Tài liệu Trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh thanh hóa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRỊNH THỊ THÙY ANH Công trình được hoàn thành tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Hoàng Thị Kim Quế TRỢ GIÚP PHÁP LÝ CHO ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THANH HÓA Phản biện 1: Chuyên ngành : Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật Phản biện 2: Mã số : 60 38 01 Luận văn được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận văn, họp tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Vào hồi ..... giờ ....., ngày ..... tháng ..... năm 2012. TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2012 1 Có thể tìm hiểu luận văn tại Trung tâm tư liệu - Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội Trung tâm tư liệu - Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội 2 MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRỢ GIÖP PHÁP LÝ VÀ TRỢ GIÖP 9 PHÁP LÝ CHO ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ CỦA NƢỚC TA HIỆN NAY 1.1. Quyền được trợ giúp pháp lý của công dân trong nhà nước pháp quyền 9 1.2. Cơ sở lý luận về trợ giúp pháp lý 13 1.2.1. Khái niệm trợ giúp pháp lý 13 1.2.2. Chủ thể thực hiện và đối tượng trợ giúp pháp lý 16 1.2.3. Hình thức, lĩnh vực trợ giúp pháp lý 21 1.3. Cơ sở lý luận về dân tộc thiểu số và trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số 24 1.3.1. Khái niệm về dân tộc, dân tộc thiểu số 24 1.3.2. Đặc điểm các dân tộc ở Việt Nam và quan điểm chính sách dân tộc của Đảng, Nhà nước ta hiện nay 27 1.3.3. Quan điểm của Đảng và Nhà nước về đồng bào dân tộc thiểu số 30 1.3.4. Trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số 36 Vai trò của trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số 42 1.4.1. Trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số có vai trò nhằm nâng cao ý thức pháp luật cho người dân tộc thiểu số 42 1.4. 1.4.2. Trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số có vai trò trong việc thực hiện tốt chính sách xã hội, bảo đảm công bằng, xã hội 42 1.4.3. Trợ giúp pháp lý góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho đồng bào dân tộc thiểu số 43 1.4.4. Trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số góp phần tăng cường đoàn kết toàn dân, thực hiện chiến lược "xóa đói, giảm nghèo" của Chính phủ 43 1.4.5. Trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số góp phần cải cách hành chính, thực hiện pháp chế xã hội chủ nghĩa 43 Chương 2: THỰC TRẠNG TRỢ GIÖP PHÁP LÝ CHO ĐỒNG BÀO 46 DÂN TỘC THIỂU SỐ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THANH HÓA 2.1. Một số đặc điểm kinh tế, xã hội ở tỉnh thanh hóa ảnh hưởng đến trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số 46 2.1.1. Về địa lý tỉnh Thanh Hóa 46 2.1.2. Về dân cư 47 2.1.3. Về đặc điểm truyền thống 48 Thực trạng về trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa 49 2.2.1. Khái quát tình hình thực trạng trợ giúp pháp lý ở Thanh Hóa trong thời gian qua 49 2.2.2. Đánh giá thực trạng công tác trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số ở Thanh Hóa thời gian qua 79 2.2.3. Nguyên nhân, bài học kinh nghiệm của công tác trợ giúp pháp lý ở Thanh Hóa 83 Chương 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TRỢ GIÖP PHÁP LÝ CHO 87 2.2. ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THANH HÓA HIỆN NAY 3.1. Quan điểm chỉ đạo về trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số ở Thanh Hóa 87 3.2. Những yêu cầu khách quan đòi hỏi việc trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa 96 3.3. Các giải pháp bảo đảm trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Thanh Hóa 102 3.3.1. Nâng cao trình độ năng lực chuyên môn, bồi dưỡng phẩm chất đạo đức nguồn nhân lực thực hiện trợ giúp pháp lý 102 3.3.2. Giáo dục kỹ năng sống cho người dân tộc thiểu số 104 3.3.3. Vận dụng phù hợp và linh hoạt các hình thức trợ giúp pháp lý 104 3.3.4. Tăng cường sự phối hợp giữa Nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội trong việc trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số 105 3.3.5. Tăng cường nguồn tài chính phục vụ trợ giúp pháp lý 106 3.3.6. Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với việc trợ giúp pháp lý 107 3.3.7. Tăng cường sự quản lý của Nhà nước đối với việc trợ giúp pháp lý 108 3.3.8. Mở rộng hợp tác quốc tế về trợ giúp pháp lý 110 KẾT LUẬN 111 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 113 PHỤ LỤC 118 DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang 2.1 Dân số người Dao ở Thanh Hóa 63 2.2 Dân số người Hmông ở Thanh Hóa 64 2.3 Phân bố dân tộc Khơ Mú ở Việt Nam 65 2.4 Dân số người Khơ Mú ở Thanh Hóa 66 2.5 Tình hình phân bố dân cư Khơ Mú ở Thanh Hóa những năm gần đây 67 2.6 Dân số người Mường ở các huyện miền núi Thanh Hóa 68 2.7 Dân số người Thái ở các huyện miền núi Thanh Hóa 69 2.8 Dân số người Thổ ở miền núi Thanh Hóa 70 2.9 Bảng tổng hợp đối tượng được Trung tâm trợ giúp pháp lý, Cục trợ giúp pháp lý thực hiện trợ giúp pháp lý từ năm 1997- 2007 71 2.10 Bảng tổng hợp hình thức trợ giúp pháp lý do Trung tâm trợ giúp pháp lý, cục trợ giúp pháp lý thực hiện trợ giúp pháp lý từ năm 1997- 2007 73 2.11 Bảng tổng hợp đối tượng trợ giúp pháp lý do Trung tâm trợ giúp pháp lý Thanh Hóa thực hiện từ năm 2007 đến 6 tháng đầu năm 2011 74 2.12 Bảng tổng hợp lĩnh vực trợ giúp pháp lý do Trung tâm trợ giúp pháp lý Thanh Hóa thực hiện từ năm 2007- 6 tháng đầu năm 2011 75 2.13 Bảng tổng hợp hình thức trợ giúp pháp lý do Trung tâm trợ giúp pháp lý Thanh Hóa thực hiện từ năm 2007- 6 tháng đầu năm 2011 75 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng Cộng sản Việt Nam, hơn hai mươi năm qua nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa rất quan trọng trên mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội. Nhà nước ta đang ngày một khẳng định mình trên con đường xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Một nhà nước mà quyền lợi con người luôn được bảo đảm, bảo vệ và tất cả đều tuân theo pháp luật. Để thiết lập một nền pháp chế thống nhất và vững chắc trên phạm vi cả nước; để thiết lập trật tự pháp luật, kỷ cương phép nước được nghiêm minh, dân chủ và công bằng, có rất nhiều con đường với nhiều giải pháp phong phú. Trong đó, phải kể đến giải pháp trước mắt và lâu dài đảm bảo việc thực hiện pháp luật trở thành lối sống, thói quen của Nhà nước và nhân dân. Tiến tới ai cũng hiểu và vận dụng pháp luật vào cuộc sống của mình, để từ đó tự bảo vệ mình hoặc thông qua những người hiểu biết pháp luật tư vấn, trợ giúp những vấn đề liên quan tới pháp luật để bảo vệ quyền lợi cho họ. Bên cạnh đó, chủ trương phát triển kinh tế gắn liền với tiến bộ, công bằng xã hội, giảm chênh lệch giàu, nghèo, thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng miền, làm cơ sở hình thành tương đối đồng bộ các chính sách xã hội với mục tiêu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Ngày 14 tháng 01 năm 2011 Chính phủ ban hành Nghị định số 05/2011/NĐ-CP về công tác dân tộc nhằm đảm bảo và thúc đẩy sự bình đẳng, đoàn kết, tương trợ giúp nhau cùng phát triển, tôn trọng và giữ gìn bản sắc văn hóa của các dân tộc cùng chung sống trên lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đây là giai đoạn Đảng và Nhà nước hết sức quan tâm tới đồng bào các dân tộc trên cả nước nhất là dân tộc thiểu số sống trên các khu vực có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn để tạo điều kiện cho đồng bào các dân tộc thiểu số cùng phát triển về mọi mặt, bảo đảm và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ. Trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số là biện pháp pháp lý trong việc thực hiện chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước ta. Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, của dân, do dân, vì dân, đòi hỏi tăng cường quản lý xã hội bằng pháp luật; theo nguyên tắc Hiến định: "Mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật". Ở nước ta, có rất nhiều đối tượng cần được hưởng các dịch vụ tư vấn pháp luật, song họ ít hoặc không có tiền nên phải được ưu tiên bằng việc được trợ giúp pháp lý miễn phí, không phải trả tiền công. Vì vậy, Ban Bí thư Trung ương Đảng khóa VIII đã chỉ đạo: Mở rộng loại hình tư vấn pháp luật phổ thông, đáp ứng nhu cầu rộng rãi, đa dạng của các tầng lớp nhân dân nhằm góp phần nâng cao ý thức pháp luật và ứng xử pháp luật của công dân trong quan hệ đời sống hàng ngày... cần nghiên cứu hệ thống dịch vụ tư vấn pháp luật không lấy tiền để hướng dẫn nhân dân sống và làm việc theo pháp luật. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 3 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII tiếp tục khẳng định cần: "tạo điều kiện cho người nghèo được hưởng dịch vụ tư vấn pháp luật miễn phí..." [19]. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 734/TTg ngày 06/9/1997 về việc thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách. Đặc biệt là, ngày 29/6/2006, Luật Trợ giúp pháp lý đã được kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XI thông qua, theo đó ngày 12/01/2007 Chính phủ đã ban hành Nghị định số 07/2007/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật trợ giúp pháp lý. Như vậy, ở Việt Nam pháp luật về trợ giúp pháp lý đã được xây dựng và có thể coi là khá hoàn chỉnh. Vấn đề còn lại là tổ chức thực hiện pháp luật ấy trong đời sống xã hội. Đồng bào dân tộc thiểu số là những đối tượng được Đảng và Nhà nước hết sức quan tâm vì sự phát triển chung của cả dân tộc; nên để cho người dân tộc thiểu số được tiếp cận pháp luật, được cung cấp thông tin về pháp luật, qua đó họ sẽ tự bảo vệ mình và được các cơ quan của nhà nước bảo vệ đó là yêu cầu tất yếu. Vì vậy, trợ giúp pháp lý cho họ là một nghiên cứu cần thiết. Trợ giúp pháp lý đã hỗ trợ một bộ phận không nhỏ dân cư là người nghèo, các đối tượng chính sách, đồng bào thiểu số sống ở những vùng điều kiện khó khăn biết cách bảo vệ mình hoặc biết vận dụng pháp luật vào cuộc sống. Hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào các dân tộc thiểu số thời gian qua đã có những đóng góp quan trọng vào việc phổ biến, tuyên truyền, giáo dục pháp luật miễn phí cho hàng triệu người. Trợ giúp pháp lý tập trung chủ yếu vào các lĩnh vực pháp luật như: Dân sự, hôn nhân - gia đình, đất đai, việc làm và các chế độ chính sách... Nhiều vụ việc phức tạp, vượt cấp, kéo dài nhiều năm, đã được các tổ chức trợ giúp pháp lý hướng dẫn, giải quyết dứt điểm; trật tự an toàn xã hội, an ninh được giữ vững; thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển. Vì thế, tính ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa được khẳng định trong thực tế cuộc sống; niềm tin của nhân dân đối với Đảng và Nhà nước không ngừng được củng cố và nâng cao. Tuy nhiên, trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số là một lĩnh vực còn nhiều hạn chế, bất cập do nhiều nguyên nhân cả về khách quan và chủ quan. Việc thành lập và quản lý các tổ chức trợ giúp pháp lý còn lỏng lẻo, thủ tục, trình tự được thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý còn bất cập, nhận thức về pháp luật của người đồng bào dân tộc thiểu số còn thấp và không đồng đều. Cách thức, biện pháp trợ giúp còn chưa hiệu quả, đối tượng trợ giúp và người cần trợ giúp chưa gắn kết với nhau. Thanh Hóa là một tỉnh đông dân, theo số liệu thống kê năm 2009, dân số trên 3,7 triệu người. Trong đó, đồng bào dân tộc thiểu số chiếm một tỉ lệ đáng kể và do thiếu kiến thức pháp luật và thiếu hiểu biết nên họ không biết cách tự bảo vệ quyền lợi của mình cũng như gây ra những vụ án nghiêm trọng ảnh hưởng tới chính bản thân, gia đình và xã hội. Vì vậy, giúp họ hiểu các kiến thức về pháp luật cũng như trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số được đặt ra cả về mặt lý luận và thực tiễn, cũng như việc đề xuất các giải pháp bảo đảm thực hiện pháp luật trên lĩnh vực này. Với những lý do phân tích trên, tôi chọn đề tài: "Trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa " làm luận văn thạc sĩ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Thực hiện pháp luật là một trong các lĩnh vực pháp lý cụ thể nói chung, trợ giúp pháp lý đã và đang thu hút sự quan tâm nghiên cứu của nhiều cơ quan nghiên cứu khoa học, các nhà khoa học pháp lý. Qua tìm hiểu các công trình khoa học đã được công bố trong nước về trợ giúp pháp lý, trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách xã hội; có các công trình sau đây: Nhóm thứ nhất: Các công trình nghiên cứu về thực hiện pháp luật nói chung. Ở nhóm này, các tài liệu và giáo trình lý luận chung về nhà nước và pháp luật đều thống nhất về khái niệm, các hình thức thực hiện pháp luật. Đặc biệt là hình thức áp dụng pháp luật, cụ thể là khái niệm, căn cứ, các bước, trình tự, thủ tục áp dụng pháp luật. Tiêu biểu là: - Giáo trình lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Khoa luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2007. - Giáo trình lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2002. - Tài liệu học tập và nghiên cứu môn lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Khoa Nhà nước và pháp luật, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội, 2004. - Tài liệu phục vụ học tập và nghiên cứu môn lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Viện Nhà nước và pháp luật, Hà Nội, 2005. Nhóm thứ hai: Bao gồm các công trình nghiên cứu về quản lý nhà nước bằng pháp luật đối với hoạt động trợ giúp pháp lý. Tiêu biểu là: "Quản lý nhà nước bằng pháp luật đối với hoạt động trợ giúp pháp lý ở Việt Nam hiện nay", Luận án Tiến sĩ Luật học của Nguyễn Văn Tùng, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, 2007... Nhóm thứ ba: Bao gồm các công trình nghiên cứu thực hiện pháp luật về trợ giúp pháp lý. Tiêu biểu cho nhóm này là công trình sau đây: - "Phương hướng xây dựng luật trợ giúp pháp lý" của TS. Đinh Trung Tụng, Tập san Trợ giúp pháp lý, 2006. - "Khái niệm trợ giúp pháp lý một số vấn đề cần bàn thêm" của Tạ Minh Lý, Đặc san Trợ giúp pháp lý, 2006. - "Một số vấn đề về trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách" của TS. Trần Huy Liệu, Thông tin Khoa học pháp lý, 2005. - "Hoàn thiện pháp luật về người thực hiện trợ giúp pháp lý ở Việt Nam", Luận văn thạc sĩ Luật học của Vũ Hồng Tuyến, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2004. - "Báo cáo tổng kết 10 năm công tác trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách" Bộ Tư pháp, năm 2007, Báo cáo ngày 20/11/2007. - "Báo cáo tổng kết 10 năm hoạt động trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách ở tỉnh Thanh Hóa", Sở Tư pháp Thanh Hóa, 2007. - "Tìm kiếm mô hình phổ biến giáo dục pháp luật có hiệu quả trong một số dân tộc ít người", đề tài khoa học cấp Bộ của Viện Nghiên cứu Khoa học pháp lý; - "Xây dựng lối sống theo pháp luật và vấn đề giáo dục pháp luật trong nhà trường", Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 11/2001, v.v... Các công trình trên đã nghiên cứu quản lý nhà nước về trợ giúp pháp lý; trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách xã hội ở tầm vĩ mô, tức là ở phạm vi toàn quốc. Cùng các công trình nghiên cứu khoa học của tập thể và cá nhân, các bài viết từ trước đến nay đã có những đóng góp quan trọng về lý luận và thực tiễn. Trong giai đoạn hiện nay cần phải chú trọng đúng mức và cấp thiết của hoạt động trợ giúp pháp lý, đây là nhiệm vụ chính trị quan trọng để góp phần vào việc ổn định tình hình và phát triển kinh tế - xã hội ở một tỉnh Thanh Hóa. Vì vậy, đây có thể được coi là đóng góp mới, nghiên cứu về lý luận và thực tiễn hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa. Tuy nhiên, để nghiên cứu, thực hiện đề tài này, cần phải kế thừa, vận dụng những kết quả nghiên cứu của các công trình nêu trên. 3. Mục đích, nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục đích Luận văn góp phần làm rõ hơn những vấn đề lý luận và thực tiễn về hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số trong tình hình mới. Trên cơ sở đánh giá thực trạng việc trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa trong thời gian gần đây; để xác định quan điểm, giải pháp bảo đảm nâng cao hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý ở tỉnh Thanh Hóa 3.2. Nhiệm vụ Để thực hiện được mục đích trên, luận văn có các nhiệm vụ sau đây: - Phân tích làm rõ cơ sở lý luận, xác định khái niệm, nội dung pháp luật về trợ giúp pháp lý. Khái niệm về đối tượng được trợ giúp là đồng bào dân tộc thiểu số. - Làm rõ vai trò của việc trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số. - Khái quát tình hình kinh tế - xã hội, quốc phòng - an ninh ảnh hưởng đến hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa. - Đánh giá thực trạng hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số; - Làm rõ nguyên nhân của những kết quả và những tồn tại, yếu kém trong hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số. - Đưa ra các kiến nghị, cũng như các giải pháp nâng cao hiệu quả trong hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào dân tộc thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Nghiên cứu đối tượng cần được trợ giúp pháp lý là đồng bào thiểu số trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa - Nghiên cứu các dạng thức trợ giúp pháp lý có tính chất lý thuyết và vai trò của nó trong thực tiễn. - Tổng kết thực tiễn hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa, nguyên nhân của kết quả và nguyên nhân của hạn chế, yếu kém. Từ đó đề xuất một số giải pháp bảo đảm khắc phục sự yếu kém đó cũng như đưa ra một số giải pháp bảo đảm toàn diện, thiết thực và hiệu quả hơn cho hoạt động trợ giúp pháp lý trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Vận dụng lý luận chung về hoạt động trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số. Vì vậy, luận văn chỉ đi sâu vào hoạt động trợ giúp pháp lý và luận chứng vai trò thực tiễn của hoạt động này đối với đồng bào dân tộc thiểu số ở Thanh Hóa trong thời gian gần đây. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và chính sách xã hội của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đề tài này được thực hiện trên nền tảng lý luận về Nhà nước và pháp luật nói chung; về trợ giúp pháp lý nói riêng. Đồng thời căn cứ vào việc tổng kết có tính khoa học về thực tiễn thực hiện chính sách xã hội ở nước ta trong thời kỳ đổi mới. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Sử dụng phương pháp luận của triết học mácxít cả về chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng. Đồng thời, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể của các ngành khoa học đó là các phương pháp nghiên cứu như: Phương pháp lịch sử cụ thể, phân tích tổng hợp, phương pháp so sánh, điều tra xã hội học... 6. Những đóng góp mới của luận văn - Luận văn góp phần đánh giá, phân tích làm rõ hơn cơ sở lý luận về khái niệm, nội dung về hoạt động trợ giúp pháp lý; hình thức trợ giúp pháp lý; vai trò của trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số. - Luận văn tập trung phân tích đánh giá khách quan, khoa học về trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số. Trên cơ sở đó, luận văn đưa ra quan điểm và giải pháp để trợ giúp pháp lý cho đồng bào thiểu số ở tỉnh Thanh Hóa ngày càng đạt kết quả cao. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương, 9 tiết. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRỢ GIÖP PHÁP LÝ VÀ TRỢ GIÖP PHÁP LÝ CHO ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ CỦA NƢỚC TA HIỆN NAY 1.1. QUYỀN ĐƢỢC TRỢ GIÖP PHÁP LÝ CỦA CÔNG DÂN TRONG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN Ở Việt Nam, kể từ khi giành được độc lập (năm 1945), Đảng và Nhà nước ta luôn tôn trọng quyền con người. Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa do Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tại quảng trường Ba Đình, Hà Nội ngày 2/9/1945 được coi là một văn kiện có tính lịch sử trên phương diện quốc tế về quyền con người. Trên cơ sở đó, quyền con người đã được ghi nhận trong Hiến pháp nước ta: Hiến pháp năm 1946, Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980 và Hiến pháp năm 1992. Điều 50 Hiến pháp năm 1992 của nước ta khẳng định: "Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa và xã hội được tôn trọng và bảo đảm thực hiện" [48]. Gần đây nhất, vấn đề nhân quyền đã được tiếp tục khẳng định trong Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng: "Chăm lo cho con người, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mọi người; tôn trọng và thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con người mà Việt Nam đã ký kết hoặc tham gia" [21]. Nước ta đang trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, thì việc bảo vệ quyền con người lại càng có ý nghĩa to lớn hơn bao giờ hết. Người công dân trong mối quan hệ với Nhà nước pháp quyền là con người, mà các quyền cơ bản, thiêng liêng nhất như quyền được sống, quyền bình đẳng, quyền mưu cầu hạnh phúc, quyền sở hữu tài sản v.v…, được Nhà nước bảo vệ bằng pháp luật. Nhà nước cam kết, tôn trọng trên thực tế và bằng pháp luật các quyền, lợi ích hợp pháp, danh dự và nhân phẩm của công dân. Con người được sống trong công lý và lẽ phải. Pháp luật là phương tiện để con người đạt tới tự do. Trong Nhà nước pháp quyền, quyền con người, quyền công dân được xác lập về mặt pháp lý, tạo cơ sở cho việc xây dựng một xã hội bình đẳng và công bằng. Các quyền đó được mở rộng và nâng cao bao nhiêu thì quyền hạn Nhà nước bị giới hạn và bị kiểm soát chặt chẽ bấy nhiêu. Cá nhân được sở hữu tất cả những gì thuộc về mình. Công dân là cái tối đa, Nhà nước là cái tối thiểu. Nhà nước tối thiểu là Nhà nước của tự do - với nghĩa rộng khả năng tự trị, hưởng thụ cá nhân, tham dự vào quyền lực xã hội, không ai bị nô dịch và cũng không áp đặt ý chí của mình cho người khác. Con người được đặt vào vị trí công dân với các quyền, nghĩa vụ pháp lý, con người trở thành yếu tố cơ bản nhất của sự phát triển xã hội. Vì vậy bảo vệ quyền con người, quyền công dân là nghĩa vụ của nhà nước và của chính cá nhân công dân. Nếu quyền lợi của mọi người dân được bảo đảm và bảo vệ thì nhà nước đó mới chính là nhà nước mà chúng ta hướng tới. Đặc biệt là những nhóm người yếu thế trong xã hội thì càng phải được nhà nước, các tổ chức xã hội quan tâm và bảo vệ hơn nữa; đó là trẻ em, phụ nữ, người già neo đơn, người khuyết tật, người nghèo, người dân tộc thiểu số… Đây chính là nhóm người dễ bị tổn thương và quyền lợi hay bị xâm phạm nhất. Do vậy khi xây dựng nhà nước pháp quyền xã hôi chủ nghĩa thì quyền được tiếp cận pháp luật, quyền được hưởng dịch vụ pháp luật của tất cả người dân phải được đáp ứng. Thực tiễn tư pháp và bảo đảm quyền con người trên thế giới đã cho thấy, hoạt động trợ giúp pháp lý có tầm quan trọng đặc biệt trong việc bảo đảm và hiện thực hóa các quyền con người. ở Việt Nam, điều này càng cần thiết, nhất là trong bối cảnh phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà người nghèo, vùng sâu, vùng xa và đối tượng chính sách chiếm một tỷ lệ tương đối lớn. Quyền được trợ giúp pháp lý hay quyền tiếp cận trợ giúp pháp lý là một quyền cơ bản trong hệ thống quyền con người, là một quyền cụ thể của quyền tiếp cận tư pháp (hay quyền tiếp cận công lý). Nội hàm của nó là những yêu sách chính đáng của cá nhân hoặc nhóm người nhất định về việc được tiếp cận hệ thống dịch vụ và tư vấn pháp lý miễn phí dựa trên quy định của pháp luật. Quyền được trợ giúp pháp lý khác với hoạt động trợ giúp pháp lý ở chỗ, đó là phạm trù dùng để chỉ khả năng và năng lực của chủ thể thụ hưởng sự trợ giúp pháp lý được pháp luật bảo đảm; trong khi đó, hoạt động trợ giúp pháp lý chỉ hệ thống và cách thức cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý. Chủ thể của quyền trợ giúp pháp lý là cá nhân. Chủ thể của hoạt động trợ giúp pháp lý là nhà nước và xã hội. Hoạt động trợ giúp pháp lý có hiệu quả hay không tùy thuộc vào cơ chế thực thi nó và việc xây dựng các kế hoạch, chương trình hành động dựa trên quyền và lợi ích của đối tượng thụ hưởng làm xuất phát điểm, đồng thời làm phương tiện và mục đích cho toàn bộ hoạt động trợ giúp pháp lý. Quyền tiếp cận tư pháp nói chung và tiếp cận trợ giúp pháp lý nói riêng được quy định tại một số công ước mà Việt Nam đã phê chuẩn như: Công ước quốc tế về các quyền dân sự - chính trị năm 1966, Công ước về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ và Công ước quốc tế về quyền trẻ em. Quyền được trợ giúp pháp lý được ghi nhận đầy đủ trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Điều 50 của Hiến pháp năm 1992 khẳng định ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được tôn trọng và bảo đảm. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003, Chương IV về người tham gia tố tụng có những quy định về bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của công dân. Chẳng hạn, Khoản 2, Điều 57 của Bộ luật Tố tụng hình sự quy định quyền được có người bào chữa; Điều 62 nhấn mạnh rằng cơ quan, người tiến hành tố tụng có trách nhiệm giải thích và bảo đảm thực hiện các quyền và nghĩa vụ của người tham gia tố tụng theo quy định của Bộ luật này. Đặc biệt, Bộ luật Tố tụng hình sự đã có quy định về việc các cơ quan tố tụng cần phải bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho những đối tượng cụ thể, như người bị khởi tố, xét xử về tội theo khung hình phạt có mức cao nhất là tử hình được quy định tại Bộ luật Hình sự, người chưa thành niên, người có nhược điểm về tâm thần hay thể chất. Chẳng hạn, Khoản 2, Điều 305 của Bộ luật khẳng định: Trong trường hợp bị can, bị cáo là người chưa thành niên hoặc người đại diện hợp pháp của họ không lựa chọn được người bào chữa thì Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án phải yêu cầu Đoàn luật sư phân công Văn phòng luật sư cử người bào chữa cho họ hoặc đề nghị Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức thành viên của Mặt trận cử người bào chữa cho thành viên của tổ chức mình [50]. Với sự ra đời của Luật trợ giúp pháp lý và Luật Luật sư năm 2006, quyền tiếp cận trợ giúp pháp lý được nêu trong các công ước quốc tế về quyền con người mà Việt Nam là thành viên một lần nữa đã được nội luật hóa và được bảo đảm tương đối đầy đủ trong hệ thống pháp luật quốc gia. Thêm nữa, Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, theo tinh thần của Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị, đã đặc biệt nhấn mạnh đến việc tăng cường vai trò và chất lượng của hệ thống tư pháp trong việc bảo đảm quyền con người ở nước ta. Chiến lược này cũng chú trọng vào việc tăng cường năng lực của cán bộ tư pháp, xây dựng nền tư pháp độc lập, vững mạnh và nâng cao vai trò của luật sư như là một điều kiện quan trọng cho việc bảo đảm tốt quyền tiếp cận công lý và trợ giúp pháp lý của người dân. Để có thể bảo vệ, bảo đảm quyền lợi của người dân đặc biệt là những nhóm người dễ bị tổn thương thì nhà nước cần phải có hệ thống pháp luật toàn diện và đầy đủ. Pháp luật là hệ thống quy phạm pháp luật thể chế hoá toàng lối, chủ trương của Đảng, thể hiện ý chí của nhân dân lao động, được Nhà nước ban hành và bảo đảm thực hiện trên cơ sở giáo dục, thuyết phục nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đặc biệt là phải có những luật, văn bản dưới luật quy định cụ thể và hướng dẫn chi tiết về tất cả các lĩnh vực để giúp người dân có thể hiểu về quyền lợi và nghĩa vụ qua đó có thể tự thực hiện nghĩa vụ và tự bảo vệ quyền lợi cho mình. Nếu như người dân không thể tự bảo vệ mình thì có thể được trợ giúp pháp lý từ những người có kiến thức về pháp luật, có chuyên môn về luật; đó là những người thực hiện trợ giúp pháp lý. Trợ giúp pháp lý nhằm giúp đỡ các đối tượng hiểu rõ nội dung bản chất các quy phạm pháp luật để họ lựa chọn phương pháp xử sự đúng theo pháp luật và có lợi. Trợ giúp pháp lý nhằm cảnh báo họ để họ hiểu biết pháp luật mà không thực hiện các hành vi trái pháp luật, tránh được các vi phạm pháp luật và các trách nhiệm pháp lý dẫn đến hậu quả bất lợi cho họ. 1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRỢ GIÖP PHÁP LÝ 1.2.1. Khái niệm trợ giúp pháp lý Khái niệm trợ giúp pháp lý là vấn đề rất quan trọng trong thực hiện pháp luật. Chính vì vậy, từ khái niệm trợ giúp pháp lý cho ta cơ sở để nghiên cứu những vấn đề về lý luận cũng như về thực tiễn thực hiện pháp luật trợ giúp pháp lý. Khái niệm trợ giúp pháp lý, diễn đạt và vận dụng vào từng lĩnh vực khác nhau, có cách giải thích khác nhau. Theo Từ điển Tiếng Việt, Viện Ngôn ngữ học, Nxb Đà Nẵng, 2001, thì khái niệm "trợ giúp" được hiểu là "giúp đỡ" [62, tr.767], pháp lý tức là "nguyên lý về pháp luật " [62, tr. 1045]. Theo Từ điển Từ và Ngữ Việt Nam, Giáo sư Nguyễn Lân, Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh, 2005 thì "trợ giúp " là giúp đỡ" như nông dân bị mất mùa do lũ lụt, Nhà nước cấp lúa giống, con giống cho nông dân để tiếp tục sản xuất không thu tiền [37, tr. 1923], còn về "pháp lý" là "nguyên lý của pháp luật" [37, tr. 1431]. Theo Đại từ điển Tiếng Việt, Nguyễn Như Ý, Nxb Văn hóa - Thông tin, 1998, thì "trợ giúp" hiểu là "sự giúp đỡ, bảo trợ, hỗ trợ, giúp cho ai việc gì, đem lại cho ai cái gì, đang lúc khó khăn, đang lúc cần đến", thuật ngữ "pháp lý " được hiểu là lý lẽ, lẽ phải theo pháp luật, nói một cách khái quát pháp lý là lí luận [63]; theo Từ điển Luật học, Nxb Tư pháp - Nxb Từ điển Bách khoa, 2006, thì pháp lý: "những khía cạnh, phương diện khác nhau của đời sống pháp luật của một quốc gia, "pháp lý" chỉ những lý lẽ, lẽ phải theo pháp luật, giá trị pháp lý bắt buộc từ một sự việc, hiện tượng xã hội, những nguyên lý, phạm trù, khái niệm lý luận về pháp luật" [55, tr. 606]. Do vậy, dù là "giúp đỡ", "bảo trợ" hay là hỗ trợ cũng có thể được hiểu là "trợ giúp". Ở đây trợ giúp được hiểu là sự giúp đỡ cho ai đó đang gặp khó khăn, nhằm làm giảm bớt khó khăn về một vấn đề mà họ đang cần, cái họ đang cần ở đây là "pháp lý". Nghiên cứu một số nước trên thế giới về khái niệm trợ giúp pháp lý như: Vương quốc Anh, Hà Lan, Thụy Điển, Trung Quốc... xét thấy, các nhà khoa học pháp lý đều lấy lí luận về dân chủ, nhân quyền làm nền tảng, họ đánh giá trợ giúp pháp lý là một đảm bảo cho công dân có hoàn cảnh khó khăn, không có điều kiện tiếp cận và sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp và chính đáng của mình theo quy định của pháp luật. Mặc dù hình thức diễn đạt khác nhau về khái niệm trợ giúp pháp lý, nhưng các khái niệm này đều thể hiện rõ 4 nội dung trợ giúp cơ bản, đó là: pháp lý, kinh tế, xã hội và nhân đạo. Về kinh tế, giúp đỡ tất cả hoặc một phần tài chính chi trả cho công dân có hoàn cảnh khó khăn khi tiếp cận với pháp luật và dịch vụ pháp lý thu phí của Luật sư; về pháp lý giúp đỡ công dân giải quyết các vụ liên quan đến pháp luật đụng chạm đến quyền, lợi ích thiết thực của họ; tạo ra sự công bằng khi công dân có hoàn cảnh khó khăn tiếp cận với pháp luật; về xã hội hoạt động trợ giúp pháp lý mang tính xã hội rộng rãi, thể hiện cụ thể là luôn có sự tham gia đông đảo của các lực lượng trong xã hội trong việc phổ biến pháp luật, tạo điều kiện cho người nghèo không ngừng nâng cao nhận thức về pháp luật; về nhân đạo trợ giúp pháp lý đã thể hiện đậm nét tính nhân đạo và nhân văn sâu sắc.