Tài liệu Tri thức và quyền lực tri thức trong tư tưởng chính trị alvin toffler

MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................. 3 Chương 1: NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG VỀ QUYỀN LỰC TRI THỨC CỦA ALVIN TOFFLER ..... 12 1.1. Alvin Toffler - con người và sự nghiệp .................................................. 12 1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội và tiền đề khoa học của sự hình thành tư tưởng về quyền lực tri thức của Alvin Toffler .......................................... 15 1.2.1. Điều kiện kinh tế - xã hội ......................................................................... 15 1.2.2. Tiền đề khoa học ...................................................................................... 19 1.3. Tiền đề lý luận hình thành tư tưởng về quyền lực tri thức của Alvin Toffler...................................................................................................... 22 1.3.1. Tư tưởng về Nhà nước lý tưởng của Plato và Aristotle ........................... 22 1.3.2. Tư tưởng về vai trò của khoa học từ Roger Bacon, Francis Bacon đến René Descartes .................................................................................................. 26 1.3.3. Khuynh hướng thực chứng – khoa học và thuyết kỹ trị trong triết học phương Tây ....................................................................................................... 31 1.4. Những tư tưởng cơ bản trong tư tưởng chính trị của Alvin Toffler .... 41 1.4.1. Thuyết về sự thích nghi ............................................................................ 42 1.4.2. Tư tưởng về ba làn sóng văn minh........................................................... 44 1.4.3. Tư tưởng về quyền lực tri thức ................................................................ 48 Kết luận chương 1 ............................................................................................ 52 Chương 2: NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƯ TƯỞNG ALVIN TOFFLER VỀ TRI THỨC VÀ QUYỀN LỰC TRI THỨC .......... 54 2.1. Quan điểm của Alvin Toffler về tri thức, quyền lực và chủ thể quyền lực ........................................................................................................... 54 2.1.1. Quan điểm của Alvin Toffler về tri thức.................................................. 54 2.1.2. Quan điểm của Alvin Toffler về quyền lực ............................................. 57 2.1.3. Quan điểm của Alvin Toffler về chủ thể quyền lực................................. 62 2.2. Tư tưởng của Alvin Toffler về phẩm chất của quyền lực và các loại quyền lực truyền thống ................................................................................... 70 2 2.2.1. Phẩm chất của quyền lực.......................................................................... 70 2.2.2. Quyền lực của bạo lực.............................................................................. 76 2.2.3. Quyền lực của tiền ................................................................................... 79 2.3. Tư tưởng của Alvin Toffler về bước chuyển của quyền lực và quyền lực của tri thức.................................................................................................. 86 2.3.1. Bước chuyển của quyền lực ..................................................................... 86 2.3.2. Quyền lực của tri thức .............................................................................. 91 2.4. Thực chất, hạn chế và giá trị của tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức ........................................................................................... 113 2.4.1. Thực chất, hạn chế của tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức ... 113 2.4.2. Giá trị của tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức ....................... 133 Kết luận chương 2 .......................................................................................... 142 Chương 3: Ý NGHĨA VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA TỪ TƯ TƯỞNG ALVIN TOFFLER VỀ QUYỀN LỰC TRI THỨC ĐỐI VỚI VIỆC PHÁT HUY NGUỒN LỰC TRÍ TUỆ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ........... 144 3.1. Ý nghĩa của tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức đối với việc xây dựng nền kinh tế tri thức ở Việt Nam ................................................... 144 3.2. Những vấn đặt ra từ tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức đối với việc phát huy nguồn lực trí tuệ Việt Nam ...................................... 152 3.2.1. Tóm lược về thực trạng đội ngũ trí thức khoa học ở nước ta hiện nay.. 152 3.2.2. Một số nguyên tắc và những vấn đề đặt ra nhằm phát huy nguồn lực trí tuệ Việt Nam ............................................................................................... 162 Kết luận chương 3 .......................................................................................... 183 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 184 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 187 3 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thời điểm hiện nay nhân loại đang bước vào những năm đầu tiên của thập kỷ thứ hai thế kỷ XXI, một thế kỷ mà theo dự đoán sẽ có những bước nhảy vọt chưa từng thấy về khoa học và công nghệ, làm cho lực lượng sản xuất phát triển một cách nhanh chóng vượt khỏi trí tưởng tượng của con người. Loài người đang tạo ra những biến đổi về chất chưa từng có trong lực lượng sản xuất, đưa nhân loại từng bước quá độ sang một nền văn minh mới văn minh trí tuệ. Một thực tế chắc chắn là, với sự gia tăng sức mạnh của tri thức, khoa học, công nghệ, nền kinh tế của thế kỷ này không còn là nền kinh tế dựa nhiều vào cơ bắp và tài nguyên thiên nhiên mà chủ yếu dựa vào tri thức, khoa học, công nghệ. Các công nghệ mới, công nghệ thông tin, đặc biệt là Internet và vô tuyến đã trở thành một vũ khí cạnh tranh có tính chiến lược trong kinh doanh, một lực thúc đẩy then chốt trong hệ thống sáng tạo của cải mới. Với việc ứng dụng tri thức, các phát minh khoa học - kỹ thuật - công nghệ vào trong công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ v.v… làm cho hệ thống sản xuất mới được mở rộng không ngừng. Kết quả của những biến đổi do cách mạng khoa học - kỹ thuật - công nghệ mang lại là các vấn đề an sinh xã hội đã được giải quyết từng bước, trong cơ cấu xã hội những người lao động trí óc, hay “những chiếc áo cổ trắng” bắt đầu thay thế “những chiếc áo cổ xanh” truyền thống trước đây. Những thay đổi trong cơ cấu kinh tế - xã hội này cũng dẫn đến những thay đổi cả trong nội dung quyền lực. Các nhà chuyên môn, các chuyên gia, các nhà quản lý, các giám đốc thông tin, các CEO cao cấp theo nghĩa rộng là các nhà kỹ trị còn gọi là “giới thượng lưu xã hội”, “thượng lưu tri thức trị” có tài - đức và có năng lực tổ chức cao đã dần dần trở thành lực lượng lãnh đạo chính trị. Điều này cho thấy tri thức, thông tin đã trở thành một vấn đề trung tâm của việc thực hiện những cải cách xã hội và quyết sách chính trị; trở thành nhân tố then chốt quyết định sự mạnh yếu và hưng suy của quốc gia, dân tộc; trở thành động lực chủ yếu của sự phát triển xã hội. Kinh tế tri thức đã và đang trở thành dòng thác lớn không gì ngăn cản nổi trong ngọn triều lớn của thời đại, chỉ có những con người, dân tộc, 4 quốc gia có đầy đủ tri thức, thông tin mới có cơ hội giàu có và chiến thắng. Thông tin và tri thức vì thế là cơ sở của quyền lực mới về chính trị và kinh tế của thế giới đương đại; là tấm bản đồ tất yếu mà mỗi quốc gia, dân tộc, con người cần phải có làm hành trang bước vào tương lai. Theo logic phát triển khách quan của nó, tri thức là sức mạnh đặc biệt và đang trở thành một hình thái quyền lực mới, quyền lực tri thức sẽ thay thế cho các loại hình thái quyền lực truyền thống trước đây. Quyền lực của bạo lực, chủ yếu được dùng để trừng phạt, là nguồn quyền lực có phẩm chất thấp nhất và kém linh hoạt nhất. Của cải được dùng để khen thưởng lẫn trừng phạt, là một công cụ quyền lực có phẩm chất bậc trung và rất uyển chuyển. Còn tri thức mới là nguồn quyền lực cơ bản, linh hoạt, phẩm chất cao nhất và có tính dân chủ hơn cả. Chỉ có trí tuệ của con người là tài cái lấy không bao giờ hết, dùng không bao giờ cạn, là sản phẩm thay thế cho tất cả. Tri thức sẽ trở thành quyền lực số một trong số các quyền lực đã có trong lịch sử quyền lực, thực tiễn đã và đang chứng minh tính chân thực những dự báo trên của Alvin Toffler (Anvin Tôphlơ). Bằng luận điểm: “Con đường quyền lực và phát triển kinh tế của thế kỷ XXI không còn là con đường khai phát từ nguyên liệu và gân cốt của con người. Mà như chúng ta đã thấy là phải vận dụng con đường Tâm Trí mà thôi”[88, t2, 262], A.Toffler trở thành một trong số những nhà tương lai học đầu tiên của thời kỳ hiện đại bàn đến quyền lực tri thức. Vấn đề quyền lực tri thức, vì thế, trở thành một trong những vấn đề rất được quan tâm và A.Toffler là một trong những nhà tư tưởng có quan điểm đáng chú ý nhất hiện nay về vấn đề này. Quan điểm của A.Toffler về quyền lực tri thức – hay sự lên ngôi của sức mạnh tri thức là một trong những quan điểm được nhiều nhà khoa học, kinh tế, chính trị, xã hội học, ...thừa nhận. Quan điểm này như một tuyên ngôn của thời đại mới – thời đại kinh tế tri thức. Chính vì vậy, tư tưởng của A.Toffler về quyền lực tri thức thu hút được sự quan tâm của nhiều giới. Hiện nay đã có nhiều công trình cả trong và ngoài nước nghiên cứu về tư tưởng của A.Toffler và các tác phẩm của ông. Những công trình này nghiên cứu những lĩnh vực khác nhau mang lại nhiều ý nghĩa và có giá trị nhất định đối với các nhà 5 nghiên cứu muốn tìm hiểu về vợ chồng nhà tương lai học, kinh tế học, xã hội học này. Tuy nhiên có thể nói chưa có một công trình nào trong nước nghiên cứu một cách công phu đầy đủ về tư tưởng quyền lực tri thức của A.Toffler. Do đó để tìm hiểu về tư tưởng của A.Toffler – một học giả tư sản được các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đánh giá là nhà tương lai học, xã hội học, kinh tế học, nhà chính luận, ... xem tư tưởng của ông có thể được vận dụng và vận dụng những phần nào trong kế hoạch phát triển mạnh khoa học, công nghệ làm động lực đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển kinh tế tri thức; góp phần tăng nhanh năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế, sự phát triển nhanh, bền vững của đất nước; nâng tỷ lệ đóng góp của yếu tố năng suất tổng hợp vào tăng trưởng; phát huy có hiệu quả và sử dụng có hiệu quả nhất nguồn tri thức của con người Việt Nam và khai thác nhiều nhất tri thức của nhân loại tạo nền tảng để đến năm 2020 nước ta căn bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại được xác định trong báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng, tác giả đã chọn đề tài tri thức và quyền lực tri thức trong tư tưởng chính trị Alvin Toffler làm luận án tiến sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Nghiên cứu về A.Toffler thu hút được sự quan tâm của rất nhiều giới cả trong và ngoài nước, từ sinh viên đến các nhà quản lý, nhà khoa học, cho đến các chính khách, … Trên thế giới các tác phẩm của A.Toffler được dịch ra nhiều thứ tiếng khác nhau như: Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Tây Ban Nha, Ba Lan, Nga, Đức, Indonesia, Malaysia, Thổ Nhĩ Kỳ, ... và đã có nhiều công trình nghiên cứu về A.Toffler và quan điểm quyền lực của ông. Các tác phẩm nổi bật nhất là: E.A.Capitonov với tác phẩm Xã hội học thế kỷ XX: Lịch sử và công nghệ, do Nguyễn Quý Thanh biên dịch của nhà xuất bản Đại học quốc gia (2002) ấn hành. Trong đó E.A.Capitonov cho rằng Alvin Toffler đã đưa ra một cách tiếp cận khác trong đánh giá nền văn minh công nghiệp, phác thảo những nét căn bản của nền văn minh mới và đã có công rất lớn trong 6 việc xây dựng xã hội tương lai; A.Toffler đã có những quan điểm cấp tiến về xã hội hậu công nghiệp. G.A.Duganov với tác phẩm Toàn cầu hóa và vận mệnh nhân loại được giới thiệu trên tạp chí Thông tin những vấn đề lý luận, số 19, tháng 10/2003, đánh giá rất cao những quan điểm cấp tiến, cũng như những quan sát và kết luận của A.Toffler về các vấn đề thông tin, văn hóa, sự biến đổi của quyền lực chính trị. Tác giả của nó cũng phê phán những hạn chế không thoát khỏi phạm vi của lập trường giai cấp tư sản trong các quan điểm của A.Toffler. Ngoài ra còn có nhiều tác phẩm của các tác giả nước ngoài phân tích nội dung những tư tưởng hoặc bị ảnh hưởng lớn bởi tư tưởng A.Toffler như: M.Finley với tác phẩm Các làn sóng của Toffler, Tần Ngôn Trước với tác phẩm Thời đại kinh tế tri thức do nhà xuất bản Chính trị quốc gia Hà Nội (2001) ấn hành. Tác giả của tác phẩm này như một sự tiếp nối, chú giải tư tưởng của A.Toffler và hoàn toàn bị A.Toffler chinh phục. Thẩm Vinh Hoa và Ngô Quốc Diệu (chủ biên) với tác phẩm Tôn trọng tri thức tôn trọng nhân tài kế lớn trăm năm chấn hưng đất nước, Nguyễn Như Diệm (dịch), nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội (2008) cũng bị hấp dẫn bởi tư tưởng của A.Toffler; hay tác phẩm Tương lai khác thường của James Canton (sách dịch), xuất bản năm 2011 do nhà xuất bản Trẻ ấn hành. Ở tác phẩm này James Canton – người từng làm việc với Toffler trong nhiều dự án khác nhau đã thừa nhận chính A.Toffler là người đầu tiên giúp ông thấy rõ được tầm quan trọng của việc hiểu thấu tương lai, cung cấp một viễn cảnh độc đáo về ngày mai, phân tích những sự đổi mới và những xu hướng sẽ định hình tương lai, giúp ta hoạch định chiến lược, đầu tư, phát triển sản phẩm, phát triển kinh doanh, chính sách xã hội, phát triển năng lực dự báo và ra quyết định; v.v… Ở nước ta hiện nay cũng có rất nhiều tác giả trực tiếp hay gián tiếp đề cập đến tư tưởng của nhà tương lai học, xã hội học này. Chẳng hạn: Nguyễn Phúc Ân với Một số khía cạnh xã hội, nhà xuất bản Trẻ (1996), với tiêu đề Đọc làn sóng thứ ba của A.Toffler, tác giả đã tóm tắt nội dung, tính chất của làn sóng thứ 7 hai, làn sóng thứ ba và đánh giá tác phẩm Làn sóng thứ ba là tác phẩm có tính hệ thống, đầy ắp thông tin và có sức thuyết phục lớn; Nguyễn Đức Bình với Góp phần nhận thức thế giới đương đại do nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2003) lại bị rơi vào chủ nghĩa A.Toffler khi phân tích nội dung kiến trúc thượng tầng trong nền kinh tế tri thức qua các vấn đề như: dân chủ, sự thay đổi vị trí các yếu tố vươn tới quyền lực, bản thân hệ thống quyền lực, bản chất, chức năng, vai trò mới của nhà nước dân tộc; phương diện xã hội trong nền kinh tế tri thức. Trần Xuân Trường với bài viết Tương lai dưới con mắt nhà tương lai học Alvin Toffler đăng trên tạp chí Cộng sản, số 7, 8 (7/1995), trước hết đồng tình với một số quan điểm và dự báo của A.Toffler về một số vấn đề khoa học, công nghệ, sự phân công lao động xã hội, những hình thức và quan hệ mới của con người trong sản xuất kinh doanh. Sau đó tác giả thực hiện sự phản biện một số quan điểm và nhận định của A.Toffler về gia đình, tổ chức xã hội, thiết chế chính trị, quan hệ giai cấp, thế giới quan của A.Toffler, ... ; luận văn triết học của Nguyễn Minh Hiền (2004) với Bước đầu tìm hiểu học thuyết ba làn sóng văn minh của Alvin Toffler cũng khái quát những đặc trưng của mỗi làn sóng văn minh, vạch ra những ưu điểm và hạn chế các quan điểm của A.Toffler về sự vận động và phát triển của xã hội, rút ra ý nghĩa của những dự báo của A.Toffer. Ngoài ra còn hàng loạt các tác phẩm ảnh hưởng một phần, hoặc có đề cập đến tư tưởng A.Toffler như: Vũ Dương Ninh (chủ biên) với Lịch sử văn minh nhân loại, nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội (1997); Lê Văn Giạng với Tìm hiểu sự phát triển của học thuyết duy vật biện chứng và duy vật lịch sử cuối thế kỷ XX; Tác phẩm Trí thức Việt Nam tiến cùng thời đại của Nguyễn Đắc Hưng do nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2008), tác phẩm Vai trò của tri thức khoa học trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam hiện nay của Trần Hồng Lưu do nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2009), tác phẩm Kinh nghiệm của một số nước về phát triển giáo dục và đào tạo, khoa học và 8 công nghệ gắn với xây dựng đội ngũ trí thức của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam do nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2010), tác phẩm Đội ngũ trí thức khoa học xã hội và nhân văn Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới của Ngô Thị Phượng do nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2007), tác phẩm Phát huy tiềm năng trí thức khoa học xã hội Việt Nam của Nguyễn An Ninh, nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2008), tác phẩm Xây dựng và phát huy nguồn lực trí tuệ Việt Nam phục vụ sự nghiệp chấn hưng đất nước của Nguyễn Văn Khánh (chủ biên), cũng của nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội ấn hành (2010), v.v... Nhưng dù là trong hay ngoài nước các tác giả chủ yếu nghiên cứu về nội dung tư tưởng và viện dẫn đến nhiều khía cạnh khác nhau trong tư tưởng của A.Toffler như: vai trò của tri thức khoa học, của nguồn nhân lực, kinh tế tri thức, khoa học, giáo dục,... Những nghiên cứu đó rất có giá trị để những người đi sau kế thừa và phát triển. Tuy nhiên chưa có nhiều tác giả trong nước nghiên cứu hàn lâm về quyền lực tri thức, thông tin. Chính vì vậy, tác giả đã chọn hướng nghiên cứu này như một phương pháp tiếp cận về kinh tế tri thức. 3. Mục đích, nhiệm vụ và giới hạn phạm vi nghiên cứu của luận án  Mục đích của luận án Từ việc phân tích tư tưởng của A.Toffler về tri thức, quyền lực của tri thức, mục đích của tác giả luận án mong muốn đạt được là làm sáng tỏ tư tưởng của ông về vai trò của tri thức khoa học; rút ra ý nghĩa của cách tiếp cận tri thức – quyền lực trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam, qua đó đề xuất một số nguyên tắc có tính chất định hướng và những vấn đề đặt ra ở Việt Nam nhằm phát huy sức mạnh trí tuệ dân tộc.  Nhiệm vụ của luận án Để đạt được mục đích của luận án, tác giả thực hiện nhiệm vụ tìm hiểu, nghiên cứu những vấn đề sau: 9 Một là, tìm hiểu tiền đề thực tiễn và lý luận của tư tưởng A.Toffler về quyền lực tri thức. Hai là, phân tích nội dung tư tưởng của A.Toffler về quyền lực tri thức. Ba là, nhận xét, đánh giá và nêu lên những hạn chế và giá trị, ý nghĩa của tư tưởng A.Toffler.  Phạm vi nghiên cứu của luận án Để làm rõ tư tưởng của A.Toffler về quyền lực tri thức, tác giả luận án không có tham vọng đi sâu và nghiên cứu toàn bộ quan điểm, tư tưởng, tác phẩm của A.Toffler mà chủ yếu tập trung nghiên cứu những phân tích của A.Toffler về vai trò của tri thức khoa học, thông tin trong làn sóng thứ ba được thể hiện trong những tác phẩm nổi tiếng của nhà tương lai học này. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án  Cơ sở lý luận Để thực hiện được mục đích và nhiệm vụ trên, luận án này được thực hiện trên cơ sở lý luận và phương pháp luận nền tảng là chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các văn kiện Đại hội và nghị quyết của Đảng Cộng sản Việt Nam, mà chủ yếu chủ nghĩa duy vật lịch sử và quan điểm thực tiễn.  Phương pháp nghiên cứu Tác giả sử dụng phương pháp luận cơ bản, chỉ đạo xuyên suốt trong quá trình nghiên cứu là phép biện chứng duy vật, kết hợp cách tiếp cận hình thái và cách tiếp cận văn minh. Vận dụng các phương pháp cụ thể là logic lịch sử. Bên cạnh đó, trong quá trình nghiên cứu tác giả còn sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, đối chiếu, khái quát hóa, phương pháp văn bản học, phương pháp hội đồng, nhân học văn hóa. 5. Cái mới của luận án Thứ nhất, làm rõ được quan điểm của Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức, xác định được giá trị và ý nghĩa cùng với những hạn chế 10 của tư tưởng này trong quá trình xây dựng và phát triển kinh tế tri thức ở nước ta hiện nay. Thứ hai, đề xuất những nguyên tắc và những vấn đề đặt ra mang tính định hướng nhằm phát huy nguồn lực trí tuệ Việt Nam. 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận án  Về ý nghĩa khoa học Luận án đã góp phần làm rõ nội dung tư tưởng của Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức thông qua việc phân tích hệ thống các khái niệm tri thức, quyền lực, chủ thể quyền lực, phẩm chất quyền lực, quyền lực của bạo lực, quyền lực của của cải, bước chuyển của quyền lực và quyền lực của tri thức. Luận án góp phần vào việc nghiên cứu tương lai học tư sản và triết học chính trị phương Tây.  Về ý nghĩa thực tiễn Trên cơ sở làm rõ nội dung của tư tưởng Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức, luận án đã chỉ ra những hạn chế và những ý nghĩa lịch sử của tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức. Trong điều kiện hiện nay, việc nghiên cứu tư tưởng của Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức là cần thiết, có giá trị tham khảo cho chúng ta trong việc xây dựng đội ngũ tri thức, phát triển khoa học, phục vụ đắc lực cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và triển khai lộ trình phát triển kinh tế tri thức. Bên cạnh đó luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho sinh viên trong học tập, nghiên cứu lịch sử triết học Mỹ nói riêng và lịch sử triết học phương Tây nói chung. 7. Kết cấu của luận án Hướng theo mục tiêu nghiên cứu, ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận án được chia làm ba chương với mười tiết. 11 Chương 1, “những điều kiện và tiền đề hình thành tư tưởng về quyền lực tri thức của Alvin Toffler” luận án phân tích những điều kiện kinh tế - xã hội, tiền đề khoa học (thực tiễn), tiền đề lý luận, khái quát về con người – sự nghiệp cũng như những tư tưởng cơ bản trong tư tưởng chính trị của Alvin Toffler để làm cơ sở cho việc tìm hiểu, phân tích về “nội dung cơ bản trong tư tưởng Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức”, được thực hiện trong chương 2, chương trọng tâm của luận án. Trong chương 2, tác giả đứng trên quan điểm của chủ nghĩa MácLênin, cũng đã đánh giá những điểm mạnh, điểm yếu, những đóng góp và những sai lầm của Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức. Chương 3, “ý nghĩa và những vấn đề đặt ra của tư tưởng Alvin Toffler về quyền lực tri thức đối với việc phát huy nguồn lực trí tuệ ở Việt Nam hiện nay” trình bày về khả năng áp dụng những quan điểm tiến bộ của Alvin Toffler về tri thức và quyền lực tri thức vào điều kiện của Việt Nam hiện nay, khi đất nước đang bắt đầu phát triển kinh tế tri thức. Trong chương này tác giả cũng cố gắng nêu một số nguyên tắc nhằm phát huy nguồn lực trí tuệ của Việt Nam. 12 Chương 1 NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG VỀ QUYỀN LỰC TRI THỨC CỦA ALVIN TOFFLER 1.1. Alvin Toffler - con người và sự nghiệp Alvin Toffler sinh ngày 04 - 10 – 1928, tại New York – Mỹ và hiện ông đang sống cùng gia đình tại vùng Bel Air thuộc thành phố Los Angeles, bang California. Ông tốt nghiệp cử nhân văn chương tại đại học New York. Với bộ ba tác phẩm chủ đạo Alvin Toffler nổi lên như một nhà dự báo có ảnh hưởng lớn trên thế giới trong những năm cuối của thế kỷ XX và những năm đầu của thế kỷ XXI. Trong những tác phẩm của mình, ông không trực tiếp phân tích tình hình thế giới như nó vốn có, mà chủ yếu là nêu lên những xu hướng biến đổi và phát triển của văn minh loài người. Như chính lời ông nói, những cuốn sách của ông “dựa vào giả thuyết cho rằng những thay đổi nhanh chóng của thế giới hiện thời không phải là hỗn loạn và ngẫu nhiên như người ta tưởng”, mà là một quá trình biến đổi từ nền văn minh này sang nền văn minh khác của loài người. Chỉ trong một thời gian dài bằng một đời người, “văn minh nhà máy” hay còn gọi là văn minh công nghiệp (Làn sóng thứ hai) từng thống trị thế giới nhiều thế kỷ sẽ bị thay thế bằng một nền văn minh mới, khác về cơ bản. Và theo ông, thời điểm chúng ta đang sống – thập kỷ 90 – trong cách nhìn ấy chính là một trong những thời điểm “bản lề” lớn nhất của lịch sử loài người. Cũng cần phải nói rằng, Alvin Toffler không phải là người đầu tiên mô tả những thay đổi của văn minh loài người. Trước đó, đã có một số nhà nghiên cứu nổi tiếng đề cập đến những thay đổi đó. D.Berle, D.Bell, hay Z. Brzezinski chẳng hạn, đã nêu lên khái niệm “xã hội hậu công nghiệp” từ giữa những năm 60 - 70. Nhưng có thể nói, đến Alvin Toffler, mọi vấn đề trở thành có hệ thống hơn, có sức thuyết phục hơn do ông có cái nhìn bao quát hơn, cụ thể hơn và cũng sâu hơn. Hơn nữa bởi vì thực tiễn xã hội ở thập kỷ 80 – 90 có những biến động vô cùng to lớn trong điện tử, tin học, viễn thông, v.v. đã cung cấp dữ kiện nhiều hơn trước để nuôi dưỡng cho những tư tưởng 13 của ông. Ban đầu những tác phẩm đầu tay của ông tập trung vào vấn đề công nghệ và các tác động của công nghệ đến đời sống kinh tế – xã hội, văn hóa, v.v. Sau đó ông chuyển qua nghiên cứu phản ứng về những sự thay đổi của xã hội. Các tác phẩm sau này của ông thường đề cập đến sức mạnh của vũ khí, công nghệ và chủ nghĩa tư bản của thế kỷ XXI. Cụ thể, năm 40 tuổi (1968), ông bắt đầu được chú ý với tác phẩm đầu tay The culture consumers (Văn hóa tiêu dùng) viết về con người và ứng xử của họ trong môi trường sản xuất và tiêu thụ. Năm 1970, ông trở nên rất nổi tiếng ở Mỹ khi cho xuất bản tác phẩm thứ hai: Future Shock (Cú sốc tương lai). Sau đó ông được thế giới biết đến với hàng loạt những tác phẩm nổi tiếng, The Third Wave (Làn sóng thứ ba, 1980), Powershift (Thăng trầm quyền lực, 1990), War and antiwar – Survival at the down of 21th century (Chiến tranh và chống chiến tranh – Sự sống còn của loài người ở buổi bình minh của thế kỷ XXI, 1993), Creating a new civilization – Politics of the Third Wave (Tạo dựng một nền văn minh mới – Chính trị của làn sóng thứ ba, 1995), The Eco-spasm report (Dự báo về sự bùng nổ kinh tế, 1975), Previews and Premises (Những tiên đoán và tiền đề, 1983), The adaptive corporation (Công ty uyển chuyển, 1984), Jamerica (1994). Ngoài ra còn có những tác phẩm ông tham gia với các tác giả khác. Bên cạnh đó, sự thành công của ông trong lĩnh vực khoa học không thể không nhắc đến người đồng hành và cũng là người bạn đời của ông, bà Heidi Toffler. Tại Mỹ, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và nhiều nước trên thế giới, một số tác phẩm của Alvin Toffler được đánh giá là những tác phẩm kinh điển, một thời từng là sách gối đầu dường trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội của nguyên thủ tướng Chu Dung Cơ. Các tác phẩm cũng như những tư tưởng của ông được sử dụng trong nghiên cứu và giảng dạy tại nhiều nước trên thế giới, chúng cũng là tài liệu được chính khách nhiều quốc gia tham khảo. Các tác phẩm đó đã ảnh hưởng đến đường lối cai trị và lãnh đạo, cách 14 tư duy về tương lai của nhiều chính phủ. Tại Mỹ, các tác phẩm của Alvin Toffler cũng ảnh hưởng đến một số quan điểm của Nhà Trắng dưới thời cựu tổng thống Bill Clinton. Bill Clinton còn sử dụng các tác phẩm đó nhằm phục vụ cho chiến dịch “Chiếc cầu bắc vào tương lai” (A bridge to the future). Ở Hàn Quốc, trước đây cựu tổng thống Kim Dae Jung đích thân mời Alvin Toffler giúp Hàn Quốc trong việc thực hiện bước quá độ vào nền kinh tế làn sóng thứ ba. Bằng định hướng chiến lược đó Hàn Quốc đã vươn lên cải thiện vị trí của mình trên bản đồ kinh tế thế giới. Ở Nhật có cả một chương trình tổ chức cho hàng chục nghìn người tham gia đề tìm hiểu nghiên cứu tư tưởng của Alvin Toffler. Theo đánh giá của tạp chí Time (Time magazine) thì Alvin Toffler và Heidi Toffler đã đem đến cho tất cả những ai muốn trở thành nhà tương lai học các chuẩn mực để định hướng suy nghĩ. Accenture, một công ty tư vấn quản lý, bầu ông là một trong những người có tiếng nói ảnh hưởng nhất trong giới doanh nhân, chỉ sau Bill Gates và Peter Drucker. Financial Times coi ông là “nhà tương lai học nổi tiếng nhất thế giới”. Nhật báo People’s Daily xếp ông vào danh sách 50 người nước ngoài có ảnh hưởng lớn tới Trung Quốc thời hiện đại. Ngoài nghiên cứu viết sách, Alvin Toffler còn tham gia rất nhiều hoạt động. Ông đã từng là phó tổng biên tập của tạp chí Fortune. Những bài viết của ông được đăng tải trên các tạp chí nổi tiếng như: Fortune, Washington Post, Reader’s Digest, New York Times, Observer, Los Angeles Times, El Pais, London Observer, Korea Economic Daily, Nikkei Business… Ông còn là giáo sư thỉnh giảng và diễn thuyết tại nhiều trường đại học; là thành viên của nhiều tổ chức như: Russell Sage Foudation (Mỹ), International Institute for Strategic Studies (Anh), Futuribles (Pháp), Center for Global Communication (Nhật), Multimedia Super Corridor (Malaysia)… Ngoài ra ông là cộng tác viên của Nhà Trắng, tư vấn cho công ty AT & T (American Telephone and Telegraph Company), Institute for the Future, Educational Facilities Laboratories, Inc… 15 1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội và tiền đề khoa học của sự hình thành tư tưởng về quyền lực tri thức của Alvin Toffler 1.2.1. Điều kiện kinh tế - xã hội Nửa sau thế kỷ XX, nhất là thập kỷ 70 – 80 đến 90, loài người đã chứng kiến những thay đổi rất đáng kinh ngạc trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội do tác động mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật hiện đại. Có thể hình dung tốc độ phát triển vũ bão của khoa học và công nghệ như sau: “Số lượng tri thức khoa học của loài người tích lũy được trong một thế kỷ vừa qua bằng tổng toàn bộ tri thức khoa học mà loài người tích lũy được trong suốt lịch sử tồn tại của mình. Số lượng tri thức ấy rất có thể được nhân đôi lên trong thế kỷ sau”[15, 213]. Quả thực chỉ trong vòng mấy chục năm gần đây, tri thức của nhân loại tích lũy được đã ngang bằng với tổng số tri thức có trong 2 thiên niên kỷ trước và người ta dự báo rằng, đến năm 2020, tri thức nhân loại sẽ tăng 4 lần so với tri thức đã có hiện nay. Theo A.Toffler hiện nay chúng ta đang sống trong thời kỳ rực rỡ nhất của lịch sử loài người mà: “Tốc độ thay đổi gia tăng nhanh đến mức trí tưởng tượng của chúng ta cũng không thể theo kịp”[86, 29]. Bước nhảy vọt vĩ đại này được bắt đầu từ khi Gutenberg phát minh ra chữ in vào thế kỷ XV. Trước năm 1500 châu Âu sản xuất sách với tốc độ 1.000 cuốn mỗi năm. Vào năm 1950, bốn thế kỷ rưỡi sau đó, tốc độ tăng vọt với 120.000 cuốn mỗi năm. Vào những năm 1960, chỉ một thập kỷ sau, việc xuất bản sách đã thực hiện một bước nhảy có ý nghĩa khác, số sách xuất bản trên thế giới là 1.000 cuốn mỗi ngày. Có thể nói số sách in ra tương đương với tốc độ con người phát hiện ra kiến thực mới. Giữa những năm 1959, và 1969, số lượng tạp chí Mỹ phát hành các đề tài đặc biệt nhảy vọt từ con số 126 lên 235. Đối với sách cũng thế, số lượng đầu sách tăng lên rất nhanh hàng năm, có khoảng 30.000 đầu sách được in. Thời kỳ này theo con số của A.Toffler, chính phủ Mỹ tạo ra 100.000 báo cáo hàng năm, 450.000 bài báo, sách và tạp chí. Trên thế giới, số 16 lượng báo chí, sách vở khoa học và kỹ thuật tăng với tốc độ 600.000.000 trang mỗi năm. Giữa thế kỷ XVIII, toàn thế giới chỉ có 10 tờ tạp chí khoa học thì đến giữa thế kỷ XX tăng lên 1.000 tờ, năm 1970 là 100.000 tờ. Về khoa học nếu như năm 1800, số nhà khoa học chỉ là 1.000 người thì đến năm 1850 là 10.000 người, năm 1900 là 100.000; năm 1950 tăng lên 1.000.000 người và đến năm 1970 là 3.200.000 người. Tri thức loài người trong thế kỷ XIX, cứ 50 năm lại tăng lên một lần; đến đầu thế kỷ XX, cứ 30 năm lại tăng lên một lần, nhưng đến giữa những năm 50 của thế kỷ XX, cứ 10 năm lại tăng lên một lần. Hệ thống nghiên cứu và phát triển (R &D) ở Mỹ bao gồm các cơ sở nghiên cứu trong các công ty, hàng trăm trường đại học và hơn 700 phòng thí nghiệm liên bang. Kinh phí đầu tư cho hệ thống này hàng năm lên đến 150 tỷ USD. Xét về mặt kỹ thuật , từ giữa thế kỷ XIV trở về trước, trên thế giới chỉ có khoảng 300 loại phát minh sáng tạo và thành tựu khoa học quan trọng. Từ thế kỷ XV đến nay, phát minh sáng tạo về khoa học nói chung được ghi nhận chủ yếu thông qua bản quyền. Tổng số bản quyền trước thế kỷ XX không tới 1 triệu bản, thì trong thế kỷ XX đã lên đến 40 triệu bản. Chỉ tính riêng ở Mỹ trong khoảng 90 năm (1901 – 1991), nước Mỹ chiếm 203 trong tổng số 620 giải thưởng Nobel của thế giới (30%), trong đó khoa học tự nhiên chiếm 40% và khoa học kinh tế chiếm 60%. Con số này hiện nay càng tập trung vào Mỹ. Chỉ tính từ năm 1990 đến năm 1998, sau khi A.Toffler viết tác phẩm Thăng trầm quyền lực, riêng ở Mỹ đã có 54 nhà khoa học trong tổng số 72 nhà khoa học được giải thưởng Nobel. Và mặc dù dân số chỉ chiếm 1/22 dân số thế giới, nhưng hàng năm, nền kinh tế Mỹ sản xuất ra một lượng của cải bằng 1/4 GDP của thế giới. 17 Nền tảng của các thành tựu này là những phát kiến vĩ đại và những đổi mới công nghệ có tính đột phá trong các lĩnh vực khoa học tự nhiên, khoa học công nghệ, công nghiệp diễn ra trong suốt thế kỷ thứ XX. Những thay đổi sâu sắc tới mức nhiều nhà hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau đều phải nói tới nhu cầu đổi mới cách tư duy về hiện tại, về tương lai và cách làm đối với những vấn đề cơ bản đặt ra trong cuộc sống. Với việc xuất hiện và ngày càng có sức cạnh tranh lớn của những ngành sản xuất có hàm lượng khoa học và công nghệ cao, thế mạnh tuyệt đối về nguồn tài nguyên thiên nhiên, sức lao động dồi dào, ... ngày càng có ý nghĩa tương đối. Các nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng với thời gian, sự giàu có của một quốc gia phụ thuộc vào các yếu tố khác nhau. Thế kỷ XVIII trở về trước, đó là sự màu mỡ của đất đai, sức mạnh cơ bắp có thể đưa vào làm nông nghiệp; vào thời kỳ cách mạng công nghiệp, đó là cơ sở nguyên liệu, năng lượng, quặng sắt, than đá, dầu mỏ, v.v., còn ngày nay là tiềm năng khoa học, là khả năng động viên nguồn chất xám có được của đất nước. Ph.Ăngghen viết: “Trong một chế độ hợp lý vượt lên trên sự chia rẽ về lợi ích, thì yếu tố tinh thần sẽ được liệt kê là một trong các yếu tố của sản xuất và sẽ tìm được vị trí của nó trong các hạng mục chi phí sản xuất của chính trị kinh tế học. Đến lúc ấy chúng ta đương nhiên vui mừng thấy rằng chỉ một thành quả khoa học như máy hơi nước của James Watt, trong 50 năm đầu tồn tại của nó, đã đem lại cho thế giới lợi ích nhiều hơn so với những giá phải trả cho công cuộc phát triển khoa học kể từ lúc bắt đầu”[60, t20, 607]. Thật vậy, những phát minh vĩ đại nhất trong thế kỷ thứ XX và sự phát triển mạnh mẽ của một loạt ngành khoa học như toán lý thuyết và ứng dụng, vật lý hạt nhân, hóa học, sinh học, tin học, điện tử học, vi điện tử, ... đã đưa khoa học lên vị trí trọng yếu trong đời sống xã hội loài người. 18 Nếu trong nhiều thế kỷ trước đây, khoa học chỉ phát triển một cách độc lập và mãi cho tới cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX mới có quan hệ mật thiết với kỹ thuật và công nghệ, với tốc độ phát triển chậm hơn so với chúng, thì vào nửa sau thế kỷ XX, khoa học đã tiến vượt lên trên và giữ vị trí chủ đạo trong dây chuyền “Khoa học - Kỹ thuật - Sản xuất”. Kể từ đây đã diễn ra quá trình khoa học biến thành lực lượng sản xuất trực tiếp, không chỉ thể hiện vai trò của khoa học ngày càng tăng, mà còn là điều kiện cần thiết để đưa lực lực sản xuất lên một bước phát triển mới. Nhờ có những tiền đề được tạo ra bởi các cuộc cách mạng mới nhất trong khoa học tự nhiên vào cuối thế kỷ XIX và nửa đầu thế kỷ XX, mà cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật đã bắt đầu và thực hiện sự bùng nổ kể từ thập niên 40 tới giữa thập niên 70 của thế kỷ XX. Đây cũng chính là giai đoạn đầu tiên của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ ba, được đặc trưng bởi sự áp dụng nhanh chóng những thành tựu khoa học kỹ thuật, trước hết trong lĩnh vực quân sự ở chiến tranh thế giới lần thứ hai, và sau đó là trong các lĩnh vực dân sự, khiến cho lực lực sản xuất phát triển vượt bậc. Từ giữa thập niên 80 của thế kỷ XX trở đi, xét trên phương diện trình độ lực lực sản xuất, sự khởi đầu của cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện đại, tiếp ngay theo cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật, đã đưa nhân loại tiến vào ngưỡng cửa của một thời đại mới, đó là thời đại tri thức. Đây là bước quá độ sang sự phát triển kỹ thuật và công nghệ hoàn toàn chỉ trên cơ sở khoa học trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội và các ngành sản xuất vật chất, biến bản thân khoa học thành nền công nghiệp tri thức. Cố thủ tướng Anh – Winston Churchill từng nói rằng: “Đế quốc tương lai sẽ được thiết lập bằng tri thức”, lời dự đoán của ông càng ngày càng được khẳng định là đúng. Trong thời đại tri thức, tri thức con người đóng vai trò quyết định sự phát triển, sự thịnh vượng của một quốc gia. Trong giai đoạn này, con người sử dụng tri thức của mình để chế tạo ra các loại máy móc, thiết bị có thể thay thế một phần chức 19 năng điều khiển, tư duy của mình trong một số lĩnh vực với kết quả cao hơn nhiều so với bộ não của con người. Đứng ở vị trí trung tâm, con người có trình độ độc lập về trí tuệ và tâm lý cao hơn nhiều so với hai thời đại trước đó và hành động chủ yếu theo những yêu cầu tự biểu hiện và sáng tạo chứ không phải theo những động cơ truyền thống. Trong thời đại tri thức, nền kinh tế công nghiệp sẽ chuyển thành nền kinh tế thông tin (nhiều nhà khoa học còn gọi đây là nền kinh tế tri thức, nền kinh tế tin học, nền kinh tế số, nền kinh tế nhuyễn tính, …). Như vậy thực tiễn kinh tế - xã hội phương Tây nói chung, đặc biệt là thực tiễn kinh tế - xã hội Mỹ nói riêng đã tác động không nhỏ đến các tầng lớp trí thức trong đó có A.Toffler. Do đó có thể nói tư tưởng của A.Toffler về quyền lực tri thức ra đời trên mảnh đất hiện thực, nó không thể thoát ly khỏi điều kiện kinh tế - xã hội đương thời. 1.2.2. Tiền đề khoa học Sự ra đời tư tưởng về quyền lực tri thức của A.Toffler là sản phẩm tất yếu của những điều kiện kinh tế - xã hội của xã hội tư bản chủ nghĩa Mỹ nửa sau thế kỷ XX; đồng thời nó là sự phát triển phù hợp với lịch sử tư tưởng nước Mỹ thời hiện đại. Tuy nhiên đề cập đến tư tưởng về quyền lực tri thức của A.Toffler mà không đề cập đến những thành tựu trong khoa học – công nghệ là một thiếu sót. Bởi lẽ, sự tác động của khoa học nói chung và khoa học – kỹ thuật, công nghệ nói riêng đến đời sống con người là vô cùng to lớn, nó có thể làm thay đổi nhận thức của một con người, một cộng đồng, cho đến cả một dân tộc. Về tác động của những phát minh vạch thời đại đến nhận thức con người, Ph.Ăngghen trong tác phẩm Biện chứng của tự nhiên đã vạch ra rằng, mỗi lần có một phát minh vạch thời đại ngay cả trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, thì chủ nghĩa duy vật không thể tránh khỏi phải thay đổi hình thức của nó. Và chính vì đề cao một cách thái quá về vai trò của tri thức khoa học, 20 nên một số nhà tư tưởng phương Tây, không ngoại trừ A.Toffler cho rằng những thành tựu của khoa học – công nghệ hiện đại đem lại có thể quyết định sự thắng lợi của một chế độ chính trị xã hội. Ở quê hương A.Toffler – nơi tập trung những nhà khoa học hàng đầu thế giới những phát minh liên tục ra đời. Có những phát minh khoa học không chỉ làm thay đổi nhận thức mà còn thay đổi cả hành động của con người. Với cốt lõi là cuộc cách mạng vi điện tử diễn ra từ đầu thập niên 60 và các thành tựu khoa học kỹ thuật lớn nhất của thế kỷ XX, cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật hiện đại còn là bước quá độ với sự chỉ đạo và với vai trò dẫn đường của khoa học sang quá trình tổ chức lại về căn bản công nghệ sản xuất, điều tiết các quy trình công nghệ với quy mô ngày càng tăng, tổ chức lại tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội trên, từ giáo dục công ty, xí nghiệp, nhà máy đến cơ cấu quyền lực nhà nước, … trên cơ sở những ngành công nghệ cao mà các cuộc cách mạng trước đó chưa đủ điều kiện tạo ra một cách hoàn chỉnh như công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu mới, công nghệ năng lượng mới, công nghệ tự động hoá trên cơ sở kỹ thuật vi điện tử, … Ở bình diện trình độ của lực lượng sản xuất theo các tiêu chí như: công cụ, tư liệu, phương tiện, vật liệu, năng lượng và động lực, … thì việc ra đời một khuôn mẫu mới trong lĩnh vực này cũng có thể đồng nghĩa với sự xuất hiện một thời đại kinh tế mới. C.Mác đã nhận xét “Những thời đại kinh tế khác nhau không phải ở chỗ chúng sản xuất ra cái gì, mà là, ở chỗ chúng sản xuất bằng cách nào với những tư liệu lao động nào. Các tư liệu lao động không những là các thước đo sự phát triển lao động của con người, mà còn là một chỉ tiêu của những quan hệ xã hội, trong đó lao động được tiến hành. Trong bản thân những tư liệu lao động thì những tư liệu lao động cơ khí lại cấu thành những dấu hiệu đặc trưng tiêu biểu cho một thời đại sản xuất xã hội nhất định”[62, t23, 269].