Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh
B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu
®Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2008
M· sè: B08-01
triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh – gi¸ trÞ
lý luËn vµ thùc tiÔn
C¬ quan chñ tr× : ViÖn Hå ChÝ Minh
Chñ nhiÖm ®Ò tµi : PGS.TS ph¹m ngäc anh
Th− ký ®Ò tµi
: CN. TrÇn ThÞ NhuÇn
7247
26/3/2009
Hµ Néi - 2008
1
Danh s¸ch céng t¸C VI£N
1. pgs.ts Ph¹m Ngäc Anh, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
2. Th.S Ng« V−¬ng Anh, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
3. PGS.TS NguyÔn Kh¸nh BËt, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
4. TS.Ph¹m V¨n BÝnh, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
5. PGS.TS Ph¹m Hång Ch−¬ng, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
6. Th.S NguyÔn ThÞ Giang, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
7. GS. TS NguyÔn Hïng HËu, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
8. ThS Lý ThÞ BÝch Hång, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh.
9. GS. TS NguyÔn V¨n Huyªn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
10. Th.S TrÇn ThÞ HuyÒn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
11. CN TrÇn ThÞ NhuÇn, Häc ViÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
12. PGS.TS Bïi §×nh Phong, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
13. PGS. TS TrÇn V¨n Phßng, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
14. Th.S Lý ViÖt Quang, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
15. Th.S §inh Ngäc Quý, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
16. PGS.TS Vò V¨n ThuÊn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh
17. PGS.TS Lª V¨n TÝch, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh.
18. TS NguyÔn Thanh TuÊn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh.
19. PGS. TS Hoµng Trang, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh.
20. TS TrÇn Minh Tr−ëng, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh.
2
Môc lôc
Trang
5
Më ®Çu
Ch−¬ng I: Quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ Nguån gèc
t− t−ëng – lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t
12
triÓn Hå ChÝ Minh
I. Quan niÖm tæng qu¸t vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ triÕt lý ph¸t
triÓn Hå ChÝ Minh
12
1. TriÕt lý vµ triÕt lý ph¸t triÓn
12
2. TriÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
23
II. Nguån gèc t− t−ëng - lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå
ChÝ Minh
37
1. TriÕt lý ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam
37
2. Gi¸ trÞ triÕt lý cña v¨n ho¸ ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y
50
3. Lý luËn ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin
54
4. Gi¸ trÞ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña Hå ChÝ Minh
57
Ch−¬ng II: B¶n chÊt vµ néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn
62
Hå ChÝ Minh
I. §Æc ®iÓm vµ b¶n chÊt cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
62
II. Néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
77
1. Quan niÖm cña Hå ChÝ Minh vÒ môc tiªu vµ con ®−êng ph¸t
triÓn cña x· héi ViÖt Nam
77
1.1. Môc tiªu c¸ch m¹ng ViÖt Nam trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå
ChÝ Minh
77
1.2. Con ®−êng ph¸t triÓn d©n téc trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ
Minh
84
2. M« thøc vµ néi dung ph¸t triÓn ®Êt n−íc trong triÕt lý ph¸t
triÓn Hå ChÝ Minh
98
2.1. Quan niÖm cña Hå ChÝ Minh vÒ sù ph¸t triÓn ®ång ®Òu, toµn
3
diÖn c¸c mÆt ®êi sèng cña x· héi ViÖt Nam
98
2. 2. Mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i trong triÕt lý ph¸t
triÓn Hå ChÝ Minh
105
2. 3. Mèi quan hÖ gi÷a d©n téc vµ giai cÊp, d©n téc vµ quèc tÕ trong
triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
114
3. §éng lùc vµ c¸c nguån lùc ph¸t triÓn d©n téc trong triÕt lý ph¸t
triÓn Hå ChÝ Minh
137
3. 1. Vai trß ®éng lùc cña chñ nghÜa yªu n−íc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
d©n téc
137
3. 2. Nh©n tè con ng−êi trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
148
3. 3. Ph¸t huy c¸c nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Êt n−íc theo triÕt
lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
157
Ch−¬ng III: VËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn Hå
ChÝ Minh trong sù nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay
167
I. Bèi c¶nh lÞch sö míi cña sù vËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý
ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
167
1. §Æc ®iÓm cña t×nh h×nh thÕ giíi
167
2. Bèi c¶nh trong n−íc
169
II. Ph−¬ng h−íng, néi dung vËn dông, ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t
triÓn Hå ChÝ Minh trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay
171
1. TriÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh - c¬ së lý luËn x¸c lËp vµ hoµn
thiÖn triÕt lý ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn ®¹i
171
2. Néi dung vËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý Hå ChÝ Minh vÒ ph¸t
185
triÓn ë ViÖt Nam hiÖn nay
3. Mét sè gi¶i ph¸p chñ yÕu x©y dùng vµ ph¸t triÓn x· héi ViÖt
Nam theo triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
190
203
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o
4
më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i cho §¶ng vµ nh©n d©n ta mét di s¶n t−
t−ëng - lý luËn v« cïng to lín vµ s©u s¾c. T− t−ëng cña Ng−êi ®· trë thµnh nÒn
t¶ng t− t−ëng, kim chØ nam cho hµnh ®éng cña §¶ng vµ cña c¸ch m¹ng ViÖt
Nam. ViÖc nghiªn cøu t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ mét nhiÖm vô quan träng, l©u
dµi cña nhiÒu thÕ hÖ, c¶ ë n−íc ngoµi vµ trong n−íc, cµng cÇn ®−îc ®Èy m¹nh
h¬n n÷a trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, xu thÕ toµn
cÇu hãa mäi mÆt ®êi sèng x· héi, tr−íc hÕt lµ kinh tÕ. B−íc vµo thÕ kû XXI,
§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh t− t−ëng vÜ ®¹i cña Hå ChÝ
Minh: "Cïng víi chñ nghÜa M¸c - Lªnin m·i m·i lµ nÒn t¶ng t− t−ëng, kim chØ
nam cho hµnh ®éng cña §¶ng vµ c¸ch m¹ng ViÖt Nam, lµ tµi s¶n tinh thÇn v«
gi¸ cña §¶ng vµ d©n téc ta. T− t−ëng ®ã ®· d×u d¾t chóng ta trªn mçi chÆng
®−êng x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc, lµ ngän cê th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng
ViÖt Nam, lµ søc m¹nh tËp hîp vµ ®oµn kÕt toµn d©n téc trong sù nghiÖp c¸ch
m¹ng cña chóng ta h«m nay vµ mai sau"(1). Cã n¾m v÷ng t− t−ëng Hå ChÝ
Minh ngµy cµng ®Çy ®ñ, s©u s¾c h¬n, chóng ta míi cã thÓ vËn dông s¸ng t¹o,
®−a t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµo cuéc sèng vµ ph¸t triÓn t− t−ëng Hå ChÝ Minh
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi.
Lµ mét nhµ t− t−ëng - v¨n hãa kiÖt xuÊt, Hå ChÝ Minh ®· h×nh thµnh
nªn mét triÕt lý ph¸t triÓn ®éc ®¸o g¾n liÒn víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng v« s¶n,
víi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Sù ra ®êi cña triÕt lý ph¸t triÓn
Hå ChÝ Minh lµ mét hiÖn t−îng hîp quy luËt, mét ®ßi hái lÞch sö kh¸ch quan.
NÕu thiªn tµi cña C. M¸c lµ ë chç «ng ®· gi¶i ®¸p ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò mµ t−
t−ëng tiªn tiÕn cña loµi ng−êi ®· ®Æt ra, lµ sù tiÕp tôc th¼ng vµ trùc tiÕp häc
thuyÕt cña c¸c ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt trong triÕt häc, trong khoa häc kinh tÕ
chÝnh trÞ vµ trong chñ nghÜa x· héi trªn c¬ së hiÖn thùc c¸c n−íc T©y ¢u, th×
(1) §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi,
2006, tr. 6-7.
5
thiªn tµi cña Hå ChÝ Minh lµ ë chç Ng−êi ®· ®¸p øng ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt
ra tõ c¸c n−íc ph−¬ng §«ng, ch©u ¸ nãi chung cßn l¹c hËu vµ ch−a tr¶i qua
giai ®o¹n ph¸t triÓn chñ nghÜa t− b¶n, l¹i bÞ sù x©m l−îc cña chñ nghÜa thùc
d©n, lµ sù tiÕp tôc th¼ng vµ trùc tiÕp häc thuyÕt hiÖn ®¹i vµ c¸ch m¹ng cña chñ
nghÜa M¸c - Lªnin, cña chñ nghÜa yªu n−íc truyÒn thèng ViÖt Nam vµ cña
tinh hoa v¨n hãa ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. Tõ c¸c gi¸ trÞ t− t−ëng tiªn tiÕn
cña loµi ng−êi vµ d©n téc, Hå ChÝ Minh t×m ra con ®−êng cøu n−íc, ®ång thêi
h×nh thµnh mét triÕt lý ph¸t triÓn phï hîp víi ®Æc ®iÓm x· héi ViÖt Nam.
TriÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh cã néi hµm rÊt réng, lµ mét trong
nh÷ng lÜnh vùc phong phó vµ s©u xa nhÊt, cã chiÒu s©u vµ cã gi¸ trÞ bÒn v÷ng
nhÊt cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §©y còng lµ lÜnh vùc mµ Hå ChÝ Minh ®· cã
nh÷ng ®ãng gãp v« gi¸ cho nh©n lo¹i, ®Ó c¸c nhµ nghiªn cøu trong vµ ngoµi
n−íc ghi nhËn, suy t«n Ng−êi nh− mét "nhµ triÕt häc hµnh ®éng" tiªu biÓu cña
thÕ kû XX. Sù nghiÖp ph¸t triÓn ®Êt n−íc hiÖn nay ®ang ®ßi hái ph¶i nghiªn
cøu, khai th¸c ®Ó qu¸n triÖt vµ thùc hiÖn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. NhiÒu
vÊn ®Ò næi cém vÒ thùc tr¹ng ®¹o ®øc x· héi, vÒ sù suy tho¸i, biÕn chÊt cña
c¸n bé, ®¶ng viªn ®ang trë thµnh t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong ph¸t triÓn. Kh«ng
ph¶i chØ do yÕu kÐm vÒ nghiªn cøu lý luËn c¬ b¶n cña mét triÕt lý ph¸t triÓn
mµ cã lÏ cßn do §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ch−a cã nh÷ng gi¶i ph¸p triÖt ®Ó vµ h÷u
hiÖu trong viÖc thùc hiÖn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. Nh÷ng vÊn ®Ò bøc
xóc ®Æt ra trong ®êi sèng x· héi ®ßi hái nghiªn cøu kü l−ìng, theo chiÒu s©u
c¬ së lý luËn, néi dung triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh, tõ ®ã cô thÓ hãa
chóng, t×m c¸c biÖn ph¸p thiÕt thùc chØ ®¹o thùc hiÖn sao cho mang l¹i hiÖu
qu¶ thùc tÕ, thÓ hiÖn trong ®−êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ, trong c¸c chÝnh s¸ch
x· héi, trong viÖc phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi, ®Æc biÖt trong viÖc x©y
dùng, chØnh ®èn §¶ng v÷ng m¹nh vÒ ®¹o ®øc vµ trÝ tuÖ, ®ñ søc l·nh ®¹o ®Êt
n−íc. Trªn c¶ hai b×nh diÖn, lý luËn vµ thùc tiÔn, triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ
Minh cã ý nghÜa c¬ b¶n ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam, ®· vµ ®ang cã ý nghÜa
thêi sù to lín trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc v× môc tiªu
d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh.
6
2. T×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn ®Ò tµi
Cã thÓ nãi, tõ tr−íc ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ triÕt
lý ph¸t triÓn, bëi v× ®©y lµ mét vÊn ®Ò réng lín, cã tÝnh thêi sù cña mäi thêi
®¹i. ë thêi cæ vµ trung ®¹i, nh÷ng triÕt lý ph¸t triÓn theo quan ®iÓm duy t©m
chñ nghÜa vµ duy vËt kh«ng t−ëng ®· ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh trong ®iÒu kiÖn x·
héi ®−¬ng thêi. ë c¸c n−íc ph−¬ng §«ng, ch©u ¸, chóng ta biÕt nhiÒu ®Õn c¸c
triÕt lý ph¸t triÓn cña Khæng gi¸o, PhËt gi¸o, L·o gi¸o. §ã còng lµ c¸c häc
thuyÕt chÝnh trÞ, t«n gi¸o mang tÝnh triÕt lý ph¸t triÓn kh¸ s©u s¾c, ®· tõng tån
t¹i vµ chi phèi gÇn nh− toµn bé nÒn v¨n minh cã ®Æc tr−ng riªng cña c¸c n−íc
¸ §«ng. Ngoµi ra, còng ph¶i kÓ ®Õn chñ nghÜa Tam d©n cña T«n DËt Tiªn nh−
mét triÕt lý ph¸t triÓn phï hîp víi x· héi Trung Quèc thêi cËn ®¹i vµ häc
thuyÕt ph¸t triÓn theo ®Æc ®iÓm riªng cña NhËt B¶n sau thêi Minh TrÞ.
Trªn c¬ së kÕ thõa, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc cña triÕt lý ph¸t triÓn
cña loµi ng−êi, chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®· h×nh thµnh häc thuyÕt cña m×nh, cho
ra ®êi mét triÕt lý ph¸t triÓn míi c¸ch m¹ng vµ khoa häc triÖt ®Ó.
Trong thêi hiÖn ®¹i, nhiÒu d©n téc kh¸c nhau trªn thÕ giíi, kÓ c¶ c¸c
tËp ®oµn kinh tÕ xuyªn quèc gia ®Òu cè g¾ng t×m kiÕm vµ ®i ®Õn kh¸i qu¸t mét
triÕt lý ph¸t triÓn cña riªng m×nh. Nh−ng ph¶i b¾t ®Çu tõ n¨m 1985 trë l¹i ®©y,
sau khi UNESCO ph¸t ®éng thËp kû ph¸t triÓn v¨n hãa (1985 - 1995), th× quan
niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn míi trë thµnh mét chñ ®Ò lín, s«i ®éng, thu hót sù
tham gia nghiªn cøu cña nhiÒu nhµ khoa häc cã tªn tuæi trªn thÕ giíi vµ trong
n−íc. Ng−êi ta ®i s©u nghiªn cøu triÕt lý ph¸t triÓn cña c¸c nhµ t− t−ëng lín
trªn thÕ giíi, c¶ §«ng vµ T©y, c¶ kim vµ cæ, ®Ó lý gi¶i sù ph¸t triÓn cña chñ
nghÜa t− b¶n ch©u ¢u, B¾c Mü, sù trçi dËy thÇn kú cña c¸c "con rång", "con
hæ" ch©u ¸. Hµng tr¨m c«ng tr×nh khoa häc chuyªn kh¶o xung quanh chñ ®Ò
nµy lÇn l−ît ra ®êi ®Ó dÇn dÇn ®i ®Õn mét quan niÖm phæ biÕn, thèng nhÊt trªn
ph¹m vi toµn cÇu vÒ mét triÕt lý ph¸t triÓn bÒn v÷ng.
ë n−íc ta, còng xuÊt hiÖn mét sè c«ng tr×nh lín cña GS. Hång Phong,
GS. Ph¹m Xu©n Nam, GS.VS Vò Khiªu, GS.TS NguyÔn Hïng HËu (TriÕt lý
7
trong v¨n hãa ph−¬ng §«ng, Nxb §¹i häc S− ph¹m, Hµ Néi, 2002), TS. §ç
Minh C−¬ng (TriÕt lý kinh doanh vµ qu¶n lý doanh nghiÖp, Nxb ChÝnh trÞ
quèc gia, Hµ Néi, 2003)... ®Ò cËp ®Õn triÕt lý ph¸t triÓn nãi chung, triÕt lý ph¸t
triÓn M¸c - Lªnin nãi riªng.
ë Trung Quèc, b¾t ®Çu tõ cuèi nh÷ng n¨m 70 thÕ kû XX, ®· h×nh
thµnh mét nhãm c¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ triÕt lý ph¸t triÓn Khæng
gi¸o, triÕt lý ph¸t triÓn §Æng TiÓu B×nh, trong quan niÖm "Ba ®¹i diÖn" vµ gÇn
®©y nhÊt lµ triÕt lý "ph¸t triÓn hµi hãa". Tõ kinh nghiÖm lÞch sö vµ nhu cÇu
"tiÕn kÞp thêi ®¹i", c¸c nhµ lý luËn Trung Quèc muèn kh¸i qu¸t thµnh mét triÕt
lý ph¸t triÓn mang b¶n s¾c Trung Quèc.
ë ViÖt Nam, triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh ch−a ®−îc ®Ò cËp chÝnh
thøc trong c¸c v¨n kiÖn §¶ng. Trªn b×nh diÖn nghiªn cøu lý luËn, vÊn ®Ò "triÕt
lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh" cßn ®−îc Ýt ng−êi ®Ò cËp ®Õn. C¸c c«ng tr×nh khoa
häc liªn quan ®Õn chñ ®Ò nµy cã thÓ kÓ ®Õn:
- D−íi d¹ng ®Ò tµi khoa häc. Trong ch−¬ng tr×nh khoa häc cÊp Nhµ n−íc
KX.02 "T− t−ëng Hå ChÝ Minh" giai ®o¹n 1991 - 1995 do GS. §Æng Xu©n Kú
lµm chñ nhiÖm, ë phÇn tæng quan vµ kiÕn nghÞ ®· nªu ra quan niÖm vµ ®Æt vÊn ®Ò
kh¸i qu¸t t− t−ëng Hå ChÝ Minh thµnh mét triÕt lý ph¸t triÓn ng¾n gän, dÔ nhí,
lµm c¬ së h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn ®¹i. §©y chØ míi lµ mét
gîi ý khoa häc vÒ mét h−íng tiÕp cËn chiÒu s©u t− t−ëng Hå ChÝ Minh.
Trong ch−¬ng tr×nh khoa häc cÊp Nhµ n−íc KHXH.04 giai ®o¹n 1996 2000, do GS. Ph¹m Xu©n Nam lµm chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu triÕt lý ph¸t triÓn
Hå ChÝ Minh nh− lµ sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn M¸c - Lªnin,
nh−ng chØ dõng l¹i ë con ®−êng ph¸t triÓn vµ c¸c ®éng lùc ph¸t triÓn x· héi
ViÖt Nam theo t− t−ëng Hå ChÝ Minh.
- VÒ s¸ch. §¸ng chó ý lµ c¸c cuèn: "TriÕt lý ph¸t triÓn - Tõ M¸c-Lªnin
®Õn Hå ChÝ Minh" cña PGS.TS NguyÔn V¨n Huyªn, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia,
Hµ Néi, 2001; cuèn: "TriÕt lý trong v¨n hãa ph−¬ng §«ng" cña PGS.TS
NguyÔn Hïng HËu, Nxb §¹i häc S− ph¹m, Hµ Néi, 2002, ®· ®Ò cËp ®Õn mét
8
sè quan ®iÓm, néi dung, chñ yÕu lµ sù thèng nhÊt gi÷a môc tiªu vµ ®éng lùc
cña nh©n tè con ng−êi trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh.
- VÒ c¸c bµi chuyªn kh¶o, nghiªn cøu. Trong héi th¶o khoa häc nh©n dÞp
kû niÖm c¸c n¨m ch½n ngµy sinh Hå ChÝ Minh (1990, 1995, 2000, 2005), trªn
c¸c t¹p chÝ khoa häc chuyªn ngµnh: T¹p chÝ Céng s¶n, Th«ng tin khoa häc x·
héi, T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö v.v... cã mét sè bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp
®Õn chñ ®Ò nµy, trong ®ã cã thÓ nãi ®Õn: GS. Vò Ngäc Kh¸nh "Minh triÕt Hå ChÝ
Minh", T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 3-2000; GS. §ç Huy: "V¨n hãa trong triÕt
lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh", t¹p chÝ Th«ng tin khoa häc x· héi, sè 5-2005;
PGS.TS Thµnh Duy: "Cã mét triÕt lý ph¸t triÓn vµ chÊn h−ng ®Êt n−íc theo t−
t−ëng Hå ChÝ Minh" (bµi viÕt cho héi th¶o khoa häc nh©n kû niÖm 115 n¨m ngµy
sinh Hå ChÝ Minh, trong kû yÕu héi th¶o: "Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi sù nghiÖp gi¶i
phãng d©n téc vµ chÊn h−ng ®Êt n−íc", Nxb Lý luËn chÝnh trÞ, Hµ Néi, 2006)...
C¸c c«ng tr×nh khoa häc nªu trªn mÆc dï ®· ®i ®Õn mét quan niÖm
thèng nhÊt cã mét triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh, nh−ng ®Òu míi dõng l¹i ë
d¹ng nªu vÊn ®Ò, hoÆc nghiªn cøu triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trªn c¸c mÆt
t¸ch biÖt, chó träng nhiÒu ®Õn con ®−êng ph¸t triÓn ViÖt Nam, mèi quan hÖ
gi÷a v¨n hãa vµ ph¸t triÓn. Ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu chuyªn
biÖt triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh vµ gi¸ trÞ lý luËn, thùc tiÔn cña nã ®èi víi
c¸ch m¹ng ViÖt Nam. §©y chÝnh lµ c¸i míi c¶ vÒ h−íng tiÕp cËn, c¶ vÒ néi
dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi mµ chóng t«i lùa chän ®¨ng ký tuyÓn thÇu.
3. Môc tiªu cña ®Ò tµi
- Trªn c¬ së lµm râ quan niÖm chung vÒ triÕt lý ph¸t triÓn, c¬ së t−
t−ëng - lý luËn h×nh thµnh, ®Ò tµi nghiªn cøu b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm, nh÷ng néi
dung chñ yÕu nhÊt cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh.
- §¸nh gi¸ tæng qu¸t gi¸ trÞ lý luËn, thùc tiÔn, nh÷ng ®Æc s¾c, s¸ng t¹o
trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh vµ nªu bËt ph−¬ng h−íng, gi¶i ph¸p vËn
dông, ph¸t triÓn nã trong c«ng cuéc ®æi míi theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa
ë ViÖt Nam hiÖn nay.
9
4. NhiÖm vô cña ®Ò tµi:
- Lµm râ mét sè kh¸i niÖm: TriÕt lý ph¸t triÓn vµ triÕt lý ph¸t triÓn Hå
ChÝ Minh.
- Lµm râ nguån gèc t− t−ëng – lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå
ChÝ Minh.
- Lµm râ b¶n chÊt vµ néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh.
- ViÖc vËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong sù
nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay.
5. Néi dung nghiªn cøu
Ch−¬ng I: Quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ nguån gèc t− t−ëng lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
Ch−¬ng II: B¶n chÊt vµ néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ
Minh
Ch−¬ng III: VËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh
trong sù nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay
5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ò tµi sö dông c¸c c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ triÕt lý, ph¸t
triÓn, triÕt lý ph¸t triÓn g¾n víi sù vËn ®éng lÞch sö x· héi loµi ng−êi, cña tõng
d©n téc.
- Chó träng ph−¬ng ph¸p liªn ngµnh khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n, tæng
kÕt thùc tiÔn, pháng vÊn chuyªn gia.
- Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p cô thÓ: lÞch sö, l«gÝc, kÕt hîp lÞch sö víi
l«gÝc, ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, v¨n b¶n häc v.v...
7. ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi
a) ý nghÜa lý luËn
10
- Nghiªn cøu nÐt ®éc ®¸o, s¸ng t¹o, gi¸ trÞ cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå
ChÝ Minh cho phÐp kh¸m ph¸ ra tÇng s©u nhÊt cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh víi
t− c¸ch lµ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm toµn diÖn, s©u s¾c vÒ c¸ch m¹ng ViÖt Nam.
triÕt lý ph¸t triÓn lµ h¹t nh©n cèt lâi cña ph−¬ng ph¸p luËn Hå ChÝ Minh.
- Nªu bËt, trªn b×nh diÖn lý luËn, søc sèng, søc hÊp dÉn l©u bÒn cña t−
t−ëng Hå ChÝ Minh; vai trß nÒn t¶ng t− t−ëng, kim chØ nam hµnh ®éng cña
triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh ®èi víi viÖc x¸c ®Þnh, hoµn thiÖn triÕt lý ph¸t
triÓn ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
- §ãng gãp lý luËn cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh víi sù ph¸t triÓn
nh©n lo¹i víi tÝnh c¸ch nhµ v¨n hãa kiÖt xuÊt.
b) ý nghÜa thùc tiÔn
- ThÊy ®−îc sù t¸c ®éng cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong qu¸
tr×nh vËn ®éng cña thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam; kh¶ n¨ng soi ®−êng vµ c¶i
t¹o cuéc sèng cña nã.
- Thùc hiÖn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh g¾n liÒn víi gi¶i quyÕt c¸c
vÊn ®Ò thùc tiÔn bøc xóc hiÖn nay trong c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi, nhÊt lµ
®¹o ®øc, v¨n hãa, x· héi.
- H×nh thµnh mét chuyªn ®Ò khoa häc míi cho gi¶ng d¹y Hå ChÝ Minh
häc thuéc c¸c hÖ ®µo t¹o, båi d−ìng c¸n bé, nhÊt lµ bËc sau ®¹i häc cña hÖ
thèng Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh.
8. S¶n phÈm cña ®Ò tµi:
- B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu: 100-150 trang
- KiÕn nghÞ cña ®Ò tµi :15-20 trang
- Kû yÕu ®Ò tµi
- §Üa mÒm chøa c¸c s¶n phÈm trªn
11
ch−¬ng I
quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ Nguån gèc
t− t−ëng – lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn
Hå ChÝ Minh
I. Quan niÖm tæng qu¸t vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ triÕt lý ph¸t triÓn
Hå ChÝ Minh
1. TriÕt lý vµ triÕt lý ph¸t triÓn
TriÕt lý vµ triÕt häc
Tr−íc khi ®i vµo nguån gèc t− t−ëng lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn
Hå ChÝ Minh, ta thö t×m hiÓu xem triÕt lý ph¸t triÓn lµ g×, tõ ®ã triÕt lý ph¸t triÓn
ë Hå ChÝ Minh gåm nh÷ng triÕt lý nµo, trªn c¬ së ®ã ta míi truy nguyªn xem
nh÷ng triÕt lý nµy cã nguån gèc t− t−ëng - lý luËn nµo.
Tr−íc khi ®i vµo triÕt lý ph¸t triÓn, chóng ta cÇn lµm râ triÕt lý lµ g×.
Trong hÇu hÕt c¸c cuèn tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, ch¼ng h¹n cuèn do Hoµng Phª, cuèn
do NguyÔn Nh− ý chñ biªn, triÕt lý th−êng cã hai nghÜa:
- Lý luËn triÕt häc
- Quan niÖm chung cña con ng−êi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh vµ x· héi.
Nh− vËy, ë ®©y l¹i x¸c ®Þnh triÕt lý qua triÕt häc, triÕt lý lµ lý luËn vÒ triÕt
häc. Tõ ®ã mét vÊn ®Ò n÷a l¹i xuÊt hiÖn: TriÕt häc lµ g×, mèi quan hÖ gi÷a triÕt
lý víi triÕt häc ra sao. Víi nghÜa thø hai, triÕt lý lµ quan niÖm chung cña con
ng−êi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh vµ x· héi th× còng chÝnh lµ ®èi t−îng cña triÕt
häc, triÕt häc còng nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò ®ã.
Trong cuèn “Tõ ®iÓn H¸n ng÷ hiÖn ®¹i” cña Trung Quèc in n¨m 1996 th×
triÕt häc lµ häc thuyÕt vÒ thÕ giíi quan, lµ sù tæng kÕt vµ kh¸i qu¸t tri thøc vÒ tù
nhiªn vµ x· héi; cßn triÕt lý lµ nguyªn lý vÒ vò trô vµ nh©n sinh. Nh−ng nguyªn
lý vÒ vò trô vµ nh©n sinh còng lµ ®èi t−îng cña triÕt häc. Qua ®ã ta thÊy, d−êng
12
nh− c¸i g× lµ triÕt lý th× ®Òu thuéc vµo triÕt häc. Nh− vËy, triÕt lý n»m trong triÕt
häc, suy tõ triÕt häc mµ ra. §©y lµ mét quan ®iÓm.
ë ph−¬ng T©y chØ cã mét tõ philosophy gäi chung cho c¶ triÕt häc lÉn
triÕt lý vµ cã mét sè nghÜa chung sau:
- Yªu thÝch vµ theo ®uæi nh»m ®¹t ®Õn sù kh«n ngoan b»ng nh÷ng
ph−¬ng tiÖn tri thøc vµ c¸c qui t¾c lu©n lý;
- Sù kh¸m ph¸ ®Ó hiÓu biÕt thiªn nhiªn, tri thøc, nguyªn nh©n cña sù viÖc,
c¸c nguyªn t¾c cña ch©n lý;
- HÖ thèng quan niÖm cã ®−îc do sù nghiªn cøu vÒ nhËn thøc ®em l¹i;
- C¸c nguyªn t¾c vÒ l«gÝc häc, ®¹o ®øc häc, mü häc, siªu h×nh häc;
- TËp hîp c¸c quan ®iÓm hay lßng tin trong mét lÜnh vùc nµo ®ã; …
(The American Heritage Dictionary of the English Language, 4 th
edition)
Theo GS TrÇn V¨n Giµu, triÕt häc chñ yÕu lµ lý luËn vÒ nhËn thøc, nã ®Æt
vÊn ®Ò ®óng hay sai, ph¶i hay kh«ng ph¶i; cßn triÕt lý chñ yÕu h−íng vÒ ®¹o lý
(chø kh«ng ph¶i ®¹o lý). Nã chñ yÕu ®Æt vÊn ®Ò tèt hay xÊu, nªn hay kh«ng nªn;
chø kh«ng ®Æt vÊn ®Ò ®óng hay sai, ph¶i hay kh«ng ph¶i.
GS Vò Khiªu cho r»ng triÕt lý lµ triÕt häc khiªm tèn nãi vÒ m×nh; nã
kh«ng thÓ hiÖn tÇm kh¸i qu¸t vò trô quan vµ nh©n sinh quan mµ thÓ hiÖn ý nghÜ
vµ hµnh vi chØ ®¹o cuéc sèng con nguêi.
Quan ®iÓm cña GS Hoµng Trinh t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ h¬n khi «ng cho r»ng
triÕt lý lµ nh÷ng nguyªn lý ®Çu tiªn, nh÷ng ý t−ëng c¬ b¶n ®−îc dïng lµm nÒn
t¶ng cho sù t×m tßi vµ suy lý cña con ng−êi vÒ céi nguån, b¶n chÊt vµ c¸c h×nh
th¸i tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n, lµm ph−¬ng ch©m cho sù xö thÕ vµ xö sù cña
con ng−êi trong c¸c hµnh ®éng sèng hµng ngµy …Cã nh÷ng d©n téc ®· cã
nh÷ng triÕt lý tõ l©u mÆc dÇu ch−a cã triÕt häc víi hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm cña
nã. Nh− vËy, ë ®©y triÕt lý l¹i cã tr−íc triÕt häc.
Nh− chóng ta ®· biÕt, triÕt häc lµ mét m«n khoa häc nghiªn cøu nh÷ng
qui luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi, con ng−êi vµ mèi quan hÖ cña t− duy
13
víi tån t¹i. Nã th−êng ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c nguyªn lý,
quan ®iÓm cã tÝnh trõu t−îng kh¸i qu¸t ho¸ cao víi l«gÝc néi t¹i t−¬ng ®èi chÆt
chÏ. Kh¸c víi triÕt häc, triÕt lý kh«ng ph¶i lµ m«n khoa häc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng
vÊn ®Ò chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi, t− duy.
§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò triÕt lý, triÕt häc, ta thö ®i ph©n tÝch mét vÊn ®Ò cô
thÓ lµ ë ViÖt Nam cã triÕt häc hay hay chØ cã nh÷ng t− t−ëng triÕt häc, chØ cã
triÕt lý.
HiÖn nay, vÒ LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam ®· cã b¶y tËp (trong lÇn t¸i b¶n,
hai tËp s¸u vµ b¶y dån thµnh mét tËp, tËp s¸u) cña NguyÔn §¨ng Thôc, hai tËp
cña ViÖn TriÕt häc vµ ba tËp cña TrÇn V¨n Giµu. Nh×n chung, lÞch sö t− t−ëng
ViÖt Nam ®· ®−îc xíi lªn, nhiÒu giai ®o¹n, vÊn ®Ò ®−îc nghiªn cøu kh¸ s©u. §ã
lµ thµnh qu¶ to lín ®¸ng ghi nhËn cña giíi nghiªn cøu vÒ LÞch sö t− t−ëng ViÖt
Nam trong ngãt nöa thÕ kû qua.
Nghiªn cøu lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam cßn cã rÊt nhiÒu bµi b¸o ®¨ng r¶i
r¸c trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ, nhiÒu chuyªn kh¶o, s¸ch vë ë møc ®é Ýt hay nhiÒu,
trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp liªn quan ®Õn ®Ò tµi nµy.
Nh×n l¹i nh÷ng c«ng tr×nh vÒ lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, chóng ta thËt
®¸ng tù hµo. Nh−ng víi sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn cuéc sèng còng nh− lý luËn
cña b¶n th©n khoa häc triÕt häc, mét sè vÊn ®Ò chóng ta cÇn xem xÐt l¹i, bæ
sung vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn.
Nh− chóng ta ®· biÕt, tõ tr−íc cho tíi n¨m 2001, ë n−íc ta, míi chØ cã
nh÷ng cuèn s¸ch vÒ LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, chø ch−a hÒ cã cuèn s¸ch nµo
víi c¸i tªn TriÕt häc ViÖt Nam hay LÞch sö triÕt häc ViÖt Nam. ThËm chÝ ngay
c¸i tªn kh¸ khiªm tèn LÞch sö t− t−ëng triÕt häc ViÖt Nam, tr−íc n¨m 2001 ta
còng kh«ng thÊy cã. ChØ ®Õn n¨m 2002, cã cuèn §¹i c−¬ng lÞch sö t− t−ëng ViÖt
Nam vµ ®Õn n¨m 2005, xuÊt hiÖn cuèn §¹i c−¬ng triÕt häc ViÖt Nam còng do
NguyÔn Hïng HËu lµm chñ biªn; ®Õn n¨m 2006, míi xuÊt hiÖn cuèn LÞch sö t−
t−ëng triÕt häc ViÖt Nam do GS, TS NguyÔn Träng ChuÈn lµm chñ biªn. Víi c¸i
tªn LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, nã qu¸ réng, bëi lÏ ngoµi t− t−ëng triÕt häc, nã
14
cßn bao gåm c¶ t− t−ëng kinh tÕ, chÝnh trÞ, ph¸p luËt, mü thuËt, ®¹o ®øc, héi
ho¹, v¨n ho¸, v.v.. GS. TrÇn V¨n Giµu ®· tõng nãi: "Cã mét mèi liªn hÖ gÇn gòi
gi÷a lÞch sö t− t−ëng vµ lÞch sö triÕt häc, nh−ng hai m«n kh«ng ph¶i lµ mét.
TriÕt häc thuéc t− t−ëng, nh−ng cßn cã nhiÒu t− t−ëng kh«ng ph¶i lµ triÕt
häc"(1). Cã s¸ch ghi lµ: LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, nh−ng bªn trong l¹i giíi h¹n,
h¹n chÕ chñ yÕu ë nh÷ng t− t−ëng triÕt häc, nh− vËy lµ kh«ng chÝnh danh, néi
dung kh«ng ¨n nhËp víi h×nh thøc. NÕu vËy, t¹i sao kh«ng ®Ò lu«n tªn s¸ch lµ
LÞch sö t− t−ëng triÕt häc ViÖt Nam ? ë ®©y ch¾c cã vÊn ®Ò g× ®ã mµ t¸c gi¶
s¸ch cßn lÊn cÊn.
ë ViÖt Nam, tr−íc khi xuÊt hiÖn triÕt häc M¸c - Lªnin, ®· kh«ng cã triÕt
häc víi t− c¸ch lµ mét bé m«n khoa häc. Cã ng−êi cho r»ng, tr−íc ®ã chóng ta
chØ cã nh÷ng t− t−ëng cã tÝnh chÊt triÕt häc, chø kh«ng cã triÕt häc. Nh−ng l¹i
cã ng−êi cho r»ng, tr−íc khi cã triÕt häc m¸cxÝt, chóng ta kh«ng chØ cã nh÷ng
t− t−ëng triÕt häc, mµ cßn cã nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc theo ®óng nghÜa cña
nã, ch¼ng h¹n häc thuyÕt TrÇn Th¸i T«ng, trong nã bao gåm c¶ b¶n thÓ luËn lÉn
nhËn thøc luËn, c¶ thÕ giíi quan lÉn nh©n sinh quan (xem NguyÔn Hïng HËu,
Gãp phÇn t×m hiÓu t− t−ëng triÕt häc PhËt gi¸o TrÇn Th¸i T«ng. Nxb Khoa häc
x· héi, Hµ Néi, 1996). H¬n n÷a, theo hä, ngoµi TrÇn Th¸i T«ng, ë ViÖt Nam
cßn kh¸ nhiÒu c¸c nhµ triÕt häc nh− TrÇn Nh©n T«ng, TuÖ Trung Th−îng SÜ,
v.v. (Xem NguyÔn Hïng HËu. L−îc kh¶o t− t−ëng thiÒn Tróc L©m ViÖt Nam.
Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1997; cuèn §¹i c−¬ng triÕt häc ViÖt Nam, Nxb
ThuËn Ho¸, 2005). §· cã nh÷ng nhµ triÕt häc, häc thuyÕt triÕt häc, lÏ tÊt nhiªn
lµ cã ng−êi häc vµ nghiªn cøu nh÷ng häc thuyÕt nµy. Nh− vËy, dï kh«ng nãi tõ
"TriÕt häc", nh−ng ë ViÖt Nam vÉn cã triÕt häc, vÊn ®Ò lµ triÕt häc ®−îc hiÓu
theo nghÜa nµo. §iÒu nµy còng gièng nh− ng−êi ta kh«ng nãi ®Õn tõ "BiÖn
chøng", ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ trong cuéc sèng l¹i kh«ng cã biÖn chøng;
ng−êi ta kh«ng nãi ®Õn tõ "Yªu" kh«ng cã nghÜa lµ trong cuéc sèng ng−êi ta
(1)
TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ë ViÖt Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, t.I. HÖ thøc
phong kiÕn vµ sù thÊt b¹i cña nã tr−íc nhiÖm vô lÞch sö. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1973, tr.10.
15
kh«ng yªu. Yªu cã nhiÒu c¸ch, bëi vËy, triÕt häc còng cã nhiÒu lo¹i. Cã nh÷ng
nhµ triÕt häc, hä kh«ng thõa nhËn häc thuyÕt cña m×nh lµ triÕt häc, nh−ng
kh«ng mét ai l¹i kh¼ng ®Þnh hä kh«ng ph¶i lµ nhµ triÕt häc. §ã lµ tr−êng hîp
cña LótvÝch Phoi¬b¾c, nhµ triÕt häc duy vËt lín cña §øc.
L¹i cã ng−êi gi¶n ®¬n nghÜ r»ng, ta còng nh− Trung Quèc, Ên §é, ë hä
cã triÕt häc Trung Quèc, triÕt häc Ên §é, vËy th× ta còng cã triÕt häc ViÖt Nam.
Thùc ra, ë Ên §é, ngay tõ thêi cæ ®¹i ®· xuÊt hiÖn nhiÒu nhµ tranh biÖn hïng
hån vµ hä ®Êu khÈu víi nhau suèt ngµy nµy qua ngµy kh¸c, tr−íc sù chøng kiÕn
cña d©n chóng vµ ng−êi chñ tr× ®«i khi lµ mét vÞ qu©n v−¬ng ®øng ®Çu c¶ n−íc.
§iÒu nµy lµm Will Durant ng¹c nhiªn:"Thö hái cã d©n téc nµo ®· nghÜ tíi viÖc
tæ chøc c¸c buæi lÔ long träng råi mêi c¸c t«n s−, c¸c ph¸i triÕt k×nh ®Þch nhau
tíi ®Ó ®Êu khÈu tr−íc c«ng chóng xem ai th¾ng ai b¹i, y nh− c¸c vâ sÜ t¹i c¸c
®Êu tr−êng La M·? ". NghÖ thuËt tranh biÖn ®ã ®· lµm xuÊt hiÖn nhiÒu tr−êng
ph¸i mµ mçi ph¸i l¹i cã nhiÒu m«n ®å. ë Trung Quèc, thêi Xu©n Thu - ChiÕn
Quèc còng cã t×nh h×nh nh− vËy. Tõ ®ã h×nh thµnh nªn c¸c nhµ triÕt häc. §iÒu
nµy trong lÞch sö ViÖt Nam ch−a hÒ cã. Nh−ng chóng ta vÉn cã c¸c tr−êng ph¸i
PhËt gi¸o, vÉn cã triÕt häc.
TriÕt häc ph−¬ng T©y nãi chung th−êng g¾n víi nh÷ng thµnh tùu cña
khoa häc, ®Æc biÖt lµ khoa häc tù nhiªn, nhµ triÕt häc th−êng lµ nhµ khoa häc,
nhµ b¸c häc; trong khi ®ã, triÕt häc ph−¬ng §«ng th−êng g¾n liÒn víi t«n gi¸o
(Ên §é), víi chÝnh trÞ - x· héi, ®¹o ®øc (Trung Quèc), víi c«ng cuéc b¶o vÖ x©y
dùng ®Êt n−íc (ViÖt Nam), bëi vËy, nhµ triÕt häc th−êng ®−îc gäi lµ ng−êi hiÒn,
hiÒn triÕt, minh triÕt. TriÕt häc ViÖt Nam còng g¾n liÒn víi t«n gi¸o nh−ng
kh«ng s©u s¾c nh− Ên §é, còng g¾n víi ®¹o ®øc, chÝnh trÞ - x· héi nh−ng kh«ng
m¸y mãc, cøng nh¾c nh− Trung Quèc. Khi ph¶n ¸nh c«ng cuéc x©y dùng vµ
b¶o vÖ ®Êt n−íc, triÕt häc ViÖt Nam h−íng chñ yÕu ®Õn vÊn ®Ò nh©n sinh quan,
®Õn ®¹o lý lµm ng−êi trong thêi chiÕn còng nh− thêi b×nh. ë ®©y, ph¶i ch¨ng vÒ
h×nh nhi th−îng, chóng ta ®· cã hai nÒn v¨n ho¸, triÕt häc khæng lå Ên - Trung
16
cung cÊp, vÊn ®Ò lµ vËn dông s¸ng t¹o trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m×nh? Liªn
quan ®Õn ®iÒu nµy, cã ng−êi cho r»ng d©n téc ViÖt Nam lµ d©n téc thùc dông,
chØ biÕt tiÕp thu, chÕ biÕn c¸c hÖ thèng t− t−ëng, t«n gi¸o cho phï hîp víi m×nh,
chø kh«ng cã sù s¸ng t¹o. Hä nªu ra nµo lµ d©n téc ta kh«ng cã nh÷ng nhµ t−
t−ëng lín ®Ó t¹o nªn nh÷ng hÖ thèng triÕt häc, t«n gi¸o lín, nµo lµ ng−êi ViÖt
Nam chØ giái b¾t ch−íc, tÝn ng−ìng, t©m linh cña ng−êi ViÖt Nam nhÑ nhµng
kh«ng s©u. Häc gi¶ §µo Duy Anh cho r»ng, vÒ tÝnh chÊt tinh thÇn th× ng−êi ViÖt
Nam ®¹i kh¸i th«ng minh, nh−ng x−a nay ta thÊy Ýt ng−êi cã trÝ tuÖ lçi l¹c phi
th−êng; hä giµu trÝ tuÖ nghÖ thuËt h¬n khoa häc, giµu trùc gi¸c h¬n luËn lý; n·o
s¸ng t¸c th× Ýt, nh−ng mµ b¾t ch−íc, thÝch øng vµ dung hoµ th× rÊt tµi. ThÝch MËt
ThÓ còng cã ý kiÕn t−¬ng tù nh− vËy. Theo chóng t«i, viÖc tiÕp thu, chÕ biÕn c¸c
häc thuyÕt, t«n gi¸o cho phï hîp vµ mang l¹i lîi Ých thiÕt thùc cho d©n téc, ®ã
lµ mét s¸ng t¹o lín. T− t−ëng Nh©n NghÜa cña NguyÔn Tr·i tuy b¾t nguån tõ
Nho gi¸o, nh−ng ®−îc «ng vËn dông trªn quan ®iÓm d©n téc, v× lîi Ých ®Êt n−íc,
nªn néi dung cña nã cã nh÷ng ®iÓm s¸ng t¹o ®éc ®¸o. Nh−ng d©n téc ViÖt Nam
®©u chØ cã nh− vËy. Mét mÆt, khi vËn dông, hä ®· t¹o ra ®−îc nh÷ng häc thuyÕt
t«n gi¸o míi, ch¼ng h¹n triÕt lý "NhËm vËn", "V« bè uý" cña V¹n H¹nh, "Lôc
th× s¸m hèi kho¸ nghi tù" cña TrÇn Th¸i T«ng, ®¹o Cao ®µi, Hoµ h¶o ë c¸c tØnh
phÝa Nam, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng lý luËn ®i ®Õn gi¸c ngé cña PhËt gi¸o ViÖt Nam
thêi Lý - TrÇn1; mÆt kh¸c, qu¸ tr×nh ®ã l¹i gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn hoµn
thiÖn ®èi víi h×nh nhi th−îng. Quan niÖm vÒ lý khÝ cña Lª Quý §«n kh¸c víi
Tr×nh Chu lµ mét b»ng chøng.
ChÝnh v× ph−¬ng h−íng kh¸c nhau, ®èi t−îng chó ý Ýt nhiÒu kh¸c nhau,
nªn ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu triÕt häc ph−¬ng T©y vµ ViÖt Nam còng kh¸c
nhau. Chóng ta kh«ng nªn gi¸o ®iÒu, m¸y mãc, bª nguyªn xi ph−¬ng ph¸p cña
triÕt häc ph−¬ng T©y vµo nghiªn cøu triÕt häc ViÖt Nam. Theo t«i, tr×nh bµy,
1
Xem: NguyÔn Hïng HËu. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña PhËt gi¸o ViÖt Nam, trong Nh÷ng ®Æc
®iÓm c¬ b¶n nhÊt c¬ b¶n cña mét sè t«n gi¸o lín ë ViÖt Nam. Th«ng tin chuyªn ®Ò Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc
gia, Hµ Néi, 1977.
17
nghiªn cøu triÕt häc ViÖt Nam kh«ng nªn ®i tõ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lµ
mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, mµ cã thÓ ®i theo hai c¸ch:
a/ §i tõ hiÖn t−îng ®Õn nh÷ng kh¸i qu¸t cã tÝnh chÊt nh©n sinh quan, ®¹o
lý lµm ng−êi, råi ®Õn thÕ giíi quan. C¸ch nµy, nã gÇn gièng víi ph−¬ng ph¸p
quy n¹p vµ ph¶n ¸nh ®óng con ®−êng ph¸t triÓn cña triÕt häc ViÖt Nam lµ ®i tõ
nh©n sinh quan ®Õn thÕ giíi quan, ng−îc l¹i víi con ®−êng cña triÕt häc ph−¬ng
T©y.
b/ §i tõ thÕ giíi quan ®Õn nh©n sinh quan råi ®Õn lu©n lý ®¹o ®øc, ®¹o lý
lµm ng−êi. C¸ch nµy gÇn víi ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch. MÆc dï ®i ng−îc l¹i con
®−êng ph¸t triÓn cña triÕt häc ViÖt Nam, nh−ng tr×nh bµy theo c¸ch nµy khiÕn
ng−êi ta n¾m b¾t vµ nh×n nhËn vÊn ®Ò râ h¬n
Hai c¸ch nµy kh«ng t¸ch rêi nhau, chóng bæ sung cho nhau ë toµn côc
còng nh− ë trong mçi phÇn nhá.
Chóng t«i kh«ng t¸n thµnh quan ®iÓm cho r»ng ë ViÖt Nam, vÊn ®Ò c¬
b¶n cña triÕt häc rÊt mê nh¹t, bëi vËy kh«ng cã triÕt häc mµ chØ cã nh÷ng t−
t−ëng triÕt häc. Ph.¡ngghen cho r»ng vÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc
biÖt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, vÊn ®Ò tèi cao cña toµn bé triÕt häc lµ vÊn ®Ò quan hÖ
gi÷a t− duy vµ tån t¹i, gi÷a tinh thÇn vµ giíi tù nhiªn.
ë ViÖt Nam còng cã vÊn ®Ò nµy, nã thÓ hiÖn d−íi d¹ng mèi quan hÖ gi÷a
vËt vµ t©m, song nã kh«ng ph¶i lµ trung t©m ®iÓm cña triÕt häc ViÖt Nam. Ch¶
lÏ triÕt häc chØ cã mçi mét vÊn ®Ò tèi cao, c¬ b¶n ®ã hay sao? NÕu vËy, th× triÕt
häc qu¶ lµ nghÌo nµn, kh« cøng. Nh− chóng ta ®· thÊy, d−íi vÊn ®Ò tèi cao (cao
nhÊt) nµy cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c thÊp h¬n ®−îc cô thÓ ho¸, bªn c¹nh vÊn ®Ò
c¬ b¶n, cßn nhiÒu vÊn ®Ò kh«ng c¬ b¶n, nh−ng chóng vÉn thuéc vµo triÕt häc.
TriÕt häc ®©u chØ cã b¶n thÓ luËn, nhËn thøc luËn, mµ nã cßn bao gåm c¶ thÕ
giíi quan, nh©n sinh quan, l«gÝc, ®¹o ®øc, mü häc, th©n phËn con ng−êi, ®¹o lý
lµm ng−êi, thÕ giíi t©m linh... Tuú theo tõng n−íc, tõng khu vùc, tõng thêi kú
mµ vÊn ®Ò nµo næi tréi h¬n. Cã hiÓu nh− vËy th× chóng ta míi thÊy triÕt häc
18
ph−¬ng §«ng còng phong phó kh«ng thua kÐm g× triÕt häc ph−¬ng T©y, triÕt
häc ViÖt Nam còng cã nhiÒu ®iÒu thó vÞ.
Cã mét vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt ph−¬ng ph¸p luËn mçi khi nghiªn cøu triÕt
häc ViÖt Nam lµ: Ch¼ng lÏ néi dung triÕt häc ViÖt Nam chØ ®−îc bãc t¸ch, ph¸t
hiÖn tõ c¸c v¨n b¶n nh− v¨n, th¬, phó, kÖ, lôc, luËn, c¸o, biÓu, v.v.. VËy cßn c¸c
v¨n b¶n kh¸c nh− th¬ ca, hß vÌ, ca dao, tôc ng÷, ngô ng«n, tiÕu l©m, phong
giao, v.v. th× sao, t¹i sao ta kh«ng khai th¸c triÕt häc tõ nh÷ng v¨n b¶n nµy? Cã
ng−êi cho r»ng ®»ng sau nh÷ng v¨n b¶n nµy chóng chøa ®ùng Èn ý nh÷ng triÕt
lý, chø kh«ng ph¶i triÕt häc. Tõ ®ã xuÊt hiÖn vÊn ®Ò: triÕt häc cã bao hµm triÕt
lý kh«ng ? Nghiªn cøu triÕt häc cã nghiªn cøu c¶ triÕt lý, ch¼ng h¹n nh− triÕt lý
d©n gian kh«ng ?
NÕu hiÓu triÕt häc theo nghÜa réng, nã lµ m«n khoa häc vÒ triÕt, bao gåm
tÊt c¶ c¸c lo¹i triÕt, th× nã bao gåm c¶ triÕt lý. Nh−ng nÕu hiÓu triÕt häc lµ mét
hÖ thèng kh¸i niÖm, ph¹m trï, kÕt cÊu víi nhau b»ng mét l«gÝc chÆt chÏ nh»m
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc th× triÕt lý kh«ng thuéc triÕt häc. G¾n triÕt
häc víi hÖ thèng còng ch−a h¼n ®óng, v× trong lÞch sö còng cã nh÷ng triÕt häc
phi hÖ thèng. Ngµy nay, v¨n ho¸ d©n gian ®· trë thµnh ®èi t−îng cña mét bé
m«n khoa häc th× hµ cí g× chóng ta - nh÷ng ng−êi lµm triÕt häc - l¹i cø kh− kh−
®ãng cöa, kh«ng më réng sang lÜnh vùc triÕt lý d©n gian. Mét bµi häc thùc tÕ
trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng: Chóng ta kh«ng më réng, ng−êi kh¸c sÏ lÊn tíi.
MÆt kh¸c, nhu cÇu thùc tiÔn ®Êt n−íc buéc chóng ta ph¶i gi¶i ®¸p c©u
hái: TriÕt lý tån t¹i qua mÊy ngh×n n¨m lÞch sö cña d©n téc ta lµ g×? Mçi ng−êi
chóng ta trong qu¸ tr×nh sèng, dï nãi ra hay kh«ng nãi ra, ®Òu cã mét quan
niÖm sèng nhÊt ®Þnh, mét triÕt lý nho nhá. VËy, c¶ mét d©n téc cã bÒ dµy lÞch
sö nh− d©n téc ViÖt Nam l¹i kh«ng cã triÕt lý cña m×nh hay sao? Chóng t«i
kh«ng tin nh− vËy. Nghiªn cøu m¶ng nµy biÕt ®©u chóng ta l¹i v¹ch ra ®−îc
l«gÝc néi t¹i cña sù ph¸t triÓn lÞch sö ®Êt n−íc.
Nh− vËy, ë ViÖt Nam cã c¶ triÕt häc (mÆc dï tr−íc kia, «ng cha ta kh«ng
dïng tõ nµy vµ nã n»m trong quan hÖ bÊt ph©n víi Sö, V¨n, T«n gi¸o) vµ triÕt
19
lý. NÕu nh− c¸i thø nhÊt chóng ta cßn ch−a d¸m kh¼ng ®Þnh, th× c¸i thø hai hÇu
nh− chóng ta bá trèng. NÕu triÕt häc ng¶ vÒ phÝa b¸c häc th× triÕt lý nghiªng vÒ
phÝa d©n gian. NÕu c«ng cô cña triÕt häc lµ ph¹m trï, kh¸i niÖm, th× c«ng cô cña
triÕt lý lµ nh÷ng Èn dô, h×nh ¶nh ®Ó nãi lªn t− t−ëng. TriÕt häc th−êng g¾n liÒn
víi tÝnh chÆt chÏ vµ ®i liÒn víi tÝnh chÆt chÏ nµy, nã th−êng kh« khan, cøng
nh¾c, cßn triÕt lý tá ra mÒm dÎo h¬n, sinh ®éng h¬n, phæ th«ng h¬n, quÇn chóng
h¬n. NÕu xÐt ë b×nh diÖn phæ th«ng quÇn chóng th× nghiªn cøu triÕt lý d©n gian
cßn quan träng h¬n c¶ nghiªn cøu triÕt lý b¸c häc, triÕt häc, bëi lÏ tõ ®©y rÊt cã
thÓ chóng ta l¹i t×m ra, ph¸t hiÖn ®−îc c¸i m¹ch ngÇm s©u th¼m cña d©n téc mµ
t− t−ëng b¸c häc chØ lµ sù thÓ hiÖn bÒ næi, bªn ngoµi.
§iÓm cuèi cïng cÇn ph¶i nãi lµ ë ViÖt Nam, c¸c vÜ nh©n, anh hïng d©n
téc, thËm chÝ c¸c nhµ hiÒn triÕt, minh triÕt th−êng viÕt rÊt Ýt. §èi víi hä, chñ yÕu
lµ hµnh ®éng, ho¹t ®éng nh»m Ých n−íc lîi d©n, ®em l¹i ®éc lËp, tù do, h¹nh
phóc cho d©n téc. Bëi vËy, nÕu chØ dùa vµo c©u ch÷ cña hä mµ nãi lªn t− t−ëng
cña hä, e r»ng sÏ kh«ng ®Çy ®ñ, hoµn chØnh. T− t−ëng cña hä, nã bµng b¹c ë
kh¾p mäi n¬i, trong hµnh vi, hµnh ®éng, trong ®èi nh©n xö thÕ, trong toµn bé
cuéc ®êi cña hä. GS. TrÇn V¨n Giµu rÊt ®óng khi cho r»ng cã c¸c t¸c phÈm v¨n
ch−¬ng nãi lªn t− t−ëng, mµ còng cã hµnh vi, th¸i ®é, ho¹t ®éng c¸ nh©n hay tËp
thÓ nãi lªn t− t−ëng(1). Trong c¸c t− t−ëng ®ã rÊt cã thÓ cã nh÷ng t− t−ëng triÕt
häc. Bëi vËy, chóng ta cÇn nghiªn cøu t− t−ëng triÕt häc, triÕt lý thÓ hiÖn qua
hµnh vi, th¸i ®é, ho¹t ®éng cña con ng−êi. §iÒu nµy cã vÞ thÕ v« cïng quan
träng nghiªn cøu t− t−ëng Hå ChÝ Minh, mét con ng−êi vÜ ®¹i nh÷ng l¹i Ýt viÕt,
vµ nÕu cã viÕt th× l¹i viÕt rÊt ng¾n gän, c« ®äng.
Thùc ra khuynh h−íng nµy còng kh«ng cã g× míi mÎ, bëi lÏ trong Nho,
PhËt, L·o c¸ch ®©y hµng mÊy ngh×n n¨m ®· cã nhiÒu vÝ dô dïng hµnh ®éng, cö
chØ, hµnh vi ®Ó nãi lªn t− t−ëng. Tõ ®©y më ra mét lÜnh vùc míi ®èi víi triÕt
ViÖt lµ nghiªn cøu triÕt lý qua hµnh ®éng, ho¹t ®éng, ch¼ng h¹n nh− triÕt lý
(1)
Xem: TrÇn V¨n Giµu. MÊy ý kiÕn s¬ bé vÒ nghiªn cøu lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam. Th«ng b¸o triÕt häc, sè 7,
th¸ng 12 - 1967.
20
- Xem thêm -