Tài liệu Từ truyện cổ tích dân gian đến truyện cổ tích của nhà văn (trường hợp tô hoài và phạm hổ)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THANH HUYỀN TỪ TRUYỆN CỔ TÍCH DÂN GIAN ĐẾN TRUYỆN CỔ TÍCH CỦA NHÀ VĂN (TRƢỜNG HỢP TÔ HOÀI VÀ PHẠM HỔ) LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Hà Nội - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Nguyễn Thanh Huyền TỪ TRUYỆN CỔ TÍCH DÂN GIAN ĐẾN TRUYỆN CỔ TÍCH CỦA NHÀ VĂN (TRƢỜNG HỢP TÔ HOÀI VÀ PHẠM HỔ) Chuyên ngành: Văn học dân gian Mã số: 62 22 01 25 LUẬN ÁN TIẾN SĨ: NGÀNH VĂN HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. Lê Chí Quế PGS.TS. Lã Thị Bắc Lý Hà Nội - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, đƣợc sự hƣớng dẫn khoa học của GS.TS. Lê Chí Quế và PGS.TS. Lã Thị Bắc Lý. Kết quả nghiên cứu của đề tài là trung thực, không trùng lặp với công trình của một tác giả nào khác đã công bố trƣớc đây. Các nhận xét, đánh giá sử dụng của các tác giả khác đều đƣợc trích dẫn theo đúng quy định hiện hành về Quy cách trình bày luận án. Hà Nội, ngày…… tháng…… năm…… Tác giả Nguyễn Thanh Huyền LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi xin đƣợc gửi lời cảm ơn đến Lãnh đạo và tập thể Giảng viên Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội, Lãnh đạo Trƣờng Đại học Thủ đô Hà Nội, Lãnh đạo Khoa Giáo dục Mầm non Trƣờng Đại học Thủ đô Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện luận án. Đặc biệt, tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS.TS. Lê Chí Quế và PGS.TS. Lã Thị Bắc Lý - ngƣời hƣớng dẫn khoa học, đã luôn tận tình, tin tƣởng, chỉ bảo cho tôi trong suốt quá trình làm luận án. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, đã luôn động viên, ủng hộ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Tác giả Nguyễn Thanh Huyền MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu................................................................... 3 3. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................. 4 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 4 5. Đóng góp của luận án....................................................................................... 5 6. Cấu trúc luận án ............................................................................................... 6 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .............................. 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .............................................................. 7 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về ảnh hƣởng của truyện cổ tích dân gian đến truyện cổ tích của nhà văn trên thế giới .................................................... 7 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về sự ảnh hƣởng của truyện cổ tích dân gian đối với văn học viết tại Việt Nam ............................................................ 9 1.1.3. Các công trình nghiên cứu về sự ảnh hƣởng của truyện cổ tích dân gian đối với các nhà văn Tô Hoài và Phạm Hổ .............................................14 1.2. Một số vấn đề lý luận ...............................................................................17 1.2.1. Mối quan hệ giữa văn học dân gian và văn học viết ...........................17 1.2.2. Truyện cổ tích dân gian .......................................................................17 1.2.3. Truyện cổ tích của nhà văn .................................................................18 1.2.4. Cơ sở hình thành truyện cổ tích của nhà văn ......................................20 1.3. Con đƣờng tiếp cận cổ tích dân gian của cổ tích nhà văn ...................26 1.3.1. Giả cổ tích, giả huyền thoại .................................................................27 1.3.2. Truyện cổ viết lại .................................................................................28 1.3.3. Truyện lồng truyện ..............................................................................32 1.4. Quá trình phát triển truyện cổ tích của nhà văn ..................................33 Tiểu kết ................................................................................................................41 CHƢƠNG 2. TRUYỆN CỔ TÍCH CỦA NHÀ VĂN TÔ HOÀI ...................42 2.1. Yếu tố cổ tích trong sáng tác của Tô Hoài trên phƣơng diện nội dung....42 2.1.1. Cảm quan về con ngƣời .......................................................................42 2.1.2. Cảm quan về xã hội .............................................................................44 2.1.3. Cảm quan về loài vật ...........................................................................46 2.1.4. Cảm quan về thiên nhiên .....................................................................49 2.2.Yếu tố cổ tích trong sáng tác của Tô Hoài trên phƣơng diện nghệ thuật ...........................................................................................................................53 2.2.1. Nhân vật...............................................................................................53 2.2.2. Yếu tố kì ảo .........................................................................................62 2.2.3. Không gian, thời gian ..........................................................................65 2.2.4. Cốt truyện ............................................................................................70 Tiểu kết ................................................................................................................75 CHƢƠNG 3: TRUYỆN CỔ TÍCH CỦA NHÀ VĂN PHẠM HỔ .................76 3.1.Yếu tố cổ tích trong sáng tác của Phạm Hổ trên phƣơng diện nội dung ...........................................................................................................................76 3.1.1. Cảm quan về con ngƣời, thế giới tình cảm, xã hội .............................76 3.1.2. Cảm quan về loài vật ...........................................................................81 3.1.3. Cảm quan về thiên nhiên .....................................................................85 3.2. Yếu tố cổ tích trong sáng tác của Phạm Hổ trên phƣơng diện nghệ thuật .................................................................................................................91 3.2.1. Nhân vật...............................................................................................92 3.2.2. Yếu tố kì ảo .........................................................................................99 3.2.3. Không gian, thời gian ........................................................................111 3.2.4. Cốt truyện ..........................................................................................117 Tiểu kết ..............................................................................................................121 CHƢƠNG 4. SO SÁNH TRUYỆN CỔ TÍCH CỦA NHÀ VĂN TÔ HOÀI VÀ TRUYỆN CỔ TÍCH CỦA NHÀ VĂN PHẠM HỔ ................................122 4.1. So sánh truyện cổ tích của nhà văn Tô Hoài và truyện cổ tích của nhà văn Phạm Hổ trên phƣơng diện nội dung ..................................................122 4.1.1. Những nét tƣơng đồng và khác biệt ở cảm quan về con ngƣời.........122 4.1.2. Những nét tƣơng đồng và khác biệt ở cảm quan về xã hội ...............124 4.1.3. Những nét tƣơng đồng và khác biệt ở cảm quan về loài vật .............127 4.1.4. Những nét tƣơng đồng và khác biệt ở cảm quan về thiên nhiên .......129 4.2. So sánh truyện cổ tích của nhà văn Tô Hoài và truyện cổ tích nhà văn Phạm Hổ trên phƣơng diện nghệ thuật ......................................................132 4.2.1. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về nhân vật ...............................132 4.2.2. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về yếu tố kỳ ảo .........................135 4.2.3. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về không gian, thời gian ..........137 4.2.4. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về cốt truyện ............................141 Tiểu kết ..............................................................................................................147 KẾT LUẬN .......................................................................................................148 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................152 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 163 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Viết đầy đủ 1 Nxb Nhà xuất bản 2 TCTDG Truyện cổ tích dân gian 3 TCT Truyện cổ tích 4 CTDG Cổ tích dân gian 5 VHDG Văn học dân gian 6 Tr Trang 7 TP HCM Thành phố Hồ Chí Minh MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1.VHDG chính là nền tảng, là nguồn cảm hứng dồi dào, tiếp thêm chất liệu sáng tạo cho văn học viết. Nhận định, đánh giá về vai trò, vị trí của VHDG trong nền văn học dân tộc, nhà nghiên cứu Đinh Gia Khánh đã viết: “Văn học dân gian cổ truyền có giá trị lớn không phải chỉ vì nội dung thƣờng rất phong phú, vì hình thức có khi rất mĩ lệ, mà còn vì ảnh hƣởng to lớn của nó đối với văn học thành văn, tức văn học viết của trí thức dân tộc” [70;527]. Nhiều nhà văn đã tận dụng chất liệu dân gian, đặc biệt là TCT, để xây dựng cốt truyện, tình tiết hoặc nhân vật trong các tác phẩm của mình. Nhờ vậy, các sáng tác hiện đại đƣợc khoác chiếc áo mang màu sắc CTDG, vừa mới lạ, vừa quen thuộc, tạo nên sự hấp dẫn riêng cho thể loại TCTcủa nhà văn. Có thể nói, TCTDG có sức sống rất mãnh liệt vì nó là phần hợp nhất trong văn hóa truyền thống, đƣợc bảo lƣu, giữ gìn, tạo thành bản sắc riêng của mỗi dân tộc. “Cổ tích mang diện mạo và tâm hồn ngƣời. Mọi mặt gốc gác, nề nếp và truyền thống đều in bóng tuyệt vời trong cổ tích. Nghe cổ tích, ngẫm cổ tích, thấy đƣợc và cắt nghĩa đƣợc tất cả cơn cớ ta tồn tại, ta sinh sôi. Mỗi câu chuyện, mỗi nhân vật hoang đƣờng đến đâu đều thấm đƣợm ý nghĩa đời ngƣời, con ngƣời trong niềm than thở hay ngàn vạn ƣớc mong đều vẫn nảy nở từ trong tấm lòng nhân nghĩa và đức tính lam làm cùng với nụ cƣời thật hóm, thật duyên và phóng khoáng mọi nhẽ” [45;5]. Sang thời kỳ hiện đại, TCT vẫn tồn tại, phát triển và dấu ấn của TCTcó thể đƣợc tìm thấy trong sáng tác của rất nhiều nhà văn đƣơng đại.Với sự hấp dẫn, độc đáo mang tính nội tại, mối quan hệ giữa TCTDG và TCT của nhà văn đã thu hút sự quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu của các nhà lý luận, nghiên cứu và giảng dạy chuyên ngành văn học dân gian trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng trong suốt những năm qua. Hƣớng tới độc giả chính là trẻ em, những câu chuyện cổ tích đóng vai trò quan trọng với sự phát triển của trẻ nhỏ. TCT là môi trƣờng nuôi dƣỡng tâm hồn, kích thích tƣ duy và ngôn ngữ của trẻ. Hơn nữa, TCT có yếu tố hoang đƣờng, kì 1 ảo phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi thiếu nhi. Mỗi câu chuyện là một bài học sống động về những phẩm chất đạo đức, về cách xử trí tinh khôn cần có để giúp trẻ biết sống đẹp với đời, biết ứng xử tốt với những ngƣời xung quanh. TCT có tác động mạnh mẽ trong việc bồi dƣỡng tâm hồn trẻ thơ, đem đến cho trẻ những xúc cảm thẩm mỹ về một thế giới huyền ảo, kích thích và phát triển trí tƣởng tƣợng cho trẻ. Cùng với TCT dân gian, TCT của nhà văn đã tiếp tục làm tốt vai trò là “ngƣời bạn đồng hành” của trẻ em. Nhiều thế hệ trẻ thơ trên khắp thế giới đã say mê và tƣởng tƣợng về thế giới diệu kì qua các câu chuyện cổ tích của Andersen, Grimm, Pushkin… 1.2. Trong văn học thiếu nhi Việt Nam, Tô Hoài và Phạm Hổ là những gƣơng mặt tiêu biểu. Hai ông đã dành nhiều thời gian và tâm sức để sáng tác cho các em. Qua khảo sát cụ thể những tác phẩm của hai nhà văn trên, chúng tôi thấy hiện tƣợng đồng sáng tạo, hiện tƣợng mô phỏng phát triển cốt truyện, những cách tân nghệ thuật khi sử dụng chất liệu TCTDG khá rõ. “Tô Hoài đã đem đến cho bạn đọc nhỏ tuổi một cảm quan về lịch sử dân tộc qua nét vẽ tài hoa, tinh tế bức tranh phong cảnh, phong tục… Tô Hoài khai thác lịch sử gắn với cái thực trong màu sắc kỳ ảo có tính chất huyền thoại” [85;76]. Tô Hoài đã tìm tòi một số TCT để viết lại, kiểu tiểu thuyết hoá truyền thuyết và ông đã rất thành công với Đảo hoang, Chuyện nỏ thần, Nhà Chử, 101 truyện ngày xưa. Với những tác phẩm này, Tô Hoài cũng đã mở ra một hƣớng khai thác mới về đề tài lịch sử: hƣớng khai thác lịch sử gắn với huyền thoại, phong tục và văn hoá. Vấn đề sáng tác cổ tích mới đƣợc nhiều nhà văn quan tâm, trong đó, Phạm Hổ là ngƣời đầu tiên đã thể nghiệm sáng tác TCT cho các em. Gần ba mƣơi năm, ông miệt mài, tâm huyết viết Chuyện hoa, chuyện quả, với tình yêu thiên nhiên, cây cỏ, tình yêu trẻ thơ. Với vốn văn hoá dân gian giàu có, Phạm Hổ đã phát triển, khuyến khích bạn đọc tuổi thơ kiếm tìm, khám phá, cắt nghĩa các giá trị dân gian tƣởng đã ổn định, bất di bất dịch. 1.3. Trong những năm gần đây, nhu cầu nghiên cứu vai trò, ảnh hƣởng của VHDG ngày càng đƣợc mở rộng và nâng cao với mục tiêu bảo tồn, phát huy bản sắc dân tộc. Đặc biệt là sự xuất hiện ngày càng nhiều những công trình 2 nghiên cứu đề cập đến sự ảnh hƣởng của TCT đối với các nhà văn hiện đại, các nghiên cứu nghiêm túc đòi hỏi so sánh sự giống và khác nhau giữa truyện dân gian và TCTcủa nhà văn. Đó là sự phân biệt để bảo tồn bản chất xã hội – lịch sử duy nhất của các thể loại, đồng thời “chăm sóc” để nó tiếp tục “đâm chồi nảy lộc”. Nhìn lại một số công trình, chúng tôi thấy các nhà nghiên cứu đã chú trọng tìm hiểu TCT trên góc độ thi pháp và mối quan hệ VHDG với văn học viết. Các công trình bƣớc đầu nhìn nhận đƣợc sự ảnh hƣởng sâu đậm của TCTDG đối với văn học viết trên các mặt nhƣ nhân vật, cốt truyện. Tuy nhiên, chƣa có nghiên cứu nào đi sâu vào khảo sát những ảnh hƣởng từ TCTDG đến TCT của nhà văn qua những trƣờng hợp cụ thể. Trên cơ sở tham khảo các công trình nghiên cứu đã công bố, chúng tôi lựa chọn đề tài Từ truyện cổ tích dân gian đến truyện cổ tích của nhà văn (trường hợp Tô Hoài và Phạm Hổ) với mục đích chỉ ra sức sống mãnh liệt của truyện cổ dân gian, sự vận động của nó trong dòng chảy văn học nói chung, văn học viết cho thiếu nhi nói riêng. Đồng thời, nghiên cứu đề tài này cũng góp phần tìm hiểu sự dung hợp phong cách văn học viết và phong cách VHDG trong những sản phẩm nghệ thuật của nhà văn Tô Hoài và nhà văn Phạm Hổ. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đi vào nhận diện, khảo sát những ảnh hƣởng dấu ấn của TCTDG trong các tác phẩm văn học của hai nhà văn Tô Hoài, Phạm Hổ. Ở mỗi tác phẩm là mỗi dấu ấn khác nhau cho nên chúng tôi chọn và phân tích những tác phẩm thật tiêu biểu. Cụ thể là: Đối với nhà văn Tô Hoài chúng tôi khảo sátĐảo hoang, Chuyện nỏ thần, Nhà Chử…,101 Truyện ngày xưa trong sự đối sánh TCT do Nguyển Đổng Chi sƣu tập. Đối với nhà văn Phạm Hổchúng tôi khảo sát65 truyện gồmchuỗi truyện về những chú Sẻ con (11 truyện);tập Chuyện hoa chuyện quả (47 truyện) và các tác phẩmMa-ơ và Hơ-ê đi tìm ngọc; Chú bé người và ông trăng;Ngựa thần từ đâu đến; Lửa vàng, lửa trắng;Lửa vàng, lửa trắng, lửa nâu; Cất nhà giữa hồ;Bê và 3 Sáo. Do tính chất của đề tài là tìm mối liên hệ từ loại hình sáng tác này đến loại hình sáng tác khác nên trong quá trình khảo sát, phân tích ở khu vực hiện đại, chúng tôi sử dụng TCTDG để làm cơ sở cho so sánh, đối chiếu, phân tích. 3. Phƣơng pháp nghiên cứu 3.1. Phương pháp thống kê Thống kê để xác định những hiện tƣợng mang tính phổ biến, sự kế thừa và cách tân của hai tác giả Tô Hoài và Phạm Hổ trên phƣơng diện TCT viết lại. 3.2. Phương pháp phân tích và tổng hợp Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp phân tích nhƣ một công cụ để tìm hiểu cụ thể một số đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong truyện của Tô Hoài và Phạm Hổ. Tuy nhiên, phân tích có đi liền với tổng hợp để các kết luận đƣa ra không mang tính ngẫu nhiên mà sự đánh giá mang tính khái quát, thuyết phục hơn. 3.3. Phương pháp so sánh Chúng tôi so sánh truyện của Tô Hoài và Phạm Hổ với các tác phẩm của thể loại TCTDG để thấy đƣợc hiện tƣợng mô phỏng phát triển cốt truyện, những cách tân nghệ thuật của các nhà văn hiện đại khi sử dụng chất liệu từ TCTDG. Đồng thời, luận án cũng so sánh những nét tƣơng đồng và khác biệt giữa cổ tích của hai nhà văn Tô Hoài và Phạm Hổ. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Luận án chỉ ra những sáng tạo của Tô Hoài và Phạm Hổ trong thể loại truyện cổ tích viết lại ở cả hai phƣơng diện nội dung và nghệ thuật. Tiếp cận đối tƣợng thể loại, luận án quan tâm tới hai phƣơng diện là lịch sử và cấu trúc tác phẩm. Trên phƣơng diện lịch sử, luận án có nhiệm vụ trình bày quá trình, đặc điểm phát triển của thể loại qua các giai đoạn lịch sử văn học. Trên phƣơng diện cấu trúc, luận án có nhiệm vụ khảo sát các yếu tố hợp thành nội dung và hình thức thể loại, tác phẩm. Cụ thể, đó là hệ thống đề tài, cảm hứng, hệ thống hình tƣợng, cốt truyện, ngôn ngữ và giọng điệu… Song để làm 4 đƣợc điều này, ngƣời nghiên cứu trƣớc tiên phải dành thời gian sƣu tầm, thống kê tác phẩm nhằm đảm bảo cho việc phân tích, khái quát về ảnh hƣởng thể loại theo những phƣơng diện nghiên cứu đã đƣợc xác định ở trên. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Chúng tôi tiến hành thu thập, đối chiếu, hệ thống hóa các tài liệu nghiên cứu. Xác lập và phân tích các đặc trƣng cơ bản trên hai phƣơng diện nội dung và nghệ thuật, từ đó tiến hành so sánh những nét tƣơng đồng và khác biệt của truyện cổ tích của nhà văn Tô Hoài và truyện cổ tích của nhà văn Phạm Hổ. 5. Đóng góp của luận án Nghiên cứu vấn đề ảnh hƣởng của VHDG đối với văn học viết đòi hỏi sự đánh giá toàn diện và sâu sắc. Việc chỉ ra đƣợc hết những biểu hiện muôn màu, muôn vẻ của mối quan hệ này phụ thuộc vào những quan niệm, trình độ nhận thức vấn đề ở từng thời điểm cụ thể. Do đó luận án sẽ là một bƣớc trong quá trình nhìn nhận vấn đề này một cách hoàn chỉnh hơn. Điều mà luận án hƣớng tới và khẳng định xét đến cùng là góp phần làm sáng tỏ thêm quy luật với tính bền vững trong sự biến đổi không ngừng của truyền thống nghệ thuật sáng tạo trong lịch sử dƣới ánh sáng những quan niệm về các giá trị thẩm mỹ trong thời đại mới. Qua luận án Từ truyện cổ tích dân gian đến truyện cổ tích của nhà văn (trường hợp Tô Hoài và Phạm Hổ), chúng tôi cố gắng cung cấp cái nhìn hệ thống và toàn diện về mảng TCT viết lại của Tô Hoài và Phạm Hổ. Qua đó, luận án góp phần khẳng định một phƣơng diện đóng góp không nhỏ của Tô Hoài và Phạm Hổ vào mảng văn xuôi Việt Nam hiện đại dành cho trẻ em. Tìm hiểu những hiện tƣợng văn học này sẽ giúp hiểu thêm mối quan hệ văn học với đời sống xã hội, về những đặc trƣng thi pháp của nghệ thuật cổ xƣa, những nét riêng của văn học hiện đại khi viết lại văn học quá khứ. Mặt khác, chúng tôi hi vọng luận án sẽ là một đóng góp cho ngành lý luận nghiên cứu văn học thiếu nhi vốn còn nhiều nội dung đang bỏ ngỏ và chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. 5 6. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Danh mục các công trình nghiên cứu của tác giả có liên quan đến luận án và phần Phụ lục, luận án bao gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Chƣơng 2. Truyện cổ tích của nhà văn Tô Hoài Chƣơng 3. Truyện cổ tích của nhà văn Phạm Hổ Chƣơng 4. So sánh truyện cổ tích của nhà văn Tô Hoài và truyện cổ tích của nhà văn Phạm Hổ. 6 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của truyện cổ tích dân gian đến truyện cổ tích của nhà văn trên thế giới “Ảnh hƣởng to lớn của VHDG đối với thành tựu của những tác giả lớn xƣa nay chẳng phải chỉ là một hiện tƣợng đặc biệt Việt Nam… Trong kịch, văn thơ cổ Hy–La, trong những tác phẩm lớn từ thời kỳ Phục hƣng trở đi, có nhiều điển hình đã xây dựng từ những hình tƣợng nhân vật vốn đã quen thuộc trong VHDG. Đó là trƣờng hợp Prômêtê, Iphigiêni, Orexto, Ơđip, Hămlet, Ôtenlô, Đôn Kihôtê, Vinhem Ten, Phaoxtơ, Rôlăng… Ở Trung Quốc, trƣớc khi văn nhân viết truyện Tây du ký, truyện Tam quốc hoặc Thủy hử, thì các nhân vật nhƣ Tôn Ngộ Không, Trƣ Bát Giới, … Tào Tháo, Khổng Minh, Quan Vũ, Trƣơng Phi, Lã Bố, Lỗ Trí Thâm, Lý Quỳ, Võ Tòng…vốn đã đƣợc dân gian xây dựng với nhiều nét phong phú” [70;527]. Có thể kể ra nhiều tác giả có công trình nghiên cứu về VHDG, cổ tích của nhà văn và mối liên hệ giữa hai thể loại này. Trƣớc hết không thể không nhắc đến học giả ngƣời Đức Jens Tismar với hai công trình nghiên cứu quan trọng: Kunstmarchen (Truyện cổ tích) (1977) và Das deutsche Kunstmarchen des zwanzigsten Jahrhunderts (Truyện cổ tích Đức thế kỉ XX) (1981) bao gồm những phân tích về TCT của nhà văn một cách có hệ thống. Trong chuyên khảo ngắn đầu tiên của mình, Tismar đã xây dựng các tiêu chí [144;15-16] để so sánh, làm rõ mối quan hệ giữa TCT của nhà văn với TCTDG, qua đó định hình khái niệm “cổ tích của nhà văn”.Cũng bàn về vấn đề thuật ngữ, nhà nghiên cứuVHDG ngƣời Mỹ Richard M. Dorson đƣa ra khái niệm “nhại văn học dân gian” – Fakelore từ năm 1950. Theo đó VHDG nhại và VHDG giả là VHDG không nguyên bản, đƣợc sáng tác, trình bày nhƣ thể bản gốc truyền thống. Dorson đã có nhiều nghiên cứu về vấn đề này, điển hình là các bài báoFolklore and Fakelore (Văn học dân gian và văn học dân gian nhại) (1950),Fakelore (Nhại văn học dân gian) (1969) và cuốn sách Folklore and Fakelore: Essays 7 toward a Discipline of Folk Studies (Văn học dân gian và nhại văn học dân gian: những bài luận hƣớng tới một nguyên tắc của các nghiên cứu dân gian) (1976). Cùng quan điểm với Dorson là Alan Dundes, nhà nghiên cứu VHDG của Đại học California, Berkeley. Ông cho rằng truyện cổ tích của anh em nhà Grimms và một số tác giả khác là fakelore trong bài viết Nationalistic Inferiority Complexes and the Fabrication of Fakelore: A Reconsideration of Ossian, the Kinder –und Hausmärchen, the Kalevala, and Paul Bunyan (Các tổ hợp bậc thấp của chủ nghĩa dân tộc và sự chế tác nhại văn học dân gian: một sự xem xét lại các trƣờng hợp Ossian, Kinder-und Hausmarchen, Kalevala và Paul Bunyan) (1985). Ở nƣớc Anh, trong chuyên luận có tựa đề: “Folklore and the Fantastic in Nineteenth – Century British Literature (Folklore và chất kì ảo trong văn học Anh thế kỉ XIX), nhà nghiên cứu Jason Marc Harris đã tập trung nghiên cứu quá trình các nhà văn thế kỉ XIX bắt chƣớc, sửa đổi và biến đổi các chất liệu dân gian vào trong các câu chuyện văn học kì ảo. Nguồn cội và sự khai sáng hợp lý cho việc hình thành thể loại văn học kì ảo ở Anh vào thế kỉ XIX đã gợi mở trong nghiên cứu Folklore ở phƣơng Tây và các nƣớc châu Âu. Giải thích về nguồn gốc và sự phát triển của TCT có cuốn sách Fairy Tales from before Fairy Tales (Tiền thân của các câu chuyện cổ tích) của tác giả Jan M. Ziolkowski với chƣơng điển hình nhƣ: Folklore in Medieval Latin poetry (truyện dân gian trong thơ la tinh thời trung cổ). Bên cạnh đó, chuyên luận Fairy Tale in the Ancient world (Truyện cổ tíchtrong thế giới cổ đại) của tác giả Graham Anderson khám phá TCT đã tồn tại nhƣ thế nào trong các hình thức tiểu thuyết lãng mạn xa xƣa trong chƣơng Fairy Tale into romance (Truyện cổ tích trong câu chuyện lãng mạn). Đặc biệt là cuốn sách The Oxford Companion to Fairy Tales (Bạn đồng hành với những câu chuyện cổ tích) của Jack Zipes (in lần đầu năm 2000 và tái bản lần hai năm 2014). Cuốn sách này tập hợp tất cả những nghiên cứu gần đây nhằm cung cấp nhiều thông tin nhiều nhất có thể về những sáng tạo của các tác giả có đóng góp cho sự phát triển của TCT văn học ở châu Âu và Bắc Mỹ, trong đó có 8 các quốc gia nhƣ Pháp, Đức, Anh, Ireland, Ý, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và các nƣớc Baltic. Hầu hết các phần bài viết trong cuốn sách này trình bày về thân thế, sự nghiệp và phong cách sáng tác của các nhà văn viết TCT trên thế giới;sự hình thành văn chƣơng của thể loại TCT và sự phát triển của các loại TCT cụ thể. Điều đáng quý là hiện nay tác giả Jack Zipes vẫn tiếp tục cập nhật, bổ sung các thông tin, tài liệu liên quan đến TCT của nhà văn để tái bản cuốn sách trong thời gian tới với nội dung ngày càng đầy đủ, hoàn thiện. Hay A companion to the Fairy Tale (Một ngƣời bạn đồng hành với truyện cổ tích) của hai tác giả Hilda Ellis Davidson và Anna Chaudhri với phần nghiên cứu khá toàn diện về các vấn đề lý luận liên quan đến TCT và tình hình nghiên cứu TCT ở một số nƣớc và khu vực trên thế giới. Đáng chú ý là một số nội dung bình luận có giá trị tham khảo liên quan đến các nhà văn viết TCT nổi tiếng thế giới bao gồm anh em nhà Grimm và Andersen. Ngoài ra, có một số tác phẩm đáng chú ý khác nhƣ Calvino‟s Journey: Modern Transformations of Folklore, Story and Myth (Hành trình của Calvino: những biến thể hiện đại của truyện kể dân gian, truyện và huyền thoại) của Cristina Bacchilega hay The impact of Folklore on American Literature (Ảnh hƣởng của văn học dân gian đối với văn học Mỹ) của John T.Flanagan. Các công trình nghiên cứu cho thấy hiện tƣợng mô phỏng văn học dân gian nhƣ các trƣờng hợp nhà văn viết TCT và truyện ngụ ngôn là khá phổ biến. Trong trào lƣu này xuất hiện nhiều tác giả nổi tiếng nhƣ: Grimm (Đức), Andersen (Đan Mạch), L.Tôn-xtôi và Pushkin (Nga), La Phông-ten (Pháp)… Đánh giá quá trình hình thành và phát triển về mặt thể loại, có thể thấy sự gắn kết giữa CTDG và văn học viết trên thế giới đã phản ánh mối quan hệ tƣơng tác, ảnh hƣởng lẫn nhau và TCT của nhà văn ra đời chính là kết quả của sự giao thoa giữa hiện đại và truyền thống. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về sự ảnh hưởng của truyện cổ tích dân gian đối với văn học viết tại Việt Nam Các tác giả Đỗ Bình Trị, Nguyễn Đình Chú, Phan Đăng Nhật, Bùi Công 9 Hùng, Hà Công Tài,… đã có những bài viết đề cập đến quan hệ giữa VHDG và văn học viết ở nhiều phƣơng diện và mức độ khác nhau. Nói chung ý kiến của các tác giả đều gặp nhau ở chỗ xác định ảnh hƣởng của sáng tác dân gian trong tác phẩm văn học là đa dạng, thậm chí rất sâu xa. Tác giả Chu Xuân Diên trong Nhà văn và sáng tác dân gian [13] cho rằng tính chất và qui mô mối liên hệ giữa nhà văn với sáng tác dân gian biểu hiện ra một cách khác nhau do phụ thuộc vào điều kiện lịch sử, xã hội nhất định. Các tác giả Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên trong công trình Văn học dân gian Việt Nam [70] khẳng định những giá trị bền vững của văn học trong tƣơng quan với VHDG. Lê Kinh Khiên với bài viết Một số vấn đề lý thuyết chung về mối quan hệ giữa văn học dân gian và văn học viết[71;327] đã nhấn mạnh không thể nghiên cứu VHDG mà không tìm hiểu tác động qua lại của nó với văn học viết, càng không thể hiểu đƣợc đầy đủ, sâu sắc bộ phận văn học viết nếu không biết đến ảnh hƣởng của VHDG. Ngoài ra, có thể kể tên một số tác giả nhƣĐặng Văn Lung với bài Vai trò của văn học dân gian trong sự phát triển của văn học dân tộc [79], Hà Công Tài với bài “Để nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học dân gian và văn học viết” [106], Trần Đức Ngôn với bài Các hình thức tương tác của văn học dân gian và văn học viết(hội khảo khoa học “Quan hệvăn học dân gian và văn học viết” tại Khoa Ngữ văn Trƣờng ĐHSP Hà Nội (2009)). Trong cuốn Vai trò của văn học dân gian trong văn xuôi hiện đại Việt Nam xuất bản năm 1997 [126], tác giả Võ Quang Trọng đã chỉ ra sự trợ giúp đắc lực của VHDG đối với việc tạo dựng môi trƣờng hoàn cảnh trong tác phẩm văn xuôi hiện đại, trong việc xây dựng tính cách nhân vật với những đặc điểm tâm lý truyền thống, trong việc tiếp nối ngƣời kể truyện dân gian của nhân vật ngƣời kể chuyện trong văn xuôi hiện đại, trong việc tiếp thu phản ánh nghệ thuật dân gian và đặc thù là vai trò của sáng tác dân gian. Trên phạm vi rộng, VHDG bao giờ cũng là cơ sở, nền tảng của toàn bộ quá trình phát triển văn học viết của một dân tộc. Nghiên cứu ảnh hƣởng của 10 VHDG đến văn học viết không chỉ có ý nghĩa khẳng định sự tồn tại bền vững của truyền thống văn học dân tộc mà điều quan trọng hơn cả chính là nhằm phát hiện những khả năng sáng tạo truyền thống ấy, “không có truyền thống lớn, không thể có cách tân văn học lớn” [46;24]. Có thể nói rằng trong bản chất, chúng ta đi tìm hiểu những cơ chế và tiềm năng phát triển của văn học viết trên những mức độ nào đó ở ngay chính truyền thống VHDG. Nghĩa là ở đây, chúng ta đặt vấn đề nghiên cứu mối quan hệ biện chứng giữa truyền thống và quá trình sáng tạo cái mới trong văn học. Bằng việc phân tích các tác phẩm và công trình nghiên cứu nêu trên, chúng tôi mong muốncó thể góp phần làm nổi rõ đƣợc quá trình vận động các yếu tố tƣ tƣởng và nghệ thuật của truyền thống VHDG trong sự phát triển của văn học viết. Nghĩa là ở đây, các yếu tố tƣ tƣởng và nghệ thuật của VHDG là những tín hiệu có tính truyền thống mang đặc điểm văn học dân tộc qua hàng nghìn năm lịch sử, lại vừa mang thêm những ý nghĩa thẩm mỹ mới trong đời sống văn học viết. Trong các công trình nghiên cứu VHDG, chúng tôi nhận thấy các tác giả đã dần chú trọng nghiên cứu mối quan hệ giữa VHDG và văn học viết, cũng nhƣ ảnh hƣởng của VHDG đối với văn học viết. Với Vai trò của văn học dân gian Việt Nam trong văn xuôi hiện đại Việt Nam, Võ Quang Trọng đã dành một dung lƣợng khá nhiều để nói về sự khác nhau giữa TCTDG và cổ tích văn học. Ông cũng nêu ra hiện tƣợng các nhà văn hiện đại Việt Nam vay mƣợn, sử dụng chất liệu TCTDG trong các sáng tác của mình. Nhà văn một mặt bảo tồn và trung thành với cốt truyện dân gian, mặt khác chỉ sử dụng những kiểu dạng của TCTDG, truyện kể truyền miệng nhƣng lại đƣợc thể hiện theo nội dung mới. Ông chứng minh khá kĩ quan điểm này qua một số tác phẩm của Tô Hoài, Phạm Hổ. Đây là công trình nghiên cứu có chất lƣợng, từ đó có thể áp dụng để tìm hiểu ảnh hƣởng sâu rộng của TCTDG với các tác phẩm văn xuôi hiện đại. Cũng theo Võ Quang Trọng trên Tạp chí Văn hoá dân gian, số 2/1995 với bài “Một số đặc điểm của truyện cổ tích văn học trong mối quan hệ thể loại với truyện cổ tích 11 dân gian”, viết lại TCT là một hiện tƣợng phổ biến trên thế giới. Tác giả cũng đã chỉ ra những điểm tƣơng đồng và khác biệt giữa TCT văn học và TCTDG về tính chất hai loại hình. Tác giả cho rằng: “Truyện cổ tích văn học là một thể loại đang tồn tại và không ngừng phát triển trong đời sống văn học của nhiều dân tộc trên thế giới. Việc tìm hiểu nghiên cứu nội dung, tƣ tƣởng thẩm mĩ và đặc trƣng thi pháp của thể loại trên cơ sở khảo sát từng tác giả cụ thể ở Việt Nam là công việc lý thú và hấp dẫn”. Vũ Ngọc Khánh với bài Truyện cổ tích trong phát triển [68;28] đã cho độc giả cái nhìn khá tổng quát về sự phát triển của TCT từ dân gian đến hiện đại, từ khi truyền miệng đến khi đƣợc cố định bằng văn bản. Các chất liệu cổ tích đã đƣợc các nhà văn sử dụng sáng tạo trong các sáng tác: sáng tác theo cốt truyện hoặc theo phong cách cổ tích (Quả dƣa đỏ, Cách ba nghìn năm…); các tác giả viết theo phong cách cổ tích nhƣ Tô Hoài, Phạm Hổ; các nhà văn tạo ra một loạt truyện mới bằng việc sử dụng các mô típ CTDG nhƣng lời văn hiện đại. Tác giả khẳng định rằng “đây là trƣờng hợp giống nhƣ có những nhà văn lấy đề tài hay nhân vật trong lịch sử để viết truyện. Lịch sử với họ chỉ là cái đinh cho họ treo những bức tranh mà thôi, cổ tích ở đây với họ cũng vậy. Có thể có lúc chất cổ tích đậm đà đây đó, song thực sự là họ đang viết tiểu thuyết”. Tác giả cũng đƣa ra những khái niệm cổ tích của nhà văn đó là “những loại sáng tác mà lấy đề tài của cổ tích, có dựng chuyện, có sắp xếp gia công, có thể có cả hƣ cấu nữa, nhƣng không đi xa với TCT cho lắm. Nhân vật đƣợc cá tính hoá rõ ràng, các biện pháp miêu tả tâm lý, bình luận ngoại đề đều đƣợc sử dụng cũng còn là cổ tích của nhà văn”. Lã Thị Bắc Lý trong công trình Truyện viết cho thiếu nhi sau 1975 [83] đã nhấn mạnh đến việc gia tăng các thể loại mới của văn học thiếu nhi giai đoạn này, trong đó có thể loại TCT hiện đại. Khi bàn đến thể loại này, tác giả đánh giá: “vấn đề sáng tác cổ tích mới đƣợc nhiều nhà văn quan tâm hơn, trong đó, Phạm Hổ là ngƣời đầu tiên đã mạnh dạn thể nghiệm sáng tác truyện sự tích cho các em”. Bài viết của Lê Tiến Dũng“Đặc điểm nhân vật truyện cổ tích và việc hiện 12