giáo chân chính và những kẻ đội lốt tôn giáo, lợi dụng tôn giáo .......................................... 108 3.4.2. Phan Bội Châu phê phán những biểu hiện mê tín dị đoan, hủ tục trong các tôn giáo, tín ngưỡng ................................................................... 114 3.4.3. Quan điểm của Phan Bội Châu về giá trị của các tôn giáo, tín ngưỡng ........... 126 Chương 4. GIÁ TRỊ, HẠN CHẾ CỦA TƯ TƯỞNG PHAN BỘI CHÂU VỀ TÔN GIÁO, TÍN NGƯỠNG VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO, TÍN NGƯỠNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ....................................................................................................... 132 4.1. Một số giá trị, hạn chế trong tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng ................................................................................................. 132 4.1.1. Một số giá trị trong tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng ... 132 4.1.2. Một số hạn chế trong tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng ...................................................................................................... 138 4.2. Ý nghĩa của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng đối với việc thực hiện chính sách tôn giáo, tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay...... 143 4.2.1. Sự kế thừa và phát triển nội dung tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng ở Hồ Chí Minh .......................................................... 143 4.2.2. Ý nghĩa của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng đối với Việt Nam hiện nay ............................................................................... 150 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 161 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................... 164 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 165 4 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phan Bội Châu (1867 - 1940) là nhà yêu nước, nhà tư tưởng, danh nhân văn hóa trong lịch sử cận đại Việt Nam. Ông là dấu nối giữa tư tưởng văn hóa truyền thống với tư tưởng văn hóa hiện đại của Việt Nam. Vì thế, đã có rất nhiều nhà nghiên cứu về Phan Bội Châu từ nhiều góc độ lịch sử, văn học, văn hóa, tư tưởng triết học. Tuy góc nhìn nhận về các vấn đề này còn nhiều ý kiến khác nhau nhưng như Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã viết: “Ngày nay, chúng ta đi theo con đường của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ chí Minh; chúng ta không quên các cống hiến của các vị tiền bối yêu nước trong đó có nhà chí sĩ, nhà văn hóa lớn, có vị “thiên sứ” Phan Bội châu” [45, tr. 10]. Cho đến nay, những quan niệm tiến bộ trong tư tưởng của Phan Bội Châu vẫn còn ánh lên những nhân tố hợp lý và có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn. Việc tiếp tục tìm hiểu tư tưởng của Phan Bội Châu nói chung và tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng nói riêng sẽ giúp chúng ta có thêm luận cứ để chứng minh cho tính cách mạng và khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Như chúng ta biết, đã có nhiều công trình nghiên cứu về Phan Bội Châu, đặc biệt là trong lĩnh vực sử học, văn học. Riêng trong lĩnh vực tôn giáo học, tư tưởng của ông chưa được nghiên cứu nhiều và còn có những nhận định, đánh giá chưa thống nhất. Tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng tuy chưa thành hệ thống nhưng không kém phần tiêu biểu, đặc sắc và hàm chứa nhiều nội dung có ý nghĩa to lớn đối với chúng ta ngày nay. Trong điều kiện hiện nay, cùng với việc tiếp thu những giá trị văn hóa của nhân loại, hơn bao giờ hết, chúng ta phải biết giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc nhằm xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Sự nghiệp cách mạng của chúng ta không được phép đoạn tuyệt với quá khứ, mà phải là sự tiếp nối và phát huy những truyền thống tốt 5 đẹp, những giá trị nhân văn của dân tộc. Nghiên cứu sự hình thành và phát triển tư tưởng của các nhà Nho duy tân Việt Nam nói chung và tư tưởng của họ về tôn giáo, tín ngưỡng nói riêng là việc làm cần thiết. Tuy nhiên, cho đến nay trong các công trình đã công bố, những tư tưởng này chưa được đặt đúng vị trí vốn có của nó. Đứng trước yêu cầu của thực tiễn, việc nghiên cứu lịch sử tư tưởng Việt Nam nói chung và tìm hiểu tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu nói riêng đang là một nhu cầu cấp thiết đối với chúng ta trong điều kiện mở cửa hội nhập hiện nay. Qua tiếp nhận thành quả của người đi trước chúng tôi nhận thấy, tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng là bộ phận trong chỉnh thể tư tưởng của Phan Bội Châu cần được tiếp tục đi sâu nghiên cứu, hệ thống hóa. Sự hình thành, phát triển tư tưởng Phan Bội Châu nói chung và tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng nói riêng là một quá trình phức tạp, trải qua nhiều thời kỳ khác nhau, ở mỗi thời kỳ lại có những đặc điểm nhất định và bao chứa những nội dung khá phong phú có ý nghĩa sâu sắc cần được đi sâu tìm hiểu. Xuất phát từ những lý do đó, trong khuôn khổ luận án tiến sĩ Triết học chúng tôi lựa chọn đề tài đi sâu tìm hiểu Tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Luận án phân tích cơ sở lý luận, thực tiễn và khái lược cho sự hình thành, phát triển và nội dung cơ bản của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng. Từ đó, luận án chỉ ra giá trị, hạn chế của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng cũng như chỉ ra ý nghĩa của tư tưởng này đối với việc thực hiện chính sách tôn giáo, tín ngưỡng của Đảng, Nhà nước ta hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu: + Phân tích làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn và khái lược cho sự hình thành, phát triển tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu. 6 + Phân tích làm rõ một số nội dung cơ bản của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng. + Bước đầu nêu lên một số nhận xét, đánh giá về giá trị, hạn chế của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng cũng như chỉ ra ý nghĩa của tư tưởng đó đối với việc thực hiện chính sách tôn giáo, tín ngưỡng của Đảng, Nhà nước ta hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng. Phạm vi nghiên cứu: Luận án chủ yếu nghiên cứu qua bộ sách Phan Bội Châu toàn tập, của nhà xuất bản Thuận Hóa và trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây năm 2000 và các tài liệu khác liên quan đến cuộc đời, tư tưởng Phan Bội Châu nói chung và tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng nói riêng. 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện trên cơ sở tuân thủ những nguyên lý, quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm, chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nước Việt Nam hiện nay về tôn giáo, tín ngưỡng. Luận án sử dụng các phương pháp biện chứng duy vật trong nghiên cứu lịch sử tư tưởng, nhất là lịch sử triết học Phương Đông, chủ yếu là phương pháp thống nhất lịch sử - logic, hệ thống - cấu trúc, phân tích, tổng hợp, so sánh đối chiếu và hệ thống hóa tư liệu tham khảo thứ cấp … Ngoài ra, luận án còn sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành: Triết học - Lịch sử; Triết học - Tôn giáo học nhằm phát hiện các vấn đề mới trong tư tưởng của ông về vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng so với các công trình nghiên cứu trước đây giúp 7 tái hiện, khẳng định một cách chân thực những quan điểm, lập trường về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu. 5. Đóng góp mới về mặt khoa học của luận án - Luận án đã khái quát được tình hình nghiên cứu về vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng trong tư tưởng của Phan Bội Châu. - Luận án lý giải được các cơ sở lý luận, thực tiễn và khái lược cho sự hình thành và phát triển góp phần phát hiện và hệ thống hóa một số nội dung cơ bản trong tư tưởng của Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng. - Bước đầu chỉ ra giá trị, hạn chế của tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng cũng như chỉ ra ý nghĩa của tư tưởng đó đối với việc thực hiện chính sách tôn giáo, tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Luận án góp phần tìm hiểu và làm đầy đủ, sâu sắc hơn nữa nhận thức về cơ sở hình thành, phát triển và nội dung cơ bản tư tưởng tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu, nhằm bổ sung đầy đủ hơn về trình độ bước phát triển của tư duy dân tộc trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX về lĩnh vực này. Luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho nghiên cứu, giảng dạy lịch sử tư tưởng Việt Nam trước năm 1945, và góp phần vào tìm hiểu những vấn đề liên quan đến việc thực hiện chính sách của Đảng và Nhà nước ta về tôn giáo, tín ngưỡng trong giai đoạn hiện nay. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình nghiên cứu của tác giả và tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án được chia làm 4 chương và 11 tiết. 8 NỘI DUNG Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Những công trình nghiên cứu về bối cảnh, con ngƣời và sự nghiệp của Phan Bội Châu Đã có nhiều công trình nghiên cứu lịch sử Việt Nam thời cận đại ghi nhận vị trí quan trọng của con người và sự nghiệp Phan Bội Châu. Chúng ta biết đến ông như một nhân vật lịch sử tài năng có đóng góp ở nhiều lĩnh vực: văn thơ, triết học, chính trị, lịch sử, tôn giáo… Vì thế, con người và sự nghiệp của Phan Bội Châu là đề tài nghiên cứu thu hút sự chú ý của nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước với các công trình sử học, văn học, văn bản học rất phong phú về lượng và chất. * Các công trình về cuộc đời, sự nghiệp nhất là các bộ sách tuyển chọn, tuyển tập hệ thống hóa tác phẩm của tác giả Phan Bội Châu: Mặc dù Phan Bội Châu không phải là nhà tư tưởng chuyên về tôn giáo, ông là một nhà cách mạng suốt cuộc đời chỉ có một mong ước là làm thế nào để giành được độc lập cho dân tộc. Tuy nhiên, trên con đường hoạt động cách mạng của mình ông sớm nhận ra những vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng đóng một vai trò quan trọng trong đấu tranh giành độc lập dân tộc. Xuất phát từ bối cảnh đặc điểm lịch sử, văn hóa xã hội cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Việt Nam là một đất nước đa tôn giáo, tín ngưỡng, cũng như sự tiếp xúc của ông trong và ngoài nước với các tư tưởng Tân văn, Tân thư về tôn giáo, tín ngưỡng, đã tác động đến nhận thức và hành động của Phan Bội Châu. Trong những di thảo mà Phan Bội Châu để lại tuy không có một tác phẩm chuyên biệt nào đề cập tập trung đến lĩnh vực tôn giáo (tác phẩm “Phật học đăng” đang bị thất lạc). Nhưng trong các tác phẩm ông để lại thì số lượng viết về chủ đề tôn giáo, tín ngưỡng không hề nhỏ. Lướt qua mục lục bộ sách Phan 9 Bội Châu toàn tập [6-15] do tác giả Chương Thâu sưu tầm và biên soạn chúng ta có thể nhận thấy cụ thể một sự “dĩ nhất - quán chỉ” về chủ đề đó. Phan Bội Châu là người nổi tiếng đương thời và sau khi ông mất có rất nhiều công trình nghiên cứu về ông. Chúng tôi cho rằng, có thể xem các tổng thuật về tình hình nghiên cứu về Phan Bội Châu ở trong và ngoài nước của PGS Chương Thâu để có sự hình dung bức tranh tổng thể. Tiêu biểu từ năm 1990 đến nay, việc nghiên cứu về di thảo Phan Bội Châu để lại có bước tiến mới nhờ công sức của nhiều người. Đầu tiên phải kể đến công trình Phan Bội Châu toàn tập (10 tập) do nhà nghiên cứu Chương Thâu dày công sưu tầm, biên soạn. Đây là công trình tổng hợp có giá trị khoa học đầy đủ nhất từ trước tới nay, giúp cho các học giả trong và ngoài nước tiếp cận được một khối lượng tư liệu phong phú, tin cậy, xử lý văn bản khoa học, sắp xếp có hệ thống. Trong đó có nhiều tư liệu quý hiếm mới được phát hiện mà bất kỳ ai muốn tìm hiểu về cuộc đời, sự nghiệp, di thảo Phan Bội Châu không thể bỏ qua. Năm 2000 bộ sách quý trên được bổ sung, chỉnh lý, nhà xuất bản Thuận Hóa và trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây tái bản. Bộ sách hoàn thành đánh dấu một chặng đường nghiên cứu Phan Bội Châu của tác giả Chương Thâu và giới nghiên cứu. So với lần xuất bản trước, lần này có thêm 5000 trang kể cả phần nguyên văn chữ Hán được sưu tầm, dịch, chú giải, bổ sung. Trong đó nhiều tác phẩm có giá trị vừa được phát hiện như: Việt Nam vong quốc thảm trạng (tuồng mới), Hà thành liệt sĩ truyện (truyện ký lịch sử), Không trung duyên (tiểu thuyết luận đề), v.v. các văn kiện của Việt Nam quang phục hội, các văn kiện của Việt Nam quốc dân đảng… Trước mỗi một số văn bản được in đó có thêm tiểu dẫn hoặc một bài nghiên cứu, giới thiệu của tác giả Chương Thâu, hoặc của các chuyên gia nghiên cứu lý giải bổ sung về chính tác phẩm đó. Năm 2012, soạn giả Chương Thâu cho xuất bản thêm tập bổ di 1, như là một sự tiếp nối vào 10 tập trước của bộ Phan Bội Châu toàn tập; Tập sách đó bổ sung một số thơ văn từ năm 1900 - 1940. Như vậy 10 sau 3 lần in, đều có chỉnh sửa sau mỗi lần tái bản (năm 1990, 2000 và 2012) với 11 tập sách Phan Bội Châu toàn tập, hiện nay chúng ta cơ bản có đầy đủ tư liệu về cuộc đời, sự nghiệp, di thảo Phan Bội Châu. Trong đó có kèm cả những nhận xét đánh giá phong phú của giới nghiên cứu. Đây là công trình có giá trị cho những người nghiên cứu về Phan Bội Châu nói chung và tư tưởng về lĩnh vực tôn giáo, tín ngưỡng nói riêng của ông. Tiếp tục đi vào cụ thể những nghiên cứu về tôn giáo, tín ngưỡng của Phan Bội Châu, trong Phan Bội Châu toàn tập tập 1, văn thơ thời kỳ trước khi xuất dương từ 1882 - 1905. Trong phần đầu của sách có phần khảo sát công phu thu hút đó là những nhận định, đánh giá của giới nghiên cứu ở trong nước và ở các nước như Trung Quốc, Hàn Quốc, Liên Bang Nga, Ba Lan, Pháp, Hoa Kỳ,… về Phan Bội Châu. Sau đó văn bản giới thiệu nội dung của văn thơ thời kỳ trước khi xuất dương của Phan Bội Châu được sắp xếp với những vấn đề nổi bật như đề cao vai trò chủ thể của con người, hạ thấp vai trò của trời, Phật, thần, thánh, bài bác mê tín, chống chính sách nô dịch của thực dân Pháp lợi dụng tôn giáo, dùng tôn giáo để củng cố quyền thống trị. Trong sách tập 1 này vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng được Phan Bội Châu đề cập đến nhiều ở phần “Tạp ký” và rải rác ở một số bài thơ, văn khác nữa. Ở Phan Bội Châu toàn tập, tập 2, văn thơ những năm đầu ở nước ngoài từ 1905 - 1908. Đây là những tác phẩm ra đời trong cuộc vận động tuyên truyền cách mạng của Phan Bội Châu, chủ yếu là hoạt động của phong trào Đông Du. Khi nói đến tư tưởng về tôn giáo của Phan Bội Châu, như nhà nghiên cứu Hồ Song đã nhận xét trong Phan Bội Châu toàn tập, tập 2 rằng: Lần đầu tiên, từ sau khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, chúng ta bắt gặp một tâm hồn rộng rãi, bao dung, và một tinh thần cảm thông với những người theo đạo mới. Phan không một lời bài xích nào đối với đạo Thiên chúa, không một lời bài xích nào đối với giáo dân, kể cả những người nhẹ dạ theo giặc. Phan đặt trở lại những người ấy 11 vào trong nội bộ dân tộc, xem họ cũng là những đồng bào cùng máu mủ ruột thịt, cùng chịu cảnh áp bức bóc lột, cũng bị đàn áp chẳng khác gì những người không theo đạo [7, tr. 14]. Ở đây, khi nói về tôn giáo, tín ngưỡng có thể thấy đó là tư tưởng khoan dung, cảm thông với nghịch cảnh những người theo đạo Thiên Chúa. Đó còn là là sự vượt qua giới hạn chính đạo của Nho giáo ở Phan Bội Châu, ông không có một lời bài xích nào đối với đạo Thiên chúa, với giáo dân. Phan Bội Châu muốn vận động yêu nước đoàn kết tất cả mọi người đứng vào mặt trận chống thực dân Pháp, đoàn kết mười hạng người trong đó có đồng bào theo tôn giáo. Ta có thể thấy sự nhắc lại tư tưởng đó trong tác phẩm Việt Nam vong quốc sử, Hải ngoại huyết thư hay Tân Việt Nam, và nhiều tác phẩm thời kỳ sau 1925. Trong Phan Bội Châu toàn tập, tập 5, văn thơ 1917 - 1925 gồm nhiều tác phẩm khác nhau. Trong đó chúng tôi đặc biệt chú ý tác phẩm “Thiên hồ! Đế hồ!” bởi trong đó nó đã cực lực vạch trần, tố cáo tội ác mượn lá bài tôn giáo để diệt chủng của thực dân Pháp. Phan Bội Châu đã dành khá nhiều trang để chỉ rõ tội ác của thực dân Pháp đi ngược lại công lý, tiến bộ, chủ trương lợi dụng tôn giáo để tiêu diệt nước ta. Nhưng đáng nói là trong sự phê phán thực dân Pháp, Phan Bội Châu vẫn không hề có ý bài xích vấn đề theo Công giáo. Ông có kế thừa quan điểm này của Nguyễn Trường Tộ nhất là luận điểm về tín ngưỡng tự do, tôn giáo tự do. Phan Bội Châu luôn tin tưởng và đánh giá cao tinh thần yêu nước của đồng bào Công giáo, từ đó ông đã vận động có hiệu quả phong trào yêu nước trong đồng bào Công giáo. Ở Phan Bội Châu toàn tập, tập 7 và 8, văn xuôi và văn vần giai đoạn ở Huế, từ 1925 - 1940 rất đáng chú ý vì có nhiều tác phẩm bàn về vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng hệ thống hơn trước. Trong giai đoạn đó, nổi bật hơn cả là tư tưởng Phan Bội Châu về Phật giáo. Đây là thời kỳ Phan Bội Châu ở Huế phải sống cảnh “Chim lồng cá chậu” nhưng trước ảnh hưởng mạnh mẽ của phong trào Chấn hưng Phật giáo khắp cả nước, lại đang sống ở mảnh đất kinh kỳ đã 12 ảnh hưởng, tác động nhất định đến tư tưởng Phan Bội Châu. Ông nói đến Phật giáo, tấm lòng “thương người”, “nhân ái”, “từ bi”, đến các giá trị văn hóa, đạo đức của Phật giáo… Ở Phan Bội Châu toàn tập, tập 9 chuyên sâu về sách Chu Dịch, tập 10 về Khổng học đăng bàn nhiều về Nho giáo. Trong lúc những trào lưu tư tưởng Âu Tây dồn dập tràn vào Việt Nam, nhiều nhà tân học bài bác nền học cũ là cổ hủ, trái lại các nho gia cho cái học mới là phù hoa, thì ông muốn dung hòa Đông – Tây giữa cái học cũ với cái học mới. Ông đã can đảm khêu sáng “ngọn đèn Khổng học”, “Phật học” để thức tỉnh những kẻ lầm lạc, và nhấn mạnh sự cần thiết phải kế thừa giá trị văn hóa truyền thống. Một điều cần nói thêm rằng, qua bộ sách này, ta thấy được công lao của tác giả Chương Thâu, công lao ấy đã được đền bù, và đã nâng tác giả lên vị trí của nhà Phan Bội Châu học đầy uy tín. Để có được bộ sách toàn tập này như giáo sư Vũ Ngọc Khánh đã nhận xét muốn làm được công việc này, đòi hỏi người sưu tầm không phải chỉ biết một việc sưu tầm, gặp tài liệu ở đâu thì sưu tầm ở đó, mà phải có một ý đồ khoa học hẳn hoi. Việc sưu tầm phải được chuyên sâu cùng một lúc đặt ngang với chương trình nghiên cứu về Phan Bội Châu. Phải có hướng đi từ trước, phải hình dung được cả hệ thống vấn đề và cách thức triển khai ở từng khía cạnh. Vì đây là sưu tầm để đi đến một đối tượng nhân vật và làm sáng lên sự đa dạng, đa dạng mà lại rất tập trung ở nhân vật ấy, từ nhiều phương diện. Ngoài ra tác giả Chương Thâu còn xuất bản nhiều sách về Phan Bội Châu như Tư tưởng Phan Bội Châu [128]; Thơ văn Phan Bội Châu [129]; Phan Bội Châu về một số vấn đề văn hóa - xã hội - chính trị [131]; Hồ sơ vụ án Phan Bội Châu [132]; Nghiên cứu Phan Bội Châu [134]; 100 năm phong trào Đông Du và Phan Bội Châu [135]; Giai thoại Phan Bội Châu [137]; Phan Bội Châu trong dòng thời đại [139]; Phan Bội Châu nhà yêu nước, nhà văn hóa lớn [140], xuất bản năm 2005 và in tái bản bổ sung năm 2012;… Vì vậy 13 nói đến nhà nghiên cứu Chương Thâu là có thể nói tới nhà Phan Bội Châu học, đây là nguồn tư liệu quý cho chúng tôi khi tiếp tục nghiên cứu về Phan Bội Châu từ góc độ tiếp cận tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng. Tựu chung lại, qua bộ tư liệu Phan Bội Châu toàn tập cùng với những phân tích trên đây, khi nói đến sự phát triển tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng ta có thể thấy có 2 giai đoạn: giai đoạn trước năm 1925 đây là thời kỳ ông vận động cách mạng, tiếp xúc gặp gỡ vận động các nhà hoạt động tôn giáo, nội dung tư tưởng là đoàn kết các tôn giáo nhằm đoàn kết các lực lượng, mà hiện thực hóa tư tưởng này vào trong phong trào Duy Tân, Đông Du, Việt Nam Quang phục Hội. Nhận thức được thực tế đương thời cần tập hợp quần chúng Phan Bội Châu đã thành lập Hội Giáo đồ yêu nước, tập hợp được những người Công giáo như linh mục Nguyễn Văn Tường, Nguyễn Thần Đồng, Đậu Quang Lĩnh, Mai Lão Bạng và nhiều vị khác tham gia rất tích cực. Tiếp theo cần lưu ý đến tư tưởng về tôn giáo, tín ngưỡng có nội dung mới ở giai đoạn từ năm 1925 - 1940. Đây là thời kỳ bị giam lỏng ở Huế Phan Bội Châu có điều kiện để tổng kết, suy ngẫm, phản tư trước tình hình tôn giáo và các phong trào tôn giáo ở Việt Nam. Thời kỳ này, với rất nhiều sự kiện nổi bật như sự ra đời của đạo Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo, phong trào Chấn hưng Phật giáo, các tôn giáo mới…qua nguồn tài liệu sách báo và cả qua tiếp xúc với những nhà hoạt động cách mạng xã hội đương thời…Ông đã chủ động trước tác các công trình về tư tưởng, tôn giáo phương Đông rất quan trọng. Tóm lại: Trên đây chúng tôi điểm qua các sử liệu về bối cảnh lịch sử, cuộc đời, và một số tác phẩm trong số di thảo của Phan Bội Châu in trong bộ Phan Bội Châu toàn tập, được soạn giả Chương Thâu và giới nghiên cứu sưu tầm, biên soạn. Những vấn đề trực tiếp liên quan đến tôn giáo, tín ngưỡng đã được soạn giả Chương Thâu và giới nghiên cứu sưu tầm, biên soạn với những 14 nhận xét bước đầu đặt vào tiến trình tư tưởng của Phan Bội Châu, hoặc gián tiếp liên quan đến tôn giáo, tín ngưỡng đều hết sức quan trọng cho chúng tôi kế tục. Như vậy, trong tư tưởng Phan Bội Châu vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng. Chủ đề này đã chiếm một phần không nhỏ trong các sáng tác của ông. Trong đó có những tác phẩm Phan Bội Châu đề cập đến tư tưởng đoàn kết lương giáo; tự do tín ngưỡng tôn giáo; phân biệt các giá trị, tương đồng ở các tôn giáo, mà cho đến hiện nay những nội dung tư tưởng này vẫn còn nguyên giá trị thời sự của nó. * Các công trình nghiên cứu chuyên khảo khác về cuộc đời, sự nghiệp của Phan Bội Châu: Tiếp cận nghiên cứu làm rõ bối cảnh lịch sử, hành trạng nhân vật lịch sử Phan Bội Châu, có nhiều công trình chuyên khảo có giá trị, trước hết phải kể đến công trình tiêu biểu của các học giả như: Tìm hiểu Phan Bội Châu và Phan Chu Trinh [111] của Tôn Quang Phiệt xuất bản năm 1956. Việt Nam chí sĩ: Phan Bội Châu thân thế và thi văn [109] của Thế Nguyên xuất bản năm 1956 đã cung cấp những tư liệu liên quan đến cuộc đời Phan Bội Châu và sự nghiệp thi văn của ông. Đây là tài liệu rất có giá trị của một học giả Miền Nam nghiên cứu về Phan Bội Châu từ những năm 50 của thế kỷ XX. Cuốn sách Cụ Sào Nam 15 năm bị giam lỏng ở Huế [108] nhà xuất bản Anh - Minh xuất bản năm 1956, đã hé lộ hành tung của cụ Sào Nam trong 15 năm ở Huế từ 1925 đến 1940, thái độ đối với đồng bào, đối với cường quyền thực dân… Trong đó có phần liên quan đến các tôn giáo như Công giáo, Cao Đài, Tin lành, Phật giáo,… Đây là tài liệu rất quý trong nghiên cứu liên quan đến tư tưởng Phan Bội Châu về tôn giáo, tín ngưỡng thời kỳ sau năm 1925. Phan Bội Châu niên biểu [112] do Tôn Quang Phiệt, Phạm Trọng Điềm dịch năm 1957 là cuốn hồi ký của Phan Bội Châu viết bằng chữ Hán thời kỳ 1925 - 1940, khi bị thực dân Pháp quản thúc tại Huế. 15 Luận đề về Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh [116] của Chu Đăng Sơn năm 1958, là cuốn sách dùng trong các kỳ thi trung học ở miền Nam trước đây. Trong đó đề cập đến thời đại, thân thế và sự nghiệp đấu tranh của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh và đóng góp của họ. Trong “Nguyệt san tư tưởng” [161] của viện đại học Vạn Hạnh xuất bản năm 1973 đã giới thiệu các công trình nghiên cứu của các học giả, các nhà nghiên cứu tại viện đại học Vạn Hạnh cũng như các đại học khác như Nguyễn Đăng Thục, Nguyễn Khắc Ngữ, Vũ Đức Bằng,… viết về Phan Bội Châu. Điều này thể hiện sự quan tâm nghiên cứu của các học giả có uy tín ở miền Nam trước đây về đề tài Phan Bội Châu. Tác phẩm Cuộc đời Phan Bội Châu [50] của Lê Đình Hà năm 2007 đã giới thiệu những tư liệu liên quan đến cuộc đời Phan Bội Châu qua các thời kỳ khác nhau. Tác phẩm Danh nhân lịch sử Việt Nam: “Phan Bội Châu” [75] của Vũ Ngọc Khánh xuất bản năm 2012, đã mô tả, kể lại đầy đủ về con người, cuộc đời và sự nghiệp của Phan Bội Châu. Bên cạnh đó còn kèm theo phụ lục chứa đựng những trang tư liệu mới so với các công trình trước đó. Trong cuốn sách này còn có những bình luận, nhận định, đánh giá về Phan Bội Châu của những học giả, hoặc các mẩu giai thoại, huyền sử, thơ ca dân gian, hoặc các tư liệu lịch sử mới được sưu tầm phát hiện, khai thác từ các gia phả, thần phả, các tư liệu trong thư tịch Hán Nôm… khá đa dạng và phong phú mà trước đây chưa được biết đến. Đây là nguồn tài liệu quý cho chúng tôi khi tìm hiểu về Phan Bội Châu. * Trong thời gian gần đây, có nhiều cuộc hội thảo với chủ đề “Phan Bội Châu cuộc đời - sự nghiệp” như: Năm 1997, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 130 năm ngày sinh của Phan Bội Châu, Trường Đại học KHXH&NV - Đại học Quốc gia Hà Nội đã phối hợp với trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hội khoa học lịch sử Việt Nam, Bảo tàng 16 cách mạng Việt Nam tổ chức cuộc hội thảo khoa học về cuộc đời và sự nghiệp cứu nước của ông [32]. Hội thảo đã thu hút sự tham gia của nhiều nhà khoa học, nhà nghiên cứu từ Trung ương và địa phương, từ nhiều góc độ khác nhau. Các báo cáo đã tập trung phân tích và làm sáng tỏ những đóng góp và công lao to lớn của Phan Bội Châu trong sự nghiệp giải phóng dân tộc của nhân dân ta đầu thế kỷ XX, đồng thời nêu bật những cống hiến xuất sắc của ông trong các lĩnh vực văn hóa và tư tưởng. Hội thảo cũng đề cập đến tình hình nghiên cứu Phan Bội Châu những năm gần đây và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu của tác giả Nguyễn Hưng Hà; những đóng góp về văn hóa, tư tưởng của Phan Bội Châu và cung cấp thêm những tư liệu liên quan đến Phan Bội Châu mới được phát hiện. Bên cạnh đó hội thảo cũng chú ý đến những chuyển biến tư tưởng của Phan Bội Châu sau cách mạng tháng Mười Nga và mối quan hệ giữa Phan Bội Châu và Nguyễn Ái Quốc, đây là sự chuyển giao giữa hai thế hệ trong công cuộc đấu tranh cứu nước. Năm 2005, nhân kỷ niệm 100 năm phong trào Đông Du, Ban Tuyên huấn tỉnh Nghệ An và trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây đã tổ chức hội thảo “Kỷ niệm 100 năm phong trào Đông Du và Phan Bội Châu”. Tháng 11/2005, Trường Đại học KHXH&NV - Đại học Quốc gia Hà Nội phối hợp với đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam và Trường Đại học Waseda Nhật Bản tổ chức hội thảo khoa học “Quan hệ văn hóa, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản và 100 năm phong trào Đông Du” [34]. Hội thảo đánh giá vai trò vô cùng quan trọng của Phan Bội Châu đối với mối quan hệ giữa Việt Nam - Nhật Bản thông qua hoạt động của ông ở Nhật Bản thời kỳ Đông Du. Năm 2010, Hội khoa học lịch sử Thừa Thiên - Huế phối hợp với Hiệp hội Asaba Việt Nam tại Nhật Bản đã tổ chức hội thảo khoa học “Phong trào Đông Du” nhân kỷ niệm 105 năm phong trào Đông Du và 100 năm ngày mất của Asaba Sakitaro và 70 năm ngày mất của nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu. Phát biểu tại hội thảo, PGS.TS Chương Thâu, Viện Sử học Việt Nam 17 khẳng định với 25 năm hoạt động, đặc biệt qua phong trào Đông Du, Phan Bội Châu đã có những đóng góp to lớn cho sự nghiệp giải phóng dân tộc Việt Nam đầu thế kỷ XX. Đặc biệt, sau nhiều năm hoạt động tại Nhật Bản, cụ Phan và phong trào Đông Du là những người tiên phong, đặt viên gạch đầu tiên cho mối quan hệ Việt - Nhật cách đây hơn một thế kỷ, mà rất cần được tiếp tục kế thừa, phát triển trong giai đoạn hiện nay. Vào năm 2013, nhân kỷ niệm 40 năm hợp tác quan hệ ngoại giao Việt Nam - Nhật Bản (1973 - 2013), Đài Truyền hình Việt Nam phối hợp cùng tổ chức JICA và NHK International cộng tác thực hiện 3 tập phim tài liệu “Chân dung nhà yêu nước Phan Bội Châu và phong trào Đông Du” tập trung làm rõ về giai đoạn Đông du với chí sỹ yêu nước Phan Bội Châu thời kỳ ở Nhật Bản. Bộ phim đã phác họa được hoạt động, tư tưởng của nhà yêu nước Phan Bội Châu và các cộng sự thời kỳ ở Nhật Bản một cách cụ thể, sống động. Năm 2015, nhân kỷ niệm 110 năm Phong trào Đông Du (1905 - 2015), 90 năm cụ Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt đưa về an trí tại Huế (1925 2015) và 75 năm ngày mất của Phan Bội Châu tại Huế (29/10/1940 29/10/2015), được sự nhất trí của Uỷ ban nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế, Hội Khoa học lịch sử Huế đã tổ chức hội thảo khoa học “Phan Bội Châu và phong trào Đông Du” [60]. Chủ đề chung của hội thảo tuy không mới nhưng có nội dung tương đối rộng hơn so với các hội thảo khác cùng chủ đề. Yêu cầu của Ban tổ chức là hướng nghiên cứu tập trung vào thời gian 15 năm cụ Phan sinh sống và hoạt động tại Huế (1925 - 1940), chú ý đánh giá về bước chuyển biến tư tưởng yêu nước của Phan Bội Châu và cố gắng bổ sung thêm nhiều tư liệu mới, góp phần làm sáng tỏ sự nghiệp đấu tranh yêu nước của ông. * Các công trình nghiên cứu tiêu biểu về tư tưởng của Phan Bội Châu nói chung: Đồng thời và tiếp theo những công trình tiếp cận nghiên cứu từ góc độ văn học, sử học về Phan Bội Châu nói chung, năm 1976 các tác giả: Bùi Đăng 18 Duy, Nguyễn Đức Sự, Chương Thâu đã viết chung chuyên đề tư tưởng nghiên cứu Về tư tưởng chính trị và tư tưởng Triết học của Phan Bội Châu [125]. Năm 1977, tác giả Chương Thâu và Đinh Xuân Lâm in tác phẩm Chuyện kể Phan Bội Châu [126] trong đó có khái quát về tư tưởng thương dân, yêu nước của Phan Bội Châu. Năm 1981, nhà nghiên cứu Chương Thâu đã bảo vệ luận án tiến sĩ sử học “Phan Bội Châu - Con người và sự nghiệp cứu nước” [127]. Trong luận án đã làm nổi bật sự nghiệp cứu nước của Phan Bội Châu, tổng kết rút ra những ưu điểm, khuyết điểm trong đường lối cứu nước, cũng như rút ra những bài học lịch sử từ Phan Bội Châu để lại cho đời sau. Đáng lưu ý, Trần Văn Giàu đã xuất bản bộ sách Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ giữa thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám” [48] tập sách gồm 3 tập, trong đó tập 2 in năm 1993, đã đề cập đến tư tưởng yêu nước, tư tưởng chính trị, quan điểm sử học của Phan Bội Châu - một nhân vật có vị trí quan trọng trong giai đoạn 20 năm đầu thế kỷ XX. Năm 2000, Nguyễn Văn Hòa bảo vệ luận án Tiến sĩ triết học tại Viện Triết học với đề tài “Tư tưởng triết học và chính trị của Phan Bội Châu” và đã được xuất bản thành sách Tư tưởng triết học và chính trị của Phan Bội Châu [57]. Trong đó tác giả đã phân tích một số tư tưởng triết học và chính trị của Phan Bội Châu. Tác giả cho rằng, tư tưởng của ông là sự kết hợp hòa quyện của nhiều dòng: tư tưởng yêu nước truyền thống Việt Nam; tư tưởng Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo; tư tưởng dân chủ tư sản phương Tây và tư tưởng canh tân của các nước Á Đông. Xuất phát từ lập trường yêu nước, vốn là một Nho sĩ đầy nhiệt huyết với sự nghiệp cứu nước giải phóng dân tộc, Phan Bội Châu đã đi từ hệ tư tưởng phong kiến mà Nho giáo là nền tảng cơ bản đến chỗ tiếp thu, truyền bá hệ tư tưởng tư sản và rồi tiếp cận với chủ nghĩa Mác - Lênin. 19