Tài liệu Từ thi pháp loại thể tới việc nâng cao hiệu quả dạy học thơ đường luật trong chương trình ngữ văn lớp 7,8

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HOÁ PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NÔNG CỐNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: TỪ THI PHÁP LOẠI THỂ TỚI VIỆC NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC THƠ ĐƯỜNG LUẬT TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN LỚP 7, 8 Người thực hiện : Nguyễn Thanh Huyền Chức vụ: Giáo viên Đơn vị công tác: Trường THCS Hoàng Sơn SKKN thuộc lĩnh vực Môn: Ngữ văn THANH HÓA NĂM 2017 MỤC LỤC A I II III 1 2 3 B I II 1 2 III 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4 2 PHẦN MỞ ĐẦU Lí do chọn đề tài Mục đích nghiên cứu Đối tượng – phạm vi – phương pháp nghiên cứu Đối tượng Phạm vi Phương pháp nghiên cứu PHẦN NỘI DUNG Cơ sở lí luận của vấn đề Thực trạng của vấn đề Ưu điểm Tồn tại Những biện pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả dạy học thơ Đường luật từ thi pháp loại thể Nắm được nguồn gốc và đặc điểm nghệ thuật của thơ Đường luật. Những lưu ý cụ thể khi dạy thơ Đường luật. IV V 1 2 Thiết kế thử nghiệm Kết quả kiểm nghiệm – so sánh, đối chứng Trước khi vận dụng sáng kiến kinh nghiệm Sau một thời gian nghiên cứu vận dụng sáng kiến kinh nghiệm 9 17 17 18 VI C I II Bài học kinh nghiệm PHẦN KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Mức độ, phạm vi của SKKN Kiến nghị 18 19 19 20 1 4 5 A. PHẦN MỞ ĐẦU I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Dạy học văn để làm gì? “Kích thích để một cái đẹp trong văn học nghệ thuật được phát triển và sinh sôi nảy nở trong tâm hồn học sinh, để đi đến sự nổ vỡ im lặng trong tâm linh các em là mục đích của việc dạy học văn” ( Nguyễn Viết Chữ - “ Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể”). Trước yêu cầu, mục đích của việc dạy học văn, là người giáo viên đứng trên bục giảng tôi không tránh khỏi trăn trở dạy một tác phẩm văn chương thế nào cho ra nhẽ, đọc một câu thơ sao cho “ vang nhạc sáng hình”? Giữa nói và làm quả là một khoảng cách xa và rất khó. Trong quá trình giảng dạy bộ môn Ngữ Văn lớp 7, lớp 8 một số giáo viên thường cho rằng dạy và học thơ Đường luật là rất khó với lý do: Thơ Đường luật phức tạp về niêm – luật, đặc biệt là có rất nhiều điển tích, điển cố, yếu tố Hán Việt. Việc đưa một số bài thơ Đường luật vào chương trình sách giáo khoa lớp 7, lớp 8 hiện hành phải chăng là quá tải đối với học sinh? Đây là nỗi băn khoăn, trăn trở của rất nhiều giáo viên. Thông qua thực tiễn giảng dạy và qua trao đổi với một số đồng nghiệp có kinh nghiệm trong trường chúng tôi nhận thấy rằng ý kiến trên đây là chưa thỏa đáng. Tất nhiên, khi mới tiếp xúc và tìm hiểu thơ Đường luật, học sinh cũng không khỏi bỡ ngỡ, lúng túng nhưng nếu được sự dẫn dắt, gợi ý của giáo viên một cách có nghệ thuật thì học sinh sẽ rất hào hứng tham gia “cuộc đột phá” để bước đầu cảm nhận được cái hay, cái đẹp của thơ Đường luật. Vì qua thơ Đường luật, học sinh sẽ rút ra rất nhiều điều bổ ích, từ việc làm giàu vốn từ ngữ Hán Việt cho đến việc nắm bắt nội dung – một nội dung chứa đựng nhân sinh quan đầy thẩm mỹ của các thi sĩ thuở trước. Hơn nữa, nguyên tắc tích hợp và tích hợp hóa hoạt động của các học sinh được thực hiện rất cụ thể trong chương trình học hiện nay (phân môn văn - Tiếng Việt – Tập làm văn được gọi theo một cái tên rất thích hợp là Ngữ văn ) mà thơ Đường luật có thể xem là một chất liệu không chỉ để khắc họa kiến thức mà còn là để luyện tập. Đây là một thuận lợi để học sinh từ việc hiểu ý nghĩa của từ, biết dùng từ Hán Việt khi lập văn bản cũng như sử dụng trong ngôn ngữ hàng ngày. Khi dạy thơ Đường luật, giáo viên cần cho học sinh thấy được rằng thơ văn cổ là một bộ phận rất quan trọng, chiếm một vị trí đặc biệt trong nền thơ ca Việt Nam – mặc dù là thể thơ bắt nguồn từ thơ ca Trung Quốc. Do đó, việc phân tích thơ Đường luật quả là phức tạp, cần có sự đối chiếu nguyên bản chữ Hán, với bản dịch nghĩa, dịch thơ, để hiểu một cách tường tận ý nghĩa bài thơ và đánh giá tác phẩm một cách đúng đắn. Muốn dạy thơ Đường luật ở lớp 7, lớp 8 có hiệu quả, chúng ta nên dạy như thế nào cho phù hợp với nội dung chương trình SGK, phù hợp với việc đổi mới dạy và học theo hướng tích cực hóa do BGD & ĐT đề ra. Với những kinh nghiệm thực tiễn mà bản thân tôi đã đúc rút được trong những năm qua khi giảng dạy ngữ văn 7 và 8, tôi xin trình bày một số suy nghĩ của mình đối với chuyên đề : “ Từ thi pháp loại thể tới việc nâng cao hiệu quả dạy học thơ Đường luật trong chương trình ngữ văn lớp 7, 8” 1 II MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Khi đặt ra vấn đề này tôi muốn các đồng nghiệp chia sẽ cùng tôi những kinh nghiệm giảng dạy, trao đổi bàn luận để tìm ra biện pháp thiết thực, khả thi nhất, giải quyết triệt để tình trạng học sinh chỉ chú ý đến môn học tự nhiên hơn môn học xã hội, bộc lộ tình cảm, cảm xúc một cách hạn chế . . . Đối với môn Ngữ văn, Hán Việt là lớp từ quan trọng. Vì vậy, việc học tập, tìm hiểu từ Hán Việt là một hoạt động không thể thiếu – ngoài việc học về yếu tố Hán Việt qua phân môn Tiếng Việt thì việc hiểu chữ Hán, từ Hán Việt trong các bài thơ là điều không kém quan trọng. Đây chính là bước đầu học tập cách vận dụng từ ngữ, yếu tố Hán Việt vào văn bản (thơ). Vì vậy, học thơ Đường luật là một nhu cầu cần thiết đối với học sinh. Học thơ Đường luật, học sinh sẽ được giới thiệu và tìm hiểu kỹ một mẫu thể loại nhất định ở trên lớp và qua một số bài tương tự. Học sinh vừa học để rèn luyện, phân tích và đánh giá tác phẩm. Điều này cũng là để tăng cường tính thực hành ứng dụng phù hợp với nguyên tắc tích hợp. Những tác phẩm thơ Đường luật được đưa vào chương trình giảng dạy ở lớp 7, lớp 8 là những tác phẩm tiêu biểu. Đó là những bài thơ thực sự có giá trị về nội dung và nghệ thuật trong kho tàng văn học của dân tộc cũng như của nước ngoài. Song, trong quá trình giảng dạy, giáo viên vẫn còn cảm thấy lúng túng, chưa nhất quán trong phương thức giảng dạy, cần được bàn bạc, để đi đến một sự thống nhất chung trong giảng dạy thơ Đường luật ở lớp 7, 8. Chất lượng học tập môn Ngữ văn nhìn chung chưa cao, đặc biệt đối với những tác phẩm văn chương cổ cụ thể là thơ Đường luật vì khi tiếp xúc với những tác phẩm này, học sinh THCS quá bỡ ngỡ với cách cảm, cách nghĩ của người xưa, nhất là cách diễn đạt ngôn ngữ cổ, bằng những từ Hán Việt mà ngày nay ít được dùng và phổ biến trong thời đại “chữ quốc ngữ làm bá chủ” thay cho thời Nho học thuở xưa. Thời gian quy định còn quá eo hẹp cho một số tác phẩm, vì phải dạy như thế nào để đảm bảo việc phân bố chương trình hiện nay? Phù hợp với đặc trưng thể loại, với nguyên tắc tích hợp trong quá trình dạy Ngữ văn? Đây chính là mục đích tôi thực hiện sáng kiến kinh nghiệm này. III. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Đối tượng Do điều kiện và thời gian nên phạm vi nghiên cứu của sáng kiến kinh nghiệm chỉ gói gọn ở đối tượng học sinh khối 7, 8 của trường THCS Hoàng Sơn – Nông Cống – Thanh Hóa năm học 2015 -2016 2. Ph¹m vi nghiªn cøu: - Tìm hiểu về: + Đặc trưng thi pháp của các thể thơ Đường luật + Cách dạy một số văn bản thơ Đường luật ở Ngữ văn 7, 8 ( thể thất ngôn bát cú Đường luật, thể thơ thất ngôn tứ tuyệt ). 3. Phương pháp nghiên cứu 2 Trong qu¸ tr×nh viÕt t«i cã sö dông c¸c ph¬ng ph¸p: Quan s¸t, so s¸nh, ®èi chiÕu, ®iÒu tra, pháng vÊn, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu tµi liÖu… B. PHẤN NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ Những bài thơ Đường luật tuy chiếm một thời lượng không lớn trong chương trình ngữ văn trung học cơ sở nhưng do đặc điểm riêng biệt của thể loại, thơ Đường luật thực sự là đối tượng thách thức khả năng chiếm lĩnh của người dạy văn và người học văn. Xuất phát từ những vấn đề thực tiễn trong giảng dạy theo cảm nhận của cá nhân tôi thì thực sự giáo viên rất sợ khi thao giảng về thơ Đường luật bởi vì bản thân có những giáo viên chưa cảm nhận hết được cái hay của những bài thơ Đường luật, nắm bắt luật thơ còn mơ màng cho nên gặp phải khó khăn khi dạy trên lớp. Đối với giáo viên còn hạn chế thì việc yêu cầu đối với học sinh lớp 7, 8 tiếp thu và lĩnh hội những nét tinh hoa của thơ Đường luật như theo mục tiêu bài học quả là một vấn đề còn khó khăn. Đây cũng là một vấn đề hết sức trăn trở đối với mỗi giáo viên khi đứng lớp. Như vậy cơ sở nghiên cứu: Nghiên cứu qua việc dạy và học thơ Đường luật ở trường Hoàng Sơn trên địa bàn xã Hoàng Sơn – Nông Cống. II. THỰC TRẠNG VẤN ĐỀ 1. Ưu điểm Trong những năm qua bản thân tôi cũng như các đồng nghiệp trong tổ chuyên môn đã tổ chức rất nhiều chuyên đề về việc nâng cao chất lượng dạy thơ Đường luật trong nhà trường ở khối lớp 7 và lớp 8. Ngoài ra còn làm những chuyên đề hội thảo về nắm bắt đặc điểm thơ Đường luật và cách dạy những bài thơ Đường luật khó trong chương trình. Trong những chuyên đề đó chúng tôi đã chú ý tới vấn đề sử dụng đồ dùng trực quan như tranh ảnh minh họa và bảng phụ để tạo hứng thú học tập cho học sinh nhưng hiệu quả chưa cao vì tranh vẽ minh họa cho nên chưa đảm bảo độ chính xác cao. Trong quá trình giảng dạy về thơ Đường luật giáo viên cũng đã có gắng kết hợp giải nghĩa từ, hình ảnh, điển cổ, điển tích,… để học sinh hiểu rõ ý nghĩa của từng câu thơ. Hướng dẫn học sinh phát hiện, phân tích cái hay của nhãn tự trong bài thơ. Phân tích nghệ thuật (so sánh, tượng trưng, ,… và các biện pháp nghệ thuật khác nếu có). Liên hệ so sánh (nếu cần). Qua các hoạt động suy luận , phân tích, phát hiện, thảo luận, nhận định, giáo viên giúp học sinh tổng hợp, khái quát bài thơ. Giáo viên giúp học sinh bình luận đánh giá bài thơ về cách miêu tả cảnh, cách nghĩ, cách diễn tả tình cảm, cảm xúc của tác giả. 2 Tồn tại Qua dự giờ đồng nghiệp và thực tế giảng dạy của bản thân, tôi nhận thấy có một số vấn đề tồn tại trong quá trình dạy những bài thơ Đường luật như sau: - Giáo viên chưa chú ý tích hợp với phân môn Tiếng Việt dù có rất nhiều khả năng để tích hợp bồi dưỡng vốn từ Hán Việt cho học sinh, trong khi đó vốn từ Hán Việt của học sinh còn rất nhiều hạn chế. 3 - Nội dung bài giảng còn hời hợt chưa có chiều sâu chủ yếu giáo viên còn mang tính chất diễn xuôi nội dung của bài thơ. Giáo viên chưa khai thác hết được ý nghĩa của bài thơ. Học sinh cảm nhận nội dung văn bản rất mơ màng một cách bị động. - Thực tế ,đa số giáo viên chưa chú ý vào phần giải thích ý nghĩa của các từ Hán Việt chỉ chú ý hướng dẫn cho học sinh tìm hiểu nghĩa của các từ trong phần dịch thơ. Vì thế mà học sinh nắm nội dung của bài học rất lơ mơ, không có kỹ năng phân tích thơ Đường luật, không biết so sánh đối chiếu giữa phần nguyên tác với bản dịch thơ, không nắm được nghệ thuật cơ bản . Khi hướng dẫn học sinh bản thân giáo viên vẫn còn có sự nhầm lẫn giữa thơ Đường luật với những bài thơ thuộc thể thơ cổ phong Trung Quốc. Thơ Đường luật là một nội dung kiến thức rất khó nhất là về đặc điểm nghệ thuật có niêm luật chặt chẽ, gò bó, sử dụng nhiều biện pháp tu từ, một số bài ngôn ngữ bác học, trang trọng, cổ xưa, lại mới đưa vào chương trình Ngữ văn 7, 8 điều đó gây không ít khó khăn cho giáo viên trong quá trình giảng dạy. Một số bài thơ Đường luật viết bằng chữ Hán nhưng vốn hiểu biết về từ Hán Việt của các em còn hạn chế, lại ít sách tham khảo. Bên cạnh đó, học sinh chưa có thói quen tự giác trong việc tìm, giải nghĩa các yếu tố Hán Việt để hỗ trợ cho việc học thơ Đường luật. Như vậy dạy học thơ Đường luật như thế nào để đem lại hiệu quả vẫn là trăn trở của không ít thầy cô giáo dạy môn Ngữ Văn. III. NHỮNG KINH NGHIỆM NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC THƠ ĐƯỜNG LUẬT TỪ THI PHÁP LOẠI THỂ 1. Nắm được nguồn gốc và đặc điểm nghệ thuật của thơ Đường luật. 1.1 Nguồn gốc của thơ Đường luật Ở Trung Quốc, trước đời Đường ( 618 – 907) thơ chỉ cần có vần là được. Từ đời Đường trở đi, người ta bày ra niêm, luật, đối chặt chẽ cho thơ. Đó là thơ Đường luật cũng còn gọi là “cận thể” để phân biệt với thơ không cần luật trước đó là thơ “cổ phong” . Đặc trưng cơ bản của thơ “cổ phong” là không có sự hạn định chặt chẽ về số câu, số tiếng trong câu thơ, số câu trong bài thơ, về quan hệ bằng trắc, về cách gieo vần và cách đối ngẫu. Đây là lối thơ tương đối tự do hơn thơ cận thể đời Đường. Ví dụ cụ thể như bài “ Bài ca nhà tranh bị gió thu phá” Đỗ Phủ ( Ngữ Văn 7 - Tập I ) là một bài thơ Đường (Trung Quốc) thuộc thể thơ “cổ phong” chứ không phải thơ Đường luật. Như vậy thơ Đường luật đó là thể thơ được làm theo luật đặt ra từ thời nhà Đường ở Trung Quốc ( 618 – 907 ) có quy định chặt chẽ về luật thơ, số câu, số chữ, cách gieo vần, cách ngắt nhịp. Thơ Đường là đỉnh cao của thơ ca cổ điển Trung Quốc, là thời đại hoàng kim của thơ ca cổ điển phương Đông. Vì thế mà ở Việt Nam, từ đời Lý trở về sau, thơ Đường được ông cha ta tiếp thu rất nhiều. Dù làm thơ chữ Hán hay chữ Nôm, các thi nhân thời xưa đa số đều vận dụng theo thể Đường luật. 1.2. Đặc trưng thi pháp của các thể thơ Đường luật Các thể thơ Đường luật trong chương trình ngữ văn THCS gồm: thât ngôn bát cú Đường luật, thất ngôn tứ tuyệt Đường luật, ngũ ngôn tứ tuyệt Đường luật. Thực tế trong quá trình giảng dạy rất nhiều giáo viên còn mơ màng về đặc 4 điểm của thể thơ chính vì thế mà dẫn đến dạy sai hoặc khai thác không đúng hướng của một bài thơ Đường luật. Cho nên nắm chắc được đặc thi pháp loại thể là điều hết sức cần thiết khi dạy thơ Đường luật. * Cách luật ở một số bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật như sau: - Số câu, chữ: Mỗi bài thơ gồm có 8 câu, mỗi câu có 7 chữ. - Cách gieo vần: Cả bài thơ chỉ có một vần ( độc vận ) gieo ở cuối các câu 1. 2. 4. 6. 8 ( chính lệ ) hoặc 2. 4. 6. 8 ( ngoại lệ ). - Về đối ngẫu: Thực hiện ở bốn câu giữa( cặp câu thực, cặp câu luận), gồm đối ý, đối thanh và đối từ loại. - Luật bằng trắc: Trong câu thơ thì các tiếng “ Nhất tam ngũ bất luận, nhị tứ lục phân minh” nghĩa là ở mỗi câu, các tiếng đứng ở vị trí thứ nhất, thứ ba và thứ năm thì có thể bằng hoặc trắc, còn các tiếng nằm ở vị trí thứ hai, thứ tư, thứ sáu thì phải tuân thủ nghiêm, làm khác đi là thất luật. - Niêm: Tiếng thứ hai ở câu 1 phải cùng thanh với tiếng thứ hai ở câu 8, tiếng thứ hai ở câu hai phải cùng thanh với tiếng thứ hai ở câu 3, tiếng thứ hai ở câu 4 phải cùng thanh với tiếng thứ hai ở câu 5, tiếng thứ hai ở câu 6 phải cùng thanh với tiếng thứ hai ở câu 7. Tóm lại, niêm là tiếng thứ hai của các câu sau đây phải cùng thanh: 1 – 8; 2 – 3; 4 – 5; 6 – 7 -> nếu làm sai quy định này gọi là thất niêm. - Nhịp trong câu thơ thất ngôn Đường luật là 4/ 3: “ Bước tới đèo Ngang / bóng xế tà Cỏ cây chen đá / lá chen hoa ” ( Bà Huyện Thanh Quan, Qua Đèo Ngang ) - Bố cục: Một bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật có bố cục gồm bốn phần : Đề, thực, luận, kết. * Đặc điểm của thể thơ tứ tuyệt : Kết cấu của một bài thơ thuộc thể thơ này gồm bốn phần: Khai, thừa, chuyển, hợp. Các yếu tố khác như vần, luật, niêm, đối đều phải tuân thủ theo quy định chặt chẽ như ở thể thơ thất ngôn bát cú vừa nêu ở trên. Dựa vào những đặc điểm của thể thơ Đường luật đã nêu trên kết hợp với thực tế giảng dạy tại trường THCS bản thân tôi cũng mạnh dạn đưa ra một số vấn đề cần lưu ý khi giảng dạy các bài thơ Đường luật trong chương trình THCS để giúp cho học sinh có một cách tiếp nhận nội dung bài học một cách tương đối đầy đủ và có kỹ năng phân tích một bài thơ Đường luật đúng theo đặc trưng của thể loại . 2 Những lưu ý cụ thể khi dạy thơ Đường luật. 2.1. Đặt bài thơ trong hoàn cảnh ra đời của tác phẩm. Một số bài hoàn cảnh ra đời ảnh hưởng rất lớn đến ý nghĩa của bài thơ. Giáo viên không hướng dẫn học sinh tìm hiểu hoàn cảnh ra đời của tác phẩm là một điều rất đáng tiếc chưa đủ toát lên được tinh thần ý nghĩa của bài thơ. Ví dụ khi dạy bài “ Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác” ( Phan Bội Châu - Ngữ văn 8 - tập I ) để giúp học sinh cảm nhận được vẻ đẹp của những chí sỹ yêu nước đầu thế kỷ XX phải cho học sinh xác định hoàn cảnh ra đời của bài thơ khi tác giả Phan Bội Châu đã từng bị kết án tử hình vắng mặt từ năm 5 1912. Ông viết để tự an ủi mình và cũng là để động viên khích lệ ý chí cách mạng của đồng chí mình. Qua dòng cảm xúc của tác giả, chúng ta có thể cảm nhận được một hình ảnh tuyệt đẹp về tư thế của người cách mạng lúc sa cơ, rơi vào vòng tù ngục. Họ đã bất chấp mọi gian khổ, hi sinh, thậm chí khi phải đối diện với cái chết, họ cũng không hề sờn lòng nản chí. Như vậy chỉ với hoàn cảnh ra đời của bài thơ bản thân nó đã chứa đựng sức mạnh làm rung động lòng người... Khi phân tích thơ Đường luật cần tạo tâm thế cho học sinh khi tiếp nhận nội dung của bài thơ thì việc tìm hiểu hoàn cảnh ra đời và hoàn cảnh lịch sử là điều hết sức cần thiết . 2.2 Vận dụng phương pháp tích hợp Tại sao lại phải vận dụng phương pháp tích hợp khi dạy thơ Đường luật ? Nếu tích hợp thì tích hợp ở chỗ nào và tích hợp như thế nào cho hiệu quả ? Như chúng ta đã biết đa số các bài thơ Đường luật là làm bằng chữ Hán chính vì vậy mà khi tiếp cận văn bản học sinh rất là bỡ ngỡ và dường như không hiểu nên không có hứng thú khi học thơ Đường luật mà ngược lại rất sợ học những bài thơ này. Khi ta dạy một bài thơ Đường luật viết bằng chữ Hán thì việc cho học sinh tìm hiểu chú thích phần giải nghĩa của các yếu tố Hán Việt là điều cần thiết nên làm vừa có tác dụng giúp học sinh chủ động tìm hiểu kiến thức, nắm chắc và có chiều sâu kiến thức nhưng đồng thời bồi dưỡng vốn từ Hán Việt cho học sinh làm phong phú thêm vốn từ cho các em và từ việc hiểu nghĩa của từ, các em bước đầu vận dụng từ Hán Việt trong thực hành giao tiếp và trong việc tạo lập văn bản . Như vậy đó chính là sự tích hợp giữa phân môn văn với tiếng Việt. Cách để ta có thể lồng ghép tìm hiểu phần chú thích giải nghĩa các yếu tố Hán Việt trong văn bản như sau: Cách 1: Ta có thể yêu cầu học sinh trả lời giải thích nghĩa của các yếu tố Hán Việt ngay sau khâu đọc văn bản ( giáo viên có thể kiểm tra sự chuẩn bị của học sinh bằng việc tổ chức hoạt động thi giải nghĩa từ trong học sinh ) Cách 2: Ta có thể lồng phần giải nghĩa của các yếu tố Hán Việt trong khi phân tích văn bản. Phân tích đến đâu giáo viên có thể lồng ghép cho học sinh đọc phần giải thích các yếu tố Hán Việt có liên quan. Ví dụ khi phân tích câu 1 của bài thơ “ Nam quốc sơn hà” ( Sông núi nước Nam ) ( Ngữ văn 7 - tập I): “ Nam quốc sơn hà Nam đế cư” Giáo viên có thể hỏi : Ở dạng phiên âm, câu thơ này có nghĩa như thế nào? Dựa vào chú thích số ( 1) trong SGK, hãy làm rõ nghĩa chữ “đế” trong “Nam đế”? Cách dùng từ “ đế” trong trường hợp này có tác dụng gì? - Đế là vua, vương cũng là vua. Nhưng đế được coi là lớn hơn vương. -> Vậy chữ đế trong lời thơ này có ý tôn vinh vua nước Nam sánh ngang với các hoàng đế Trung Hoa thể hiện rõ thái độ tự tôn, niềm tự hào dân tộc. Như vậy khi phân tích câu thơ giáo viên đã lồng ghép giải nghĩa các yếu tố Hán Việt đó chính là cách tích hợp văn bản với tiếng Việt. Không chỉ có bài “ Nam quốc sơn hà ” mà còn rất nhiều bài khác nội dung tích hợp được chú ý tới bút pháp sáng tác và cách sử dụng ngôn từ của nhà văn, nhà thơ. 2.3 Đối chiếu nguyên tác với bản dịch 6 Khi phân tích tác phẩm thơ Đường luật, được làm bằng chữ Hán thì một công việc hết sức quan trọng không thể bỏ qua đó là giáo viên giúp học sinh so sánh đối chiếu nguyên tác với bản dịch nghĩa, bản dịch thơ để có điều kiện hiểu rõ, hiểu chính xác nội dung, dụng ý của tác giả. Thực tế trong quá trình giảng dạy có rất nhiều giáo viên không chú ý đến khâu này, ở trên lớp chỉ bám vào phần dịch thơ để hướng dẫn học sinh khai thác mà quên đi bản nguyên âm. Cho nên việc khai thác nội dung nghệ thuật của văn bản rất hời hợt. Qua thực tế giảng dạy một số năm trước tôi thấy không phải bài thơ Đường luật nào bằng chữ Hán cũng có phần dịch thơ sát nghĩa với phần phiên âm, lột tả hết được ý nghĩa của phần phiên âm. Thao tác so sánh không phải nhằm chê người dịch thơ mà là bước đầu tập dượt một thao tác khoa học nhỏ để rèn kỹ năng khi phân tích một bài thơ Đường luật và đồng thời để học sinh thấy được bất cứ một cảm nhận văn học nào cũng phải dựa trên câu chữ có cơ sở để khẳng định. Thao tác này theo cá nhân tôi thiết nghĩ đó là thao tác vô cùng quan trọng trong một tiết dạy thơ Đường luật. Nếu giáo viên chưa làm được điều này thì nó ảnh hưởng lớn đến hiệu quả của tiết dạy như tôi đã trình bày ở trên. 2.4 Hướng cho học sinh chú ý tới các nhãn tự . Nhãn tự - các từ có tính chất chìa khóa để làm nổi bật cái thần của bài thơ vì ngôn từ trong thơ Đường luật hết sức hàm súc, cô đọng, giàu chất tưởng tượng, giàu cảm xúc và hình ảnh. Ví dụ trong bài thơ “ Vọng lư sơn bộc bố” ( Xa ngắm thác núi lư) . Đặc điểm nghệ thuật nổi bật của bài thơ là tác giả sử dụng ngôn ngữ tinh luyện, chính xác và giàu hình ảnh. Trong mỗi câu thơ, Lý Bạch dùng một “thi nhãn” ( mắt thơ ) để miêu tả. Thi nhãn ở đây là những động từ: “sinh” ( phát ra ở câu 1), “quải”( treo – câu 2). Hai động từ “ phi lưu” (bay, chảy ) đặt ở đầu câu 3 diễn tả tốc độ mạnh mẽ ghê gớm của dòng thác. Hai tính từ nối tiếp “ trực há ”( thẳng xuống ) gọn, dứt khoát, miêu tả tư thế thiên nhiên của thác núi Lư. Nếu sự bất ngờ, đột biến của từ ngữ được Lý Bạch thể hiện ở ba câu trên, thì đến câu thơ cuối, động từ “ lạc ”( rơi tuột ) được tác giả sử dụng tài tình khéo léo làm nổi bật nội dung của toàn bộ bài thơ. Tất cả các nhãn tự trên đều lột tả được thần thái của cảnh sắc làm nổi bật được cái cảnh tượng thiên nhiên hùng vĩ, tráng lệ đẹp huyền ảo. Dưới ngòi bút của Lý Bạch, hình ảnh của thác núi Lư trở lên sống động, mãnh liệt và kỳ vĩ. Qua đó giúp ta cảm nhận được tâm hồn phóng khoáng, lãng mạn, tình yêu thiên nhiên say đắm của tác giả. Vì ngôn từ trong thơ Đường luật hết sức hàm súc cô đọng, ý tại ngôn ngoại nên khi khai thác giáo viên luôn hướng dẫn học sinh bám vào từ ngữ đặc sắc độc đáo trong câu thơ để phân tích tìm ra ý thơ mà tác giả đã gửi gắm. 2.5 Chỉ ra được phép đối ngẫu cụ thể và phân tích tác dụng. Đối ngẫu là một đặc điểm trong thơ Đường luật. Ví dụ trong bài “ Qua đèo Ngang ” ( Ngữ văn 7 - tập I ) giáo viên có thể hướng cho học sinh khai thác nghệ thuật đối ở cặp câu thực và câu luận: Đối thanh, đối về từ loại, đối ý. Nghệ thuật đối gợi tả hình dáng vất vả nhỏ nhoi của người tiều phu giữa núi rừng rậm rạp, câu dưới gợi sự ít ỏi lèo tèo thưa thớt của những quán chợ nghèo -> Làm cho cảnh đèo Ngang càng thêm vắng vẻ hoang sơ bộc lộ nỗi buồn man mác của lòng người trước cảnh tượng đầy vẻ xa lạ. 7 Tương tự như thế ở các bài thơ Đường luật khác thì giáo viên cần phải cho học sinh phân tích nghệ thuật đối và tác dụng của nó. Sự đăng đối giữa các cặp câu trong bài làm cho bài thơ không những cân đối hài hòa mà còn tạo chất nhạc vừa tạo họa cho bài thơ. Tuy nhiên không phải bài thơ Đường luật nào cũng cần khai thác nghệ thuật đối . Trong quá trình giảng dạy giáo viên cần chủ động linh hoạt lựa chọn khai thác nghệ thuật đối cho phù hợp với nội dung yêu cầu bài thơ. 2.6 Chọn cách phân tích một bài thơ Đường luật phù hợp, linh hoạt với nội dung của bài thơ (căt ngang theo bố cục luật thơ hoặc phân tích theo lối bổ dọc) Nói chung mọi người đều cho rằng cách phân tích hợp lý nhất là cắt ngang theo bố cục. Phải chăng bao giờ “cắt ngang” cũng là một phương pháp tối ưu với một bài thơ Đường luật? Thông thường là trong tiết giảng thơ Đường luật trên lớp Giáo viên hay phân tích cắt ngang theo bố cục ( bài thơ tứ tuyệt gồm có bốn phần : khai - thừa – chuyển – hợp ; bài thơ bát cú cũng có bố cục bốn phần : đề - thực – luận – kết) . Nếu giáo viên trong quá trình giảng dạy bài thơ Đường Luật nào cũng phân tích theo bố cục trên thì có lúc sẽ rơi vào chỗ gượng ép khiên cưỡng. Thực tế, không phải bài thơ nào cũng có kết cấu bốn phần một cách cứng nhắc như vậy. Do đó khi phân tích kết cấu của một bài thơ Đường luật phải bám sát vào thực tế của văn bản, không nên áp đặt cái khuôn bốn phần đó vào bất cứ bài nào mà giáo viên cần phải linh hoạt để làm nổi bật nội dung của bài thơ. Ví dụ cũng là thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, bài thơ “ Qua đèo Ngang” giáo viên có thể phân tích theo bố cục đề - thực – luận – kết nhưng đối với bài “ Bạn đến chơi nhà” cần phải phân tích theo lối “bổ dọc” tức là theo mạch cảm xúc của nhà thơ cụ thể như sau: + Phần thứ nhất: Câu 1 cảm xúc khi bạn đến chơi nhà + Phần thứ hai: Câu 2 -> câu 7 cảm xúc về gia cảnh + Phần thứ ba: Câu 8 cảm nghĩ về tình bạn. Tóm lại phân tích văn bản theo cách nào là tùy thuộc vào thực tế của văn bản không nên rập khuôn một cách máy móc miễn là làm sao phải làm nổi bật được cái thần thái của bài thơ. 2.7 Hướng dẫn học sinh đọc diễn cảm, đọc sáng tạo “ Thiếu người đọc thì hoạt động văn học chẳng khác gì một tiếng kêu vô vọng trên giữa cánh đồng hang và đầy cỏ dại” ( N.I. Kudriasep). Đọc sáng tạo - đây là phương pháp sinh ra từ đặc trưng bộ môn. Đòi hỏi người đọc, người nghe đều phải chú ý đến từ, câu nhịp điệu… gây cảm xúc và kích thích hoạt động hình dung tưởng tượng, biết phân tích, đánh giá, thưởng thức tác phẩm. Phương pháp đọc sáng tạo tác động đến người đọc, người nghe cả âm thanh và tư tưởng cùng một lúc. Phương pháp này hầu như thường trực trong tiết học, lúc bắt đầu xem xét, sau khi phân tích tác phẩm văn chương. Để cảm thụ được cái hay, cái đẹp của bài thơ thì cách đọc đúng cũng là vấn đề rất quan trọng. Đọc diễn cảm , đọc cho âm vang bài thơ lên bổng xuống trầm, cách ngắt nhịp, chú ý ở những từ ngữ có gí trị biểu cảm bởi vì thơ Đường luật có tính hàm súc cao. 8 2.8 Vận dụng phương tiện hiện đại, ứng dụng công nghệ thông tin. Trong một giờ giảng văn nói chung và một giờ giảng văn về thơ Đường luật nói riêng ta cần sử dụng công nghệ thông tin để đạt hiệu quả . Trước hết, giáo viên khi soạn bài cần phải xác định nội dung nào cần trình chiếu và quan trọng là phải trình chiếu vào lúc nào cho phù hợp tránh tình trạng đưa một cách tràn lan, sử dụng các hiệu ứng rất rối học sinh khó quan sát. Ví dụ khi dạy bài “ Vọng lư sơn bộc bố ” của Lý Bạch (Ngữ văn 7- tập I ) thì giáo viên cần phải đưa nguyên tác, bản dịch nghĩa và bản dịch thơ lên màn chiếu phục vụ trực tiếp việc học sinh so sánh đối chiếu giữa bản dịch thơ và nguyên tác để làm nổi bật được nội dung , dụng ý của tác . Giáo viên sưu tầm hình ảnh cho học sinh quan sát một số thác nước (Thác Cam Li ở Đà Lạt; Thác Bản Dốc ở Cao Bằng , thác nước Angét cao nhất thế giới...) phần giới thiệu bài để tạo sự hấp dẫn theo dõi chú ý của học sinh ngay từ đầu... Ngoài việc sử dụng tranh ảnh thì giáo viên còn sử dụng trình chiếu vào những chỗ cần thiết như khắc sâu và nhấn mạnh nội dung kiến thức cơ bản ở mỗi phần phân tích thì giáo viên có thể đưa lên màn chiếu. Trên đây là một số suy nghĩ của bản thân tôi được đúc rút từ sự trải nghiệm thực tế của bản thân và của đồng nghiệp trong những năm đã dạy về thơ Đường luật . Tuy nhiên không phải khi dạy bất cứ một bài thơ Đường luật nào chúng ta cũng phải đưa vào khai thác tất cả các nội dung trên như vậy nó hơi cứng nhắc mà trước hết giáo viên cần nắm vững kiến thức để lựa chọn cách khai thác sao cho phù hợp với nội dung bài học để mang lại hiệu quả cao. IV. THIẾT KẾ THỬ NGHIỆM Sau đây là một tiết soạn minh họa cụ thể về một bài thơ Đường luật trong chương trình Ngữ văn 7 - tập I Tuần 9 Tiết 34                                               XA NGẮM THÁC NÚI LƯ ( Vọng lư sơn bộc bố) ( Lí Bạch ) A. Mục tiêu Giúp học sinh: - Cảm nhận được vẻ đẹp của thác núi Lư và qua đó thấy được một số nét trong tâm hồn và tính cách của nhà thơ Lý Bạch. - Rèn luyện kỹ năng cảm thụ, phân tích thơ, bước đầu có ý thức và biết sử dụng phần dịch nghĩa ( kể cả phần dịch nghĩa từng chữ ) trong việc phân tích tác phẩm và phần nào trong việc tích lũy vốn từ Hán Việt. - Bồi dưỡng tình yêu thiên nhiên, niềm say mê khám phá, thưởng thức cái đẹp. B. Phương pháp và phương tiện - Phương pháp: đọc diễn cảm, tích hợp, gợi tìm, thảo luận, phát vấn….. - Phương tiện : + Thầy : nghiên cứu SGK , SGV soạn bài, sưu tầm tranh ảnh về thác nước… + Trò : đọc kỹ phần nguyên tác , dịch nghĩa, dịch thơ và phần chú thích giải nghĩa các từ Hán Việt, trả lời câu hỏi sách giáo khoa . 9 C . Tiến trình dạy học 1. Ổn định lớp 2.Kiểm tra bài cũ : ? Em hãy kể tên những bài thơ trữ tình trung đại được sáng tác theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật? Trình bày những hiểu biết của em về thể thơ này? 3. Bài mới: * Giới thiệu vào bài mới: Hôm nay cô sẽ giới thiệu với các em một bài thơ cũng được sáng tác theo thể thất ngôn tứ tuyệt Đường luật nhưng đây là bài thơ do chính các nhà thơ Đường sáng tác. Bài thơ sẽ mở đầu cho chùm thơ Đường của các nhà thơ Đường mà các em sẽ học . Đó là bài “ Vọng Lư Sơn bộc bố” của một nhà thơ nổi danh được người đời mến mộ gọi là “ thi tiên” ? Cả lớp đọc thầm nghĩa từng chữ trong tên nhan đề bài thơ ở phần chú thích SGK Trang 109. Hãy cho biết trong nhan đề bài thơ có những chữ nào mà em đã được học ? ( Vọng: xa trông, Sơn: núi) Thông qua nhan đề em hãy xác định đối tượng mà tác giả miêu tả trong bài thơ là gì? – Học sinh trả lời. Giáo viên trình chiếu cho học sinh xem hình ảnh một số thác nước nổi tiếng: Thác Camly – Đà lạt – Lâm Đồng Thác An-ghet 10 Thác núi Lư cũng là một kỳ quan nổi tiếng của Trung Quốc, cảnh quan thiên nhiên kỳ thú đã làm rung động và chắp cánh cho hồn thơ lãng mạn của Lý Bạch. Hoạt động của thầy và trò Hoạt động 1 Tìm hiểu tác giả, tác phẩm Chân dung nhà thơ Lý Bạch Nội dung I. Tìm hiểu chung 1.Tác giả, tác phẩm a. Tác giả ( chân dung Lý Bạch ) ? Em hãy nêu những hiểu biết của em về tác giả và về tác phẩm? - Lý Bạch ( 701 – 762) là nhà thơ nổi tiếng của Trung Quốc đời nhà Đường. Ông được mệnh danh là “thi tiên”. - Sáng tác trên 1000 bài thơ Chiếu bài thơ gồm cả ba bản. b. Tác phẩm: - Là một bài thơ hay viết về đề tài thiên nhiên. - Bài thơ tiêu biểu cho hồn thơ và -Giáo viên chiếu bài thơ lên trên phong cách thơ Lý Bạch. bảng, gọi học sinh đọc với giọng rắn2 . Đọc và tìm hiểu chú thích rỏi, rõ ràng chú ý nhịp điệu của bài thơ là nhịp 4/3. - Giáo viên cho học sinh tìm hiểu chú thích Hoạt động 2 II . Phân tích Phân tích tác phẩm ? Thông qua bản dịch thơ và dịch nghĩa, có mấy nội dung được phản ánh trong văn bản này? - Cảnh thác núi Lư; Tâm trạng của nhà thơ. 1. Cảnh thác núi Lư. ? Căn cứ vào đầu đề bài thơ hãy xác - Tác giả ngắm thác từ xa định vị trí ngắm thác của tác giả? 11 -Vọng: ngắm; Dao khan: nhìn xa, -> Dễ phát hiện ra vẻ đẹp toàn cảnh Câu 1: trông xa Nhật chiếu Hương Lô sinh tử yên ? Vị trí này mang lại ưu điểm gì? ? Đọc câu thơ thứ nhất cho biết câu Nắng rọi Hương Lô khói tía bay. thơ tả núi hay tả thác? - Tả núi Hương Lô ? Dựa vào chú thích SGK em hãy nêu những hiểu biết về núi Hương Lô? - Là ngọn núi cao ở phía Tây Bắc của dãy Lư Sơn bốn mùa mây phủ, đứng xa trông như chiếc “lò hương” nên gọi là Hương Lô. ? Có một nhà văn nhận xét: “Trong thơ Lí Bạch, Hương Lô được khám phá ở sự tương tác giữa mặt trời và núi” em có cho lời nhận xét đó là đúng không? ? Dựa vào những từ ngữ nào trong câu thơ mà em cảm nhận được sự tương tác đó? -> Sử dụng động từ: chiếu, sinh Từ : chiếu, sinh ? Các từ trên thuộc từ loại nào mà em đã được học? Hãy giải thích nghĩa của hai từ đó? ? Các chi tiết đó gợi tả một cảnh tượng như thế nào? - Ngọn núi Hương Lô đang tắm trong ánh nắng mặt trời và những làn hơi nước phản quang ánh sáng mặt trời đã chuyển thành một màu tím vừa rực rỡ vừa kỳ ảo. Với động từ “ sinh” ở nguyên tác, ánh sáng mặt trời xuất hiện như chủ thể làm cho mọi vật sinh sôi, nảy nở trở lên sống => Hương Lô rực rỡ, lung linh, huyền ảo động. ? Em có nhận xét gì về cảnh núidưới ánh nắng mặt trời. Hương Lô? ? So với bản dịch thơ với nguyên tác, em thấy khác như thế nào? - Không dịch chữ “Sinh” mà dịch thành “Bay” ? Không có từ “Sinh” thì ý nghĩa của 12 câu có gì thay đổi không? - Sự vật mất đi mối quan hệ giao hoà, không khí huyền ảo bị xua tan. - Câu thơ thứ nhất tạo phông nền làm cho vẻ đẹp của thác nước được miêu tả trong 3 câu sau vừa như có cơ sở hợp lý, vừa thêm lung linh huyền ảo. ? Trên nền cảnh núi rực rỡ, lung linh, Câu 2: huyền ảo, dòng thác được miêu tả Dao khan bộc bố quải tiền xuyên Xa trông dòng thác trước sông này. như thế nào ? Câu thứ hai : - như một tấm lụa buông rủ xuống giữa khoảng vách -> So sánh núi và dòng sông ? Câu thơ sử dụng biện pháp nghệ thuật gì? ? Đây là cảnh tĩnh hay động? - tĩnh. ? Từ nào biến dòng thác vốn tuôn - Từ Quải - treo, đã biến dòng thác chảy ầm ầm xuống núi thành bứcđang chảy( cái động ) thành giải lụa tranh phong cảnh tĩnh lặng? - “ treo” trắng mềm mại treo trước dòng sông (cái ? So sánh câu thơ dịch với nguyêntĩnh ). tác, em thấy bản dịch thơ bỏ đi mất từ nào? Từ đó có ý nghĩa gì? - Còn sót từ “Quải” - treo. Vì vậy câu thơ dịch chỉ là một câu kể thông thường không có gì gợi cảm. ? Như vậy từ Quải (treo) cùng phép so sánh độc đáo đã vẽ nên một vẻ đẹp-> Thác núi Lư tĩnh lặng, tráng lệ, mới của thác núi Lư. Đó là vẻ đẹp gì? mềm mại, nên thơ. ? Thác nước như một nhà văn đã tả “ Như sấm động, như ngàn con ngựa hí vang trời” mà tại sao Lý Bạch lại tả như tấm lụa treo rủ xuống. Em thấy sự so sánh có hợp lý không? Vì sao? - So sánh hợp lý. Vì tác giả quan sát từ xa nên không nhìn thấy sự chuyển động của dòng nước. Nước chảy thành dòng liên tục, trắng xoá trông xa tưởng như nước ngưng lại kết Câu 3: thành một dải lụa mỏng buông rủ “ Phi lưu trực há tam thiên xích” xuống (Nước bay thẳng xuống ba ngàn thước Học sinh đọc câu thơ thứ 3. ? Cảnh ở câu 3 có gì khác với cảnh ở câu 2? 13 - Cảnh từ tĩnh chuyển sang động... ? Những từ nào đã đưa dòng thác trở- Phi lưu: Nước chảy như bay- nước lại thế động ? Em hãy giải thíchlao vun vút đến chóng mặt. - Trực há: Rơi thẳng xuống ( từ độ nghĩa của hai từ trên? cao ba ngàn thước) -> Động từ mạnh gợi độ cao và độ dốc của thác nước. ? Việc sử dụng các động từ mạnh như vậy có tác dụng gợi tả đặc điểm gì của thác nước? - Núi cao, Vách đá dựng đứng hun -> Thác núi Lư đẹp dữ dội, mạnh mẽ, hùng vĩ. hút choáng ngợp. ? Ở câu thơ thứ 3, Lý Bạch lại cho ta thấy vẻ đẹp khác của thác núi Lư. Đó là vẻ đẹp như thế nào? Chính vẻ đẹp độc đáo , kỳ diệu ấy của núi Lư đã chắp cánh cho hồn thơ phóng khoáng, lãng mạn của Lý Bạch bay cao ca ngợi công trình kỳ vĩ , tráng lệ của thiên nhiên, tác giả Câu 4 đã đưa một nét vẽ phóng thần tình ở - Nghi thị Ngân Hà lạc cửu thiên ( Ngỡ là sông Ngân rơi tự chín tầng mây ) câu cuối của bài thơ. ? Trong câu thơ cuối, tác giả đã sử Tưởng giả Ngân Hà tuột khỏi mây. dụng biện pháp nghệ thuật gì? Em hãy chỉ rõ biện pháp nghệ thuật đó? -> So sánh: Dòng thác như dải Ngân Hà ? Em đã nhìn thấy sông Ngân Hà chưa? Dựa vào chú thích SGK, em hãy miêu tả lại? 14 - Sông Ngân là dải mây màu trắng vắt ngang bầu trời do các ngôi sao li ti hợp thành, thường nhìn thấy trong những đêm trời quang. ? Hãy phân tích cách sử dụng từ ngữ của tác giả “ Nghi thị”, “ lạc” trong câu thơ để thấy rõ việc dùng từ độc đáo, táo bạo? - GV bình: “Nghi thị”: Tức là đã biết sự thực không phải vậy mà vẫn cứ tin là thật. Đó là nhờ ma lực của nghệ thuật. Chữ " lạc” dùng rất đắt vì dòng Ngân Hà vốn nằm theo chiều ngang vắt qua bầu trời, còn dòng thác lại đổ theo chiều thẳng đứng cho nên tác giả dùng chữ “ lạc” là hết sức hợp lý thần tình. ? Tại sao ngắm nhìn thác núi lư mà nhà thơ lại “ nghi thị” – ngỡ là sông Ngân từ chín tầng trời rơi xuống? - Vì: Thác núi Lư và sông Ngân đều có những nét giống nhau về màu sắc ( màu trắng) và sự kì ảo. Dải Ngân Hà là dòng sông ánh sáng, lấp lánh, lung linh. Mặt trời chiếu vào thác cũng như dải ánh sáng lấp lánh lung linh. ? Em có nhận xét gì về biện pháp so sánh mà tác giả sử dụng trong câu  Sáng tạo, bất ngờ, độc thơ? đáo, trí tưởng tượng ? Để tạo được một hình ảnh sáng tạo, phong phú độc đáo như vậy , tác giả cần có năng lực nào? ? Tưởng tượng và so sánh thác như- > Thác núi Lư đẹp kì vĩ , huyền ảo dòng sông Ngân rơi từ chín tầng trời xuống nghĩa là tác giả đã khái quát được những vẻ đẹp nào của dòng thác? -> GV bình: Với hình ảnh thơ độc đáo ấy, tác giả đã nối liền mặt đất với bầu trời, nối cõi thực với cõi ảo, đưa giải Ngân Hà chỉ có trong tưởng tượng kia xuống trần gian này và đưa vào dòng thác núi Lư đẹp đến 15 huyền ảo kia mãi đi vào cõi vĩnh hằng của cái đẹp muôn thuở, cái đẹp của ước mơ và khát vọng. Với hình ảnh so sánh ấy, câu thơ cuối thực sự là câu “danh cú” “ thần cú” đúng như Tô Đông Pha ( Đời Tống) nhận xét: Trời khiến Ngân Hà sa xuống đất, xưa nay chỉ có bài thơ của Lý Bạch mà thôi! ? Sau khi tìm hiểu, em hãy nêu những cảm nhận của em về thác núi 2. Tình cảm của nhà thơ trước Lư ? Thác núi Lư GV chuyển: Bài thơ không chỉ đơn thuần là tả cảnh mà trong cảnh còn - ngắm, trông, tưởng có tình. ? Tìm trong bài thơ, các từ chỉ sự có-> Thể hiện sự say mê khám phá mặt của nhà thơ nơi thác núi Lư? những vẻ đẹp tráng lệ của thiên ? Sử dụng các từ đồng nghĩa như vậy nhiên với một tình cảm đắm say, có tác dụng gì? mãnh liệt. => Tâm hồn nhạy cảm, thiết tha với những vẻ đẹp rực rỡ, tráng lệ, phi ? Ở đây Lý Bạch đã bộc lộ lòng yêu thường của thiên nhiên; tính cách quí thiên nhiên đến mức nào? Từ đó mãnh liệt, hào phóng. em hiểu gì về tâm hồn và tính cáchIII. Tổng kết: thơ Lý Bạch? 1.Nghệ thuật: Hoạt động 3 - Ngôn từ chọn lọc, Hướng dẫn học sinh tổng kết - Có những hình ảnh liên tưởng, so ? Em có nhận xét gì về việc sử dụngsánh bất ngờ độc đáo. từ ngữ , hình ảnh của tác giả trong2.Nội dung: bài thơ - Ca ngợi vẻ đẹp rực rỡ, lộng lẫy, ? Với những từ ngữ hình ảnh đó góptráng lệ của thác núi Lư. phần làm nổi bật nội dung gì của bài - Bộc lộ tình yêu thiên nhiên , tính thơ? cách mạnh mẽ, hào phóng của ? Qua bài thơ em hiểu thêm được gì nhà thơ. về tâm hồn và tính cách nhà thơ Lý Bạch? ? Sau khi học bài thơ em rút ra bài học gì khi làm văn tả cảnh? 3 .Luyện tập củng cố: Qua bài học hãy viết một đoạn văn ngắn nêu cảm nhận của em về vẻ đẹp của thác núi Lư ? 4. Hướng dẫn học sinh học ở nhà: - Học thuộc lòng bài thơ , nắm chắc nội dung và nghệ thuật của bài thơ. - Chuẩn bị bài “ Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh 16 D. Rút kinh nghiệm V. KẾT QUẢ KIỂM NGHIỆM – SO SÁNH, ĐỐI CHỨNG 1. Trước khi vận dụng sáng kiến kinh nghiệm trong giảng dạy Trước khi vận dụng sáng kiến kinh nghiệm trong giảng dạy tôi tiến hành khảo sát việc học sinh nắm bắt kiến thức về thơ Đường luật bằng một số bài kiểm tra một tiết, mười lăm phút. Thời gian khảo sát đối với học sinh khối 7 ( năm học 2015- 2016 ) vào tuần 9 của chương trình , khi học sinh đã học hai thể loại thơ thất ngôn bát cú và thất ngôn tứ tuyệt. Kết quả cụ thể như sau: Chất lượng môn Ngữ văn khối 7 qua khảo sát giữa học kì I: Lớp 7A 7B Sĩ số 30 30 Giỏi SL % 2 7 2 7 Khá SL 06 04 % 20 13 Trung bình SL % 14 47 15 50 Yếu SL 08 09 % 26 30 Đối với khối 8 vào đầu năm học 2015 -2016 ( vì các em đã được học toàn bộ thơ Đường luật ở lớp 7) thì kết quả cụ thể như sau: Lớp 8A 8B Sĩ số 26 25 Giỏi SL % 3 12 2 8 Khá SL 05 06 % 19 24 Trung bình SL % 12 46 12 48 Yếu SL 06 05 % 23 20 Qua kết quả khảo sát cho thấy kết quả học tập còn thấp, ít em cảm nhận được cái hay của thơ Đường luật . Sự cảm nhận văn bản thơ Đường luật của học sinh rất nông cạn đa số học sinh chỉ nêu được đề tài nói đến trong bài thơ và một khía cạnh nội dung rất nhỏ, còn nghệ thuật và đặc điểm cơ bản thơ Đường luật như nghệ thuật đối, bố cục, cách gieo vần ngắt nhịp, dấu hiệu nhận biết thể thơ, và cách khai thác hình ảnh từ ngữ trong thơ Đường luật hầu như các em còn rất bỡ ngỡ. Kết quả của học sinh cũng phản ánh một phần những lúng túng của giáo viên. Chính vì bản thân luôn trăn trở trước kết quả giảng dạy thơ Đường luật nên tôi xin mạnh dạn đưa ra một số ý kiến của mình về vấn đề khai thác thơ Đường luật như thế nào cho hiệu quả. 2. Sau một thời gian nghiên cứu vận dụng sáng kiến kinh nghiệm Sau một thời gian nghiên cứu vận dụng sáng kiến kinh nghiệm tôi có khảo sát lại chất lượng học sinh năm học 2015 -2016 thì kết quả có sự chuyển biến, cụ thể như sau: - Chất lượng khối 7 qua khảo sát cuối học kì I Lớp 7A Sĩ số 30 Giỏi SL % 4 13 Khá SL 08 % 27 Trung bình SL % 13 43 Yếu SL 05 % 17 17 7B 30 3 10 06 20 16 53 05 17 Yếu SL 4 3 % 15 12 - Chất lượng môn Ngữ văn khối 8 qua khảo sát cuối học kì II Lớp 8A 8B Sĩ số 26 25 Giỏi SL % 5 19 4 16 Khá SL 8 8 % 31 32 Trung bình SL % 9 35 10 40 Qua kết quả của học sinh cho thấy: - Học sinh nắm được những kiến thức cơ bản về thơ Đường luật (bố cục, vần, đối, nhịp thơ ...) , biết phân tích ý nghĩa giá trị của một bài thơ Đường luật, bước đầu biết phát biểu cảm nghĩ về một bài thơ hay. Đặc biệt đã rèn được kỹ năng so sánh đối chiếu bản nguyên tác,dịch nghĩa, dịch thơ. Trong quá trình làm bài các em cũng đã có sự chú ý bám vào từ ngữ hình ảnh đặc sắc trong bài thơ để làm nổi bật được thần thái của bài thơ. - Vốn từ Hán Việt của học sinh phát triển lên rất nhiều. Ngoài ra các nội dung mà các văn bản trên đề cập, cách thể hiện tình cảm của các nhà thơ học sinh cũng học tập được rất nhiều: Tình cảm với quê hương, tình cảm giữa con người với con người. Từ đó giáo viên sẽ tích hợp phần Tập làm văn: Văn biểu cảm. - Điều quan trọng là học sinh bước đầu tỏ ra rất hứng thú với việc học các bài thơ này . Các tiết học không khô khan như tôi vẫn thường nghĩ lúc đầu . Nhiều học sinh có cảm nhận rất tốt về các bài thơ có nội dung gần gũi quen thuộc - ví dụ: “ Xa ngắm thác núi Lư ”( lớp7 ) hay văn bản “ Qua đèo ngang” ( lớp 7 ) hoặc văn bản “ Ngắm trăng”, “ Đi đường” ( lớp 8 ). Tất cả những kết quả đạt được trên sẽ giúp ích cho học sinh rất nhiều khi các em tiếp tục được tiếp xúc với thể loại thể thơ này ở các lớp trên . Quá trình tôi hướng dẫn học sinh tìm hiểu thơ Đường luật qua thi pháp loại thể qua mỗi tiết học Văn bản đã có sự ảnh hưởng tích cực đến kết quả học tập môn Ngữ Văn của học sinh không chỉ qua những con điểm mà quan trọng hơn là qua thái độ thích thú của các em với các tiết học của bộ môn hết sức quan trọng này. VI. BÀI HỌC KINH NGHIỆM Từ những trải nghiệm thực tế qua quá trình vận dụng thi pháp loại thể để nâng cao hiệu quả dạy học thơ Đường luật trong chương trình Ngữ văn lớp 7 và lớp 8 bước đầu thành công, tôi đã đúc rút được một số kinh nghiệm sau đây: - Phải có sự nghiên cứu bài học thật kĩ càng, sự chuẩn bị chu đáo cả về phía giáo viên và học sinh. - Giáo viên phải nắm chắc được khái niệm, đặc điểm, bản chất của thơ Đường luật và biết cách vận dụng linh hoạt vào từng văn bản sao cho phù hợp với bố cục và nội dung bài học để học sinh thấy hứng thú và mới mẻ. - Giáo viên nên thiết kế và sử dụng giáo án điện tử để tiết kiệm thời gian và tạo sự hấp dẫn cho bài học sinh động và hiệu quả. 18