Tài liệu Truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía bắc việt nam (pl)

PHỤ LỤC THỐNG KÊ VÀ TÓM TẮT NỘI DUNG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ MIỀN NÚI PHÍA BẮC I. THẦN THOẠI Bảng 1. Thống kê thần thoại về vũ trụ và các hiện tượng tự nhiên STT 1 Dân tộc Dao Số lượng 1 Trời và đất Tên truyện Nguồn [126, Tập 1, tr 164] Trời và đất ban đầu gần nhau. Các nàng tiên trên trời thường xuống hạ giới chơi, mải vui, quên về. Ngọc Hoàng nổi giận làm mưa to gió lớn, người hạ giới rất ghét. Người trần bảo Tóm tắt cốt truyện nhau, lấy chày giã gạo đẩy trời lên cao tít. Mắt các nàng tiên biến thành những ngôi sao lấp lánh. 2 Mảng 1 Nguồn gốc vũ trụ và các dân tộc [11, tr 16] 3 Hà Nhì 1 Sự tích mặt đất và muôn loài [138, tr 3] 4 Pu Péo 1 Gà trống cất tiếng gáy [137, tr 910] Mỏn Ten là Vua trên Trời, làm ra bầu trời và mặt đất, trời đất rất gần nhau. Trời cho hai con trai là A Húi và A Hếch xuống mặt đất để tạo ra cây cỏ và vạn vật. Họ lấy chất đất tinh túy nhất nặn ra con người, cho con người đôi cánh để có thể bay lượn lên trời, xuống đất. Nhưng người không có lửa, người đi xin dơi, dơi đòi đổi cánh, từ đó người có lửa còn dơi có cánh. Trời thấp quá nên người giã gạo phải ngồi, mỏi, lấy chày đâm đụng vào trời, trời vội chạy lên cao. Không có nước, người lên xin trời. Trời lấy gáo múc ba gáo dội xuống->lụt, kéo dài đến ba năm. Mặt đất chỉ còn hai anh em, quạ bảo hai người lấy nhau, hai người không chịu nhảy vào lửa chết. Trời cho con người xuống làm lại vạn vật. Trời cho người vào ống tre, mỗi người nuốt một viên ngọc, dùi lỗ, các con vật to lớn không dám ăn. Thế là từ đó, loài người chui ra. Người khổng lồ Á Lòng làm ra mặt đất, vạn vật, con người, mặt trăng và mặt trời. Xưa có một mặt trời to, một mặt trời nhỏ chiếu nóng quá, con người không chịu nổi, cất tiếng chửi, mẹ con mặt trời bàn nhau lùi xa cho đến lúc mặt đất tối sầm. Các loài vật đi gọi không được. Thần Núi giúp cho gà trống đi gọi, mặt trời mới về. Hmông 3 3 Mặt trăng và Mặt trời Câu chuyện mở đầu [82, tr 124] [134, tr 23] Bảy mặt trăng và bảy mặt trời làm cho loài người và muôn vật khốn khổ. Ông khổng lồ Sáng đứng lên đội trời làm cho chúng giật mình rơi hết xuống. Loài người theo lời thần mách làm thịt các giống vật, cúng gọi hồn mặt trăng, mặt trời lên rồi giao cho trời cai quản. Từ đó, thế gian có đủ ánh sáng làm việc. Người được làm chúa tể, các con vật không tốt với loài người chịu phạt. Vua Trời cử ông Chày làm ra bầu trời, bà Chày làm ra mặt đất. Ông Chày bảo bà Chày nắn lại mặt đất cho vừa với trời, sinh ra chỗ lồi lõm, chỗ sâu thành biển hồ, chỗ cao thành đồi núi. Đột nhiên bà Đất trở dạ sinh nở đẻ ra một đôi đực cái là Gầu Á, Dầu Âu Họ cùng nhau tu sửa trời đất. Gầu á sinh con ở ngón chân ra hai con là Chề Tù, Chề Blù. Vua Trời Chử Lầu sai con gái Giàng Dua, con trai Giàng Dự xuống giúp họ xây dựng bầu trời, mặt đất. Luc mới, bầu trời tối tăm, Chử Lầu cho 10 mặt trời xuống, 10 mặt trăng soi đêm, một cái bị va vỡ ra thành ngàn vạn sao. Trời thả xuống cây cối vạn vật. Lại tìm đất nặn một loài sinh vật đặc biệt, thổi hồn vào bụng, tiếng nói ở cổ họng và thổi hơi cho sống. Đó là con người. Sự tích mào gà [82, tr 159] Chín mặt trời và tám mặt trăng khiến loài người không sống nổi. Ông tiên Giàng Do thả chó đen đi đuổi cắn, còn 1 mặt trời và 1 mặt trăng rủ nhau đi trốn. Trời bảo gà đi gọi chúng về. Gà gọi chín lần mới được. Trời tặng cái lược cho gà, gà đặt luôn vào đầu, đó chính là mào gà. 4 Tày Pựt tạo ra trời đất [64, Tập 1, tr 25] Mặt Trời, Mặt Trăng và các vì tinh tú [64, Tập 3, tr 20] 2 Pựt Luông tạo ra mặt trời, mặt trăng, ngàn vạn vì sao mới tạo ra trời đất. Pựt làm ra cây cỏ, các giống loài từ loài ăn cỏ, ăn cá đến các loài mối mọt, chim chóc. Pựt lại tạo ra giống vật hoàn toàn khác các loài động vật khác. Đó là loài đi bằng hai chân, đầu đội trời chứ không lấy lưng hứng trời, hai con mắt nằm ngang phía trán chứ không nằm dọc sống mũi. Pựt muốn con người cai trị thế gian nên giả chết, muôn vật ganh tị nên luôn tìm cách cắn trộm. Giải thích hiện tượng mưa nắng, nhật thực, sao…Mặt trời, mặt trăng được coi là vợ chồng. 5 Thái 4 Truyện Ải lậc cậc và ông chống trời bà chống mây [126 , tr 398] Then cho năm chúa “Xô công” xuống xây dựng trần gian. Sau Then lại sai ông “Làm đất”, bà “Gây rừng” đem giống Thái xuống xây dựng bản mường. Về sau hai ông bà phải lấy thân chống trời đạp đất. Then làm hồng thủy để xây dựng lại trần gian. Giống người mới khổng lồ là Ải xuống Trời đất và muôn loài [73, tr 43] Vũ trụ [114, tr 446] Thế giới của Then [114, tr 448] Thuở xưa, Trời đất còn nối liền nhau bằng dây chựa- khảo- cát. Bà góa có đứa con trai hay lên trời chơi, bực mình bà cầm chày chặt đứt dây, từ đó không ai lên trời được nữa. Ông Trời Chao Pha muốn thử lòng muôn vật bèn giả chết, báo tin các con vật. Rùa được người giúp nên dạy cách khóc, Trời liền cho người biết nói và được ăn thịt các loài khác. Cọp gây sự với người, người đốt lửa, tiếng nứa nổ, cọp sợ chạy. Từ đó, cọp có mối thù với người. Ngày xưa đất trời gần nhau, nối với nhau bằng dây chựa khau cát, việc làm ăn của người trần khó khăn. Một người đàn bà góa cầm dao chặt đứt dây, thế là trời cao lên mãi, chỗ bị chặt là cao nhất (Bà góa giã gạo vô ý để trời đụng phải chày, giật mình vụt lên cao). Trên trời có con sông lớn nằm vắt ngang bầu trời gọi là sông Ngân Hà. Khi nước nhiều, Then tháo nước xuống trần gian sinh ra mưa. Vào khoảng tháng 5,7, Then tháo cống thường xuyên nên mưa kéo dài sinh ra lũ lụt. Khi nước sông ít, Then cho người đóng cống liên tục khiến trần gian sinh ra hạn hán. Vào ngày hội mùa, Then có tục lăn trống rồi cho hai con rồng làm trò, bắn ra tua rồng chính là những tia chớp. Ban đầu, nhiều mặt trăng, sao, mặt trời nên muôn loài sống ngắc ngoải. Sao to, nhiều nhưng ở xa, mặt trăng, trời nhỏ nhưng ở gần nên rất nóng. Muôn loài kiện Then, Then cho chó sói ăn mất 11 mặt trời, họ hàng nhà ếch ăn chín mặt trăng, từ đó chỉ còn lại một mặt trăng, một mặt trời. Then lại thả quả bầu chứa muôn loài và muôn vật xuống vùng Mường Thanh tạo ra các giống… Bảng 2. Thống kê thần thoại về nguồn gốc con người và muôn loài STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Nguồn 1 Giáy 1 Nước ngập trời [99, tr 7] 2 Khơ Mú 1 Quả bầu mẹ [17, tr 4] 1 Rồng và người (Nạn hồng thủy) 3 Lô Lô [85, tr 9] Xung đột Rồng và Người-> Lụt. Một gia đình nghèo được thần báo trước nên người anh cả và em gái út nghe theo làm trống thoát Tóm tắt nội dung Trời giao cho vợ chồng cá trạch trấu và chim quẽo –chảo giữ cái cửa nước không cho nước làm ngập lụt trần gian. Loài người phải góp thức ăn nuôi chúng. Một năm vợ chồng cá và chim bị thiếu thức ăn, không đủ sức giữ nước-> lụt. Hai anh em ruột nhờ chui vào quả bầu thoát nạn. Họ nghe theo Vua Trời lấy nhau sinh ra cái bọc, lấy cái bọc băm nhỏ đem rắc khắp nơi, tạo ra nhà cửa, con người. Người Giáy là phần thịt dính mùn thớt cạo ra nên ít như vậy. Hai anh em mồ côi tha chết cho dúi, sau được dúi mách bảo sẽ có lụt và khuyên người lấy gỗ khoét rộng, lấy sáp ong bịt kín. Sau 7 ngày, nước rút, hai anh em chui ra, chia nhau đi tìm vợ, chồng. Cuối cùng họ lấy nhau, có mang, sau 7 năm, 7 tháng bảy ngày sinh ra một quả bầu, để lên gác bếp. Sau nghe tiếng xì xào, vợ chồng khoét lỗ thì người Khơ Mú, Thái, Tày…chui ra. Người Kinh ra sau nên da trắng và phải đi làm ăn ở tận vùng đồng bằng. STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Tóm tắt nội dung Nguồn chết. Một vị thần xuất hiện khuyên họ lấy nhau, sinh ra cục thịt. Người chồng lén xẻo cục thịt thành nhiều mảnh, vứt các gốc cây->mọc lên làng mạc, họ đặt tên cho các làng, người sinh sôi nảy nở. 4 Mảng 1 5 Hà Nhì 2 Nguồn gốc vũ trụ và các dân tộc Đất mẹ Na ma À Mé Xem bảng 1 [11, tr 16] [114, tr 154] Nguồn gốc dân tộc, mô típ quả bầu cứu nạn. Vợ chồng lấy nhau, mọc u, mọc thêm vú, u nở ra các dân tộc, vú trước nuôi người, vú sau lưng nuôi ma. Chim lo búc liên lạc mang lệnh cho người sống mãi xuống trần nhưng chim hay quên hỏi nhiều làm trời bực mình phán: thấp chết, cao chết->người già trẻ đều chết. STT 6 7 Dân tộc Mường Thái Số lượng 2 Tên truyện Nguồn Nguồn gốc các dân tộc [26, tr 7] Vua Trời xử kiện [108, tr 101] Vua cả núi Tản Viên [108, tr 108] Trời đất và muôn loài [73, tr 43] Chuyện “Ải Cắp Ý Kèo” [18, tr 4] 2 Tóm tắt nội dung Thuở con người và muôn vật chung ngôn ngữ, có hai vợ chồng một lần bỗng nghe chim Khồ gô khồ sứ nói chuyện->biết rằng sắp có mưa lớn. Sau trận lụt, vạn vật thay đổi, chỗ lõm, sâu trở thành sông, suối, chỗ lồi cao tạo thành đồi, núi. Hai anh em một trai một gái thoát chết chia ra hai ngả tìm con người cuối cùng lại gặp nhau. Họ buộc phải lấy nhau, người vợ mang thai, sinh ra 1 cái bọc, bên trong rất nhiều hạt màu trắng. Chàng trai vứt bọc ra rừng. Hạt theo về xuôi nở ra người Kinh, hạt lên núi cao nở ra người Dao, Mông.. Ban đầu trời đất còn liền nhau. Xung đột loài vật và loài người xảy ra bởi loài người khôn ngoan thường dùng bẫy để ăn bắt các loài. Vua Trời nghĩ cách thử lòng vạn vật, cuối cùng người được làm chúa và được ăn thịt các loài Sự tích về chàng trai có con dao thần chém nước dâng cao, chiến thắng vua Khú được tôn làm vua Cả núi Tản Viên. Thuở xưa, Trời đất còn nối liền nhau bằng dây chựa- khảo- cát. Bà góa có đứa con trai hay lên trời chơi, bực mình bà cầm chày chặt đứt dây, từ đó không ai lên trời được nữa. Ông Trời Chao Pha muốn thử lòng muôn vật bèn giả chết, báo tin các con vật. Rùa được người giúp nên dạy cách khóc, Trời liền cho người biết nói và được ăn thịt các loài khác. Cọp gây sự với người, người đốt lửa, tiếng nứa nổ, cọp sợ chạy. Từ đó, cọp có mối thù với người. Trời làm lụt để phạt người vì tội bướng bỉnh. Anh em Ải Cắp Ý Kèo được chim cu xanh báo biết trước nên lấy quả bí đục lỗ trốn vào thoát nạn. Họ đều nằm mơ thấy Pọ Then bảo chúng lấy nhau để nảy nở loài người. Họ đành lấy nhau, sinh con đàn cháu lũ. Họ chia các con đi khắp nơi. Người Mèo lên đỉnh núi, người Kinh xuống đồng bằng. STT 8 Dân tộc Dao Số lượng Tên truyện Nguồn Người trong cung trăng và nguồn gốc loài người [101, tr 3] Quả bầu [126, Tập 1, tr 161] Quả bầu tiên [64, Tập 3, tr 23] 4 Mắt người không nhìn xuyên màn đêm [101, tr 172] Tóm tắt nội dung Ba bố con đi bắt thần Sấm ăn thịt. Hai đứa trẻ con vô tình mắc mưu thần nên thần thoát thân và làm lụt. Hai anh em có răng thần Sấm trồng ra cây bầu, một quả, tránh lụt. Người cha cầm ô nổi theo nước đến trời và bị mắc lại vào cành đa. Nước rút, hai anh em chui ra, lấy hạt bầu trồng, ra cây bầu sai quả, gieo khắp nơi ra người Kinh, Dao, Tày… Thần Mưa bị nhốt phạt vì mải chơi tưới không đều, nhờ hai anh em nhà nọ mà thoát nạn. Thần cho 2 anh em hạt bầu. Ngay sau đó, trời nổi giông bão, nước ngập hết trần gian. Hai anh em thoát chết lấy nhau, sinh ra cục thịt tròn như quả bầu. Họ đem băm ra và gieo xuống đất, sau biến thành người. Chỗ xa là đồng bằng, người chồng gieo được nhiều nên đông đúc, chỗ gần là rừng núi người vợ gieo được ít nên dân thưa thớt. Thiên lôi hay làm người trần cực khổ nên có người nọ đã dùng mưu bắt Thiên lôi nhốt lại. Thiên Lôi nhờ hai đứa trẻ con cho xin cái ống hút nước, phun vào nhà đất thoát về trời. Thiên Lôi cho hai đứa trẻ hạt bầu, trồng ra quả to. Bỗng có mưa, hai anh em khoét bầu chui vào, sống xót và lấy nhau->sinh ra bọc máu, ném đi, từ những hạt máu hóa thành con người, mỗi hạt một họ. Ban đầu mắt người nhìn trong đêm tối rất tinh nên người thường bắt các loài ăn thịt, chỉ có Mèo và Cóc là chưa. Cóc đi kiện Ngọc Hoàng. Ngọc Hoàng lấy mực chấm vào mắt người vài lần thế là người không nhìn rõ đêm nữa. Mèo bị chấm một lần nên vẫn nhìn rõ đêm tối. STT 9 Dân tộc Hmông Số lượng 5 Tên truyện Nguồn Nạn hồng thủy [94, tr 358] Tóm tắt nội dung Lúc loài người đã sống được 9000 năm trên trái đất. Hai anh em đi làm ruộng, được cho biết sẽ có lụt phá hết. Người anh nóng nảy được ông già mách làm trống sắt về sau bị chìm. Người em làm trống nhẹ hơn nên thoát nạn cùng người chị ruột. Chử Lầu cho con rồng xuống hút nước, hai chị em gặp và bám vào cánh con chim diều hâu bay tới nơi khô ráo.Hai chị em xẻo thịt sau gáy, dưới cánh tay, dưới gót chân cho chim->hình thù lõm. Hai chị em hỏi Chử Lầu bằng cách lăn đá, tung kim…cuối cùng lấy nhau->sinh ra vật tròn như quả trứng, đập vỡ nhiều mảnh ra nhiều đứa trẻ->loài người. STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Vì sao có nhiều thứ tiếng nói [94, 361] Nguồn Loài người sinh sôi nảy nở và rủ nhau xây tháp để lên trời, Chử Lầu liền làm cho loài người nói nhiều thứ tiếng khác nhau> loài người chia nhau ra ở nhiều nơi trên mặt đất. Người Mèo ở núi cao là kết quả của việc phân xử của vua Mèo theo cách người nào chạy đến đâu khi gặp mặt Tóm tắt nội dung STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Vì sao người ăn ớt cay Nguồn [104, tr 121] Chín anh em [126, tr 73] Câu chuyện mở đầu [134, tr 23] Tóm tắt nội dung Trời đất mới tạo lập còn nhão, ướt ->Ông Chày bà Chày nặn chín cái bánh pa tung lên không trung biến thành chín mặt trời. Mặt đất khô, chun lại tạo ra sông suối, biển sâu, núi cao. Ông Chày bà Chày nặn tiếp cây cối có cành, chim có cánh…và nặn ra giống người có thân hình khác với các loài khác. Mặt đất quá nóng, mọi vật ủ rũ, loài người trú nắng được ông Tiên mách cho làm nỏ bắn mặt trời, bắn cái nào ăn cái ấy. Loài khỉ tức giận vì mình được nặn ra giống người mà người biết bắn mặt trời nên rủ nhau đi đánh người. Người được tiên mách bảo nên đánh thắng lũ khỉ, lại được tiên cho phép ăn thịt các loài, lấy lửa nướng thịt. Khỉ biến thành ớt cay, người vẫn ăn được. Chín anh em cùng bố mẹ sinh ra trong một bản Mèo, nghe lời cụ già làm thuyền khi có lũ nên thoát chết. Trời lấy dùi chọc xuống làm ba cái lỗ to chứa nước->các đại dương, ít nước nữa chảy theo vệt dùi kéo của Trời tạo ra sông ngòi. Trời cho 9 nàng tiên xuống giúp làm lại thiên hạ. Anh cả ở lại bản cũ, là dân tộc Mông. Anh hai, anh ba..là người Thái, Mán, Xá, mường. Người em út đi xuống vùng đồng bằng là người Kinh. Vua Trời cử ông Chày làm ra bầu trời, bà Chày làm ra mặt đất. Ông Chày bảo bà Chày nắn lại mặt đất cho vừa với trời, sinh ra chỗ lồi lõm, chỗ sâu thành biển hồ, chỗ cao thành đồi núi. Đột nhiên bà Đất trở dạ sinh nở đẻ ra một đôi đực cái là Gầu Á, Dầu Âu Họ cùng nhau tu sửa trời đất. Gầu á sinh con ở ngón chân ra hai con là Chề Tù, Chề Blù. Vua Trời Chử Lầu sai con gái Giàng Dua, con trai Giàng Dự xuống giúp họ xây dựng bầu trời, mặt đất. Luc mới, bầu trời tối tăm, Chử Lầu cho 10 mặt trời xuống, 10 mặt trăng soi đêm, một cái bị va vỡ ra thành ngàn vạn sao. Trời thả xuống cây cối vạn vật. Lại tìm đất nặn một loài sinh vật đặc biệt, thổi hồn vào bụng, tiếng nói ở cổ họng và thổi hơi cho sống. Đó là con người. STT 10 Dân tộc Tày Số lượng 7 Tên truyện Pựt tạo ra trời đất Vì sao con người có tiếng nói Tại sao người được làm chủ muôn loài Pựt Luông chết Tóm tắt nội dung Nguồn [64, Tập 1, tr 25] [64, Tập 1, tr 29] [64, Tập 1, tr 34] [64, Tập 1, tr 37] Xem ở bảng 1 Thuở con người và muôn loài còn sống chung với nhau và chung một tiếng nói nên hỗn độn. Các loài bị con người ăn thịt nhiều nên đi kiện Pựt, Pựt cho buồng móc từ cong thành thẳng để con người không làm dùng bẫy được, cho cá có vây, có ngạnh, có xương sống, xuống nước ở để chống lại người. Pựt gọi người đến tháo bàn chân bẻ ngược và đóng chốt tạo ra mắt cá chân. Người lại tìm cách kêu Pựt trị loài cá, Pựt lại dạy cho người nhiều cách bắt cá. Pựt lại bảo các loài lấy thuốc chấm vào mắt, người bôi nhiều nên chỉ nhìn được ban ngày, chỉ có mèo là bôi ít nên nhìn rõ ban đêm. Pựt Luông lại giả chết để thả thuốc câm cho các loài, người đi sau cứu rùa nên rùa mách cho sự thật. Thế là người có tiếng nói, các loài đều câm hết, sáo vàng đậu trên cao dính ít thuốc nên nếu được dạy có thể nói tiếng người. Thuở loài người và muôn vật còn sống chung với nhau, Pựt muốn thử lòng các loài bèn giả chết. Các loài khác khóc qua loa, chỉ có loài người là khóc thảm thiết. Thế là người được làm chủ muôn loài. Pựt Luông giả chết, muôn loài kéo lên khóc. Pựt nằm nghe các con vật khóc mỗi con một cách. Loài người và rùa lên sau cùng, người giúp rùa vượt qua cái cây to nên được rùa chỉ cho cách khóc. Người đến trước khóc đúng như vậy được Pựt giao cho cai quản trần gian và được ăn thịt muôn loài. Nhớ ơn rùa, người không ăn thịt rùa. Còn loài hổ ganh tị nên có thể ăn thịt người. STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Sự tích loài người thương nhau (Hay là nguồn gốc các dân tộc) Nguồn gốc các dân tộc Những con vật phải sửa chữa Nguồn Tóm tắt nội dung Loài người lúc đầu chưa yêu thương nhau. Một bà bẩn thỉu được hai đứa trẻ thương bắt chấy liền cho 1 hạt bầu, về trồng ra 1 quả to lạ thường. Năm ấy, bỗng trời hạn hán, hai anh em bắc thang lên xin nước trời nhưng trời đang bận bèn bảo [ 64, Tập 1, hai anh em tự múc nước. Hai anh em múc ba gáo đổ xuống->lụt to->hai anh em tr 54] chui vào quả bầu, thoát nạn, lấy nhau, sinh ra cục thịt. Hai anh em băm nhỏ vãi lên núi, xuống ruộng -> người Dao, Mông, Tày, Kinh..Các dân tộc xuất hiện và yêu thương nhau. Vợ chồng người thợ rèn xung đột với Thiên lôi, Thần cho làm ra lụt. Hai đứa con [82, tr 7] người thợ rèn thoát chết nhờ ngồi trên quả bầu, lấy nhau, sinh ra quả bí-> hạt bí rải ra tạo ra các dân tộc. Pựt Luông làm cuộc tu sửa cho các con vật, có loài nắn nót tô vẽ thì đẹp, có loài xấu xí như cá chuối, cá trê. Cá bò thiếu thứ làm miệng nên Pựt lấy thanh tre uốn [64, Tập 1, nên miệng cá bò rộng và xấu.Có loài Pựt không làm chân như rắn, lươn. Vịt thì tr 46] một chân làm bằng gióng cây khem nên khi ngủ vịt phải nhấc một chân lên. Gà và chim không có vú nên Pựt bảo chúng đẻ trứng, khi con cứng cáp trong trứng rồi mới chui ra… Bảng 3. Thống kê thần thoại về công cuộc chinh phục tự nhiên và sáng tạo văn hóa STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Nguồn 1 Dao 1 Người có lúa ăn [126, tr 93] 2 Pu Péo 1 Mẹ lúa, mẹ ngô [137, tr 5] Tóm tắt nội dung Bên kia bờ của một con sông lớn có giống hạt nhỏ ăn được. Người sai chó bơi bảy ngày qua sông để lấy hạt giống, sau chó há miệng rũ long, hạt giống rơi hết, phải nhờ chuột tìm giúp. Từ đó, người có hạt lúa trồng. Con người chưa có lúa ăn, ăn củ mài củ nâu. Hai vị thần mach cho người kên trời xin hạt giống, sau lại mach cho người cách gieo trồng, từ đó có lúa ăn và có tục STT 3 4 5 6 Dân tộc Khơ Mú Lô Lô Thái Mường Số lượng 1 2 Tên truyện Nguồn Mẹ lúa [17, tr2122] Người lên kiện trời [85, tr 22] Sự tích cây lúa [85, tr 2930] Hạt gạo [47, tr 30] Thần Sắt [73, tr 20] Chàng Rạc đánh Vua Trời [108, tr 99] 2 4 Sự tích nhà sàn [108, tr 7] Lịch sử làm ra ruộng lúa [73, tr 9394] Tóm tắt nội dung thờ cúng mẹ lúa, mẹ ngô. Xưa người chỉ biết bẫy thú để ăn. Trong 1 cái hang có nhiều hạt màu vàng ăn ngon. Có con vắt xin được hút máu cô gái trẻ và sẽ mang những hạt vàng về cho con người. Cô gái đồng ý, dân có hạt giống. Tên cô gái được đặt cho hạt giống, đó là hạt Lúa. Tương tự Cóc kiện trời. Khác: Chàng trai được sinh ra kỳ lạ, xin bố mẹ lên trời, được trời cho con ếch xanh. Ếch kêu, có mưa. Chàng chết đi, dặn mọi người chăm sóc ếch, không được giết hại và ăn thịt. Xưa người chỉ ăn cỏ dại, có hai vợ chồng đi kiếm thức ăn, thấy chim ăn những hạt vàng, hai vợ chồng ăn thử, ngon, mang về trồng, từ đó có hạt lúa. Ngày xưa hạt gạo to bằng quả bí xanh, tự lăn trên núi về. Có bà góa chồng lười và tham. Một lần, có con mèo đuổi con chuột làm lăn quả gạo xuống, xô nhau đè lên bà góa. Bà ta bị đau chửi bới và đập vỡ hạt gạo. Thế là từ đó hạt gạo bé lại, lăn về rừng và không tự bò về nữa. Anh nông dân nghèo được Thần sắt đến ban cho cục sắt. Từ đó, anh có cái cày, cuốc khai phá ruộng nương. Tương tự truyện Cóc kiện trời (dân tộc Kinh) Ban đầu chưa có nhà người phải ở trong các hốc cây, hốc núi. Bấy giờ có ông Cài một lần bắt được con rùa The định ăn thịt nhưng rùa xin tha. Sau đó, rùa mách cho ông Cài cách làm nhà giống như toàn thân rùa. Ông Cài nói với mọi người và bắt đầu làm nhà. Từ đó ngườ Mường biết làm nhà và dạy nhau không ăn thịt rùa. Con người đi săn bắt thú nhưng không đủ ăn, được chỉ cách làm ruộng, đi mua giống lúa về trồng, từ đó có gạo lúa, lập đền thờ thần Lúa. STT 7 Dân tộc Tày Số lượng Tên truyện Nguồn Chấu vá kéo cày [108, tr 308-309] Vì sao người Tày thờ thần Lửa [64, Tập 1, tr 42] Lên trời xin thóc giống [64, Tập 1, tr 44] Pựt Luông tạo ra vẻ đẹp trần gian [64, Tập 1, tr 51] 5 Tóm tắt nội dung Chấu vá coi việc trần gian, mang hạt giống xuống gieo, gieo cỏ nhiều hơn lúa nên bị phạt hóa ra trâu kéo cày và ăn cỏ suốt đời. Ban đầu loài người cũng ăn sống nuốt tươi->Pựt dạy loài người lấy lửa sưởi ấm và nấu nướng. Pựt dạy cho loài người biết làm ra lửa, lại sai thần lửa xuống nằm trong những khúc gỗ cháy dở để giữ lửa cho mọi nhà. Những khi thần thức dậy cuồng nộ ở ngoài nương, ngoài rừng, nuốt cây…loài người và vạn vật phải chạy cho thật xa. Thần có thể nuốt cả nhà nếu giữ không cẩn thận. Tuy vậy, loài người rât yêu mến nên nhà người Tày Nùng đều thờ thần Lửa (thần Bếp, Vua Bếp). Pựt luông dạy người làm ruộng nhưng ban đầu lại cho giống lúa xấu. Loài người lên xin giống mới->hạt to bằng hạt bưởi, tự chín tự bò về. Một hôm có người đàn bà chửa đem thóc ra phơi, gà đến mổ, thóc gọi bà đuổi gà nhưng lười nhác, nặng nề nên bà mặc kệ. Bà lại cầm đòn càn đập thóc túi bụi làm hạt thóc vỡ vụn ra . Chúng cất tiếng nguyền từ dày người phải đem đòn càn mà rước, mà gánh thóc mới về. Loài người từ đó phải gieo cấy, gặt và hạt gạo cũng nhỏ lại. Pựt nghĩ cách làm cho cuộc sống con người đẹp lên. Pựt tạo ra quần áo cho con người mặc. Con gái thứ tư của Pựt tự nguyện chết hóa thành cây bông. Từ đó, loài người biết trồng bông, kéo sợi, dệt vải do người con thứ chín của Pựt dạy. Nhưng nàng chỉ dạy cho đàn bà nên ngày nay đàn ông không biết. Nàng tiên còn dạy cho người biết hát, biết lượn và thổi sáo, chơi đàn. Nàng còn hy sinh thân mình tạo ra một cây đàn tính, dây đàn là sợi tóc thơm xe ba xe bảy, bầu đàn là một bên bầu vú của nàng. Tiếng đàn phát ra rất kỳ diệu. Con người vui mừng say mê quên làm, sinh ra lười nhác. Pựt đem cắt dây cây đàn ấy chỉ để lại ba dây như ngày nay. STT Dân tộc Số lượng Tên truyện Nguồn Tại sao ngày nay hạt lúa lại nhỏ [64, Tập 2, tr 231] Tại sao ngày nay trâu ăn cỏ [64, Tập 3, tr 46] Tóm tắt nội dung Hạt lúa ban đầu to bằng quả dưa, đến mùa chín tự bò về nhà. Loài người vì thế sinh ra lười biếng. Một năm nọ, lúa bò về nhà nhưng có hia người đàn bà lười nhác không dọn dẹp, lại vác chổi đập thóc làm thóc vỡ bắn tung tóe. Hạt bắn lên rừng mọc thành cây báng, phần bắn lên nương thành khoai sắn, bắn xuống ruộng thì thành lúa. Do đó, loài người phải gặt, đào mới có lúa ăn. Trâu ban đầu được ở trên trời với Pụt. Ngày nọ thấy loài người thiếu thứ cây ra quả để ăn no nên Pụt bảo trâu mang theo cả giống lúa và cỏ xuống gieo, 10 hạt lúa, 1 hạt cỏ. Trâu chậm chạp, đần độn xuống gieo nhầm, từ đó người có lúa ăn nhưng cỏ nhiều quá liền kêu Pụt. Pụt phạt trâu xuống trần ăn cỏ và giúp người cày bừa. II. TRUYỀN THUYẾT Bảng 4. Thống kê truyền thuyết về nhân vật anh hùng lịch sử STT 1 Dân tộc Khơ Mú Số lượng Tên truyện Nguồn Nàng Chương [17, tr 7] Chương Nhi [17, tr 10] 2 Tóm tắt nội dung Nàng Chương là con vua Lạn Phạ rất xinh đẹp, mạnh mẽ, ham mê luyện nỏ, không thích chuyện chồng con. Có vị vua khác xua quân chiếm đánh, nàng Chương xin cha đi đánh giặc, chiến thắng. Một tướng làm phản dẫn giặc tới bao vây, đội quân nàng không kịp trở tay. Nàng chém chết tên phản nghịch, ngửa cổ gọi trời, trời cho nôi thần xuống đón hồn nàng lên trời còn than thể và binh sĩ hóa tượng đá. Mường Khơ Mú có giặc chiếm đóng. Vua Trời sai Chương Nhi xuống cầm quân, quân Chương rất mạnh, sau được các tướng hổ, chim giúp, quân Chương thắng. Chương được giao việc phân xử, dàn hòa dưới trần gian