Tài liệu Tri thức địa phương trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên của người tày ở huyện ba bể, tỉnh bắc kạn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN CHU THỊ VÂN ANH TRI THỨC ĐỊA PHƢƠNG TRONG SỬ DỤNG VÀ BẢO VỆNGUỒN TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN CỦA NGƢỜI TÀY Ở HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN CHU THỊ VÂN ANH TRI THỨC ĐỊA PHƢƠNG TRONG SỬ DỤNG VÀ BẢO VỆ NGUỒN TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN CỦA NGƢỜI TÀY Ở HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN Chuyên ngành: Dân tộc học Mã số: 62 22 70 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS HOÀNG LƢƠNG 2. PGS. TS NGUYỄN NGỌC THANH HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố. Những luận điểm mà luận án kế thừa từ những ngƣời đi trƣớc đều ghi rõ xuất xứ và tác giả. Nếu có gì gian dối, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 5 tháng 9 năm 2017 Tác giả luận án NCS Chu Thị Vân Anh 1 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án “Tri thức địa phương trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên của người Tày ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn”, tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ tận tình của Ban quản lý Vƣờn Quốc gia Ba Bể, Sở KH&ĐT tỉnh Bắc Kạn, Sở VH-TT&DL tỉnh Bắc Kạn, Chi cục Kiểm lâm tỉnh Bắc Kạn, Cục thống kê tỉnh Bắc Kạn, UBND huyện Ba Bể, Chi cục Thống kê huyện Ba Bể, Phòng Dân tộc huyện Ba Bể, UBND các xã Nam Mẫu, Khang Ninh, Quảng Khê (huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn), bà con nhân dân các xã thuộc địa bàn nghiên cứu. Đồng thời, tôi cũng nhận đƣợc sự chỉ bảo về mặt khoa học của thầy giáo hƣớng dẫn cũng nhƣ các thầy cô giáo, các nhà khoa học thuộc Khoa Nhân học, Trƣờng ĐHKHXH&NV - ĐHQG Hà Nội. Bên cạnh đó là sự động viên, tạo điều kiện từ phía cơ quan, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Trƣớc hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy giáo hƣớng dẫn: cố PGS.TS Hoàng Lƣơng và PGS.TS Nguyễn Ngọc Thanh. Các thầy đã giúp đỡ tôi trong việc gợi mở hƣớng nghiên cứu, phƣơng pháp thu thập và xử lý tài liệu, sửa chữa bản thảo và đƣa ra những ý kiến khoa học quý báu để tôi có thể hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo trong Khoa Nhân học, Trƣờng ĐHKHXH&NV - ĐHQG Hà Nội, Khoa Xã hội - Trƣờng Cao đẳng Vĩnh Phúc và các cơ quan ban ngành đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình nghiên cứu, hoàn thiện luận án. Lời cảm ơn sâu sắc, tôi xin đƣợc gửi tới các cơ quan đoàn thể tại địa bàn nghiên cứu, đặc biệt là nhân dân 3 xã Nam Mẫu, Khang Ninh, Quảng Khê (huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn) đã tạo điều kiện giúp đỡ về nơi ăn chốn ở, cung cấp tƣ liệu thực địa để tôi có đủ cơ sở hoàn thành công trình nghiên cứu của mình. Nhân đây, tôi cũng xin cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn động viên và tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành công việc của mình. Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn vì những sự giúp đỡ quý báu đó! 2 MỤC LỤC NỘI DUNG Trang 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI .............................................................................................................................. 7 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU...................................................................................... 9 3. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU............................................................................................. 9 4. NGUỒN TƢ LIỆU CỦA LUẬN ÁN ...................................................................................................10 5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN ..........................................................................................10 6. BỐ CỤC CỦA ĐỀ TÀI...........................................................................................................................11 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu tri thức địa phƣơng............................................... 12 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tri thức địa phương trên thế giới .................................... 12 1.1.2. Nghiên cứu tri thức địa phương ở Việt Nam..................................................... 19 1.1.3. Nghiên cứu về tri thức địa phương của người Tày ........................................... 24 1.2. Cơ sở lý thuyết .............................................................................................................. 29 1.2.1. Các khái niệm .................................................................................................... 29 1.2.2. Lý thuyết về sinh thái học nhân văn trong nghiên cứu về tri thức địa phương 33 1.2.3. Lý thuyết về biến đổi và thích ứng văn hóa ....................................................... 34 1.3. Phƣơng pháp nghiên cứu .............................................................................................. 37 1.4. Khái quát về tộc ngƣời và địa bàn nghiên cứu ............................................................. 39 1.4.1. Khái quát về người Tày ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn ............................................ 39 1.4.2. Khái quát về các điểm nghiên cứu ..................................................................... 44 Chƣơng 2 TRI THỨC ĐỊA PHƢƠNG TRONG SỬ DỤNG VÀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN ĐẤT 2.1. Nhận thức của ngƣời Tày Ba Bể về các loại đất ........................................................... 48 2.2. Tri thức địa phƣơng trong sử dụng tài nguyên đất ....................................................... 51 2.2.1. Tri thức địa phương trong trong sử dụng đất ruộng nước (nà)......................... 51 2.2.2. Tri thức địa phương trong sử dụng đất nương .................................................. 56 2.2.3. Tri thức địa phương trong sử dụng đất làm nhà................................................ 61 2.2.4. Tri thức địa phương trong sử dụng đất vườn .................................................... 63 2.3. Tri thức địa phƣơng trong việc bảo vệ đất .................................................................... 64 2.3.1. Những thực hành trong bảo vệ tài nguyên đất .................................................. 65 2.3.2. Những hình thức tín ngưỡng liên quan đến đất và một số kiêng cữ .................. 70 2.4. Những biến đổi của tri thức địa phƣơng trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên đất ......................................................................................................................................... 75 3 Chƣơng 3:TRI THỨC ĐỊA PHƢƠNG TRONG SỬ DỤNG VÀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG 3.1. Nhận thức của cộng đồng về vai trò của rừng .............................................................. 81 3.2. Tri thứcđịa phƣơng trong sử dụng nguồn tài nguyên rừng ........................................... 82 3.2.1. Đối tượng khai thác ........................................................................................... 83 3.2.2. Tri thức địa phương trong sử dụng gỗ và các loại phi gỗ ................................. 85 3.2.3. Tri thức địa phương trong sử dụng các loại dược liệu…………………...........…94 3.2.4. Tri thức địa phương trong sử dụng các loài thú rừng và côn trùng …………..96 3.3. Tri thức địa phƣơng trong bảo vệ tài nguyên rừng ..................................................... 102 3.3.1. Tri thức địa phương trong bảo vệ rừng thông qua những hành vi thực tế ...... 102 3.3.2. Tín ngưỡng liên quan đến vấn đề bảo vệ rừng ................................................ 104 3.4. Những biến đổi của TTĐP trong sử dụng và bảo vệ tài nguyên rừng hiện nay…… .107 Chƣơng 4:TRI THỨC ĐỊA PHƢƠNG TRONG SỬ DỤNG VÀ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN NƢỚC 4.1. Nhận thức của ngƣời Tày về tài nguyên nƣớc ............................................................ 112 4.2. Tri thức địa phƣơng trong sử dụng nguồn tài nguyên nƣớc ....................................... 114 4.2.1. Tri thức địa phương về dự báo liên quan đến nguồn nước ............................. 114 4.2.2. Các nguồn nước phục cho sản xuất và sinh hoạt ............................................ 116 4.2.3. Các phương thức dẫn nước.............................................................................. 119 4.2.4. TTĐPtrong khai thác và sử dụng các nguồn thủy sản của hồ Ba Bể .............. 124 4.3. Tri thức địa phƣơng trong bảo vệ nguồn nƣớc ........................................................... 127 4.3.1. Trong thực hành thường nhật ............................ Error! Bookmark not defined. 4.3.2. Các hình thức tín ngưỡng liên quan đến tài nguyên nước ............................... 128 4.4. Những biến đổi của tri thức địa phƣơng trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên nƣớc hiện nay .......................................................................................................................... 128 Chƣơng 5: TRI THỨC ĐỊA PHƢƠNG - NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA TRONG BỐI CẢNH PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG 5.1. Mối quan hệ giữa các yếu tô đất - nƣớc - rừng trong hệ tri thức địa phƣơng của ngƣời Tày Ba Bể………………………………………………………………………………...135 5.2. Những yếu tố tác động đến TTĐP của ngƣời Tày ở Ba Bể. ....................................... 137 5.2.1. Chủ trương thành lập VQG Ba Bể - Sự đứt gãy về tri thức địa phương ......... 137 5.2.2. Nhu cầu từ cộng đồng - nguyên nhân nội tại ................................................... 140 5.3. Vai trò của chính sách và dự án trong sự phát triển bền vững của ngƣời Tày Ba Bể giai đoạn hiện nay ................................................................................................................. 144 5.3.1. Những chương trình, dự án trong nước ........................................................... 144 5.3.2. Những chương trình, dự án nước ngoài .......................................................... 149 5.4. Một số kiến nghị ......................................................................................................... 158 KẾT LUẬN .................................................................................................................................................161 TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................... ……………………………168 4 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 3PAD Quan hệ đối tác vì ngƣời nghèo trong phát triển nông lâm tỉnh Bắc Kạn ÂL Âm lịch GEF Quỹ môi trƣờng toàn cầu IFAD Quỹ Quốc tế và phát triển nông nghiệp HTX Hợp tác xã LHQ Liên hợp quốc NXB Nhà xuất bản PARC Xây dựng các Khi bảo vệ nhằm Bảo tồn Tài nguyên thiên nhiên trên cơ sở ứng dụng quan điểm sinh thái cảnh quan TK Thế kỷ TTĐP Tri thức địa phƣơng Tr Trang UBND Ủy ban nhân dân UNDP Chƣơng trình phát triển của Liên hợp quốc UNESCO Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của Liên hợp quốc VQG Vƣờn quốc gia WIPO Tổ chức sở hữu trí tuệ Thế giới WB Ngân hàng Thế giới 5 DANH MỤC BẢNG Bảng Trang Bảng 1.1: Cơ cấu dân tộc huyện Ba Bể năm 2009 40 Bảng 2.1: Cách thức nhận biết chất đất của ngƣời Tày Ba Bể 48 Bảng 2.2: Một số giống lúa địa phƣơng của ngƣời Tày Ba Bể 53 Bảng 2.3: Lịch thời vụ các loại cây trồng của ngƣời Tày Ba Bể 55 Bảng 3.1: Công dụng của một số loài thực vật phân họ Tre ở khu vực 86 VQG Ba Bể Bảng 3.2: Lịch khai thác các loại măng của ngƣời Tày ở khu vực hồ Ba 89 Bể Bảng 3.3: Lịch khai thác các loại rau rừng của ngƣời Tày Ba Bể (Bắc 90 Kạn) Bảng 3.4: Các loại rau rừng và công dụng 92 Bảng 3.5: Lƣợng khách du lịch đến VQG Ba Bể giai đoạn 2010 - 2014 104 Bảng 4.1: Các nguồn nƣớc phục vụ cho sản xuất và sinh hoạt của ngƣời 113 Tày Ba Bể Bảng 4.2: Thời vụ khai thác các loại cá trên hồ Ba Bể 121 Bảng 5.1: Đánh giá mức độ quan trọng trong thu nhập của các gia đình ở 133 Pác Ngòi Bảng 5.2: Diện tích rừng và kinh phí chi trả dịch vụ môi trƣờng rừng 142 năm 2015 Bảng 5.3: Một số kết quả đạt đƣợc của dự án PARC tại VQG Ba Bể 145 Bảng 5.4: Bảng so sánh tỷ lệ giảm nghèo của vùng dự án so với toàn tỉnh 154 Bắc Kạn giai đoạn 2010 - 2014 Bảng 5.5: Các thay đổi về diện tích rừng ở 3 huyện dự án giai đoạn 2009 - 2014 6 155 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Tri thức địa phƣơng (TTĐP)là một đề tài nghiên cứu không còn xa lạ trong khoa học hiện đại. Nhất là trong bối cảnh suy thoái, ô nhiễm môi trƣờng ngày một gia tăng, sự suy giảm các nguồn tài nguyên thiên nhiên xảy ra vô cùng nghiêm trọng mà những kiến thức khoa học không thể giải quyết đƣợc. Ngƣời ta bắt đầu có sự nhìn nhận lại đối với những tri thức truyền thống của các tộc ngƣời để kiếm tìm một cứu cánh nhằm giải quyết những vấn đề về môi trƣờng và sinh kế hiện nay cho các cộng đồng cƣ dân. Trong xu thế đó, TTĐP của các tộc ngƣời đƣợc quan tâm nghiên cứu trong cả lĩnh vực khoa học tự nhiên cũng nhƣ khoa học xã hội và nhân văn. TTĐP đƣợc hiểu là những sự ứng xử truyền thống của các cộng đồng ngƣời đối với môi trƣờng sinh thái. Đó là những giá trị đƣợc tích lũy, trao truyền và biến đổi qua nhiều thế hệ, là một phần quan trọng tạo nên bản sắc văn hóa của tộc ngƣời. Vì là một thành tố văn hóa nên TTĐP không bất biến, nó luôn có sự tiếp xúc, giao lƣu và tiếp nhận những yếu tố mới để thích nghi với từng điều kiện lịch sử khác nhau. Tuy nhiên, có một điểm không thay đổi, đó là những giá trị trong sử dụng và bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên phục vụ cho cuộc sống của cộng đồng luôn đƣợc coi trọng. Các cộng đồng luôn hƣớng tới sự phát triển bền vững, nhằm sống một cách hài hòa với tự nhiên. Đánh giá về tầm quan trọng của TTĐP hiện nay, Maurice Strong cho rằng: “TTĐP không chỉ quan trọng bởi tính đúng đắn của nó, mà còn bởi những lợi ích mà nó đem lại như: đó là những tri thức mà cư dân bản địa sở hữu và sống vì nó; nó gợi ý những kinh nghiệm về sinh kế bền vững cho các cư dân trên toàn Thế giới; và Trái đất sẽ được nghiên cứu một cách cẩn trọng hơn nếu những tri thức địa phương và những giá trị của nó được lan truyền một cách rộng rãi” (UNESCO, 2007).Quan điểm này đƣợc UNESCO bảo trợ trong việc tôn trọng tri thức của các tộc ngƣời địa phƣơng nhƣ một giải pháp cho sự phát triển bền vững trong điều kiện hiện nay. 7 Năm 1992, Vƣờn quốc gia (VQG) Ba Bể chính thức đƣợc Thủ tƣớng Chính phủ phê duyệt thành lập đã có những ảnh hƣởng nhất định đối với đời sống của các cộng đồng cƣ dân nơi đây. Theo đó, nhiều chƣơng trình, dự án hỗ trợ về sinh kế đƣợc triển khai ở địa phƣơng. Tuy nhiên kèm theo đó là nhiều biến động. Với nhiệm vụ quan trọng là bảo vệ sự đa dạng sinh học, VQG Ba Bể đã hạn chế những hoạt động khai thác tự do, tự pháttài nguyên thiên nhiên (chủ yếu là khai thác rừng) của cộng đồng. Đồng thời, VQG cũng “khuôn” những hoạt động khai thác và sản xuất của ngƣời dân vào những quy định có sự điều tiết và giám sát đã gây nên những biến đổi sâu sắc trong hoạt động mƣu sinh của các tộc ngƣời, đặc biệt là với cộng đồng cƣ dân ở vùng lõi. Trong các cộng đồng cƣ dân ở VQG Ba Bể, có lẽ chịu tác động mạnh mẽ nhất của chính sách đóng cửa rừng là cộng đồng ngƣời Tày ở vùng thấp, vốn đƣợc coi là những ngƣời đến khai phá và sinh sống sớm nhất ở đây. Cƣ trú ở những khu vực tƣơng đối bằng phẳng và màu mỡ của khu vực miền núi, là chủ thể khai phá và sáng tạo, ngƣời Tày Ba Bể đã hình thành nên những giá trị văn hoá đặc trƣng của mình. Trong đó có vốn tri thức về cách thức ứng xử với môi trƣờng tự nhiên trong khai thác, sử dụng và bảo vệ các nguồn tài nguyên nhƣ: đất, nƣớc, rừng, khoáng sản theo hƣớng bền vững. Tất cả đã trở thành những kinh nghiệm quý giá đã và đang đƣợc sử dụng để phục vụ cho cuộc sống của bản thân cũng nhƣ của cả cộng đồng. Tuy nhiên, sự hình thành VQG đã vô hình chung gây nên sự “đứt gãy” trong hệ thống tri thức của cộng đồng địa phƣơng. Với chính sách đóng cửa rừng, hạn chế khai thác tài nguyên rừng đã khiến cho cƣ dân - những ngƣời vốn có kinh nghiệm thực hành kinh tế chiếm đoạt truyền thống - bị ảnh hƣởng nghiêm trọng. Sinh kế bị thay đổi khiến cho thực hành văn hóa bị đứt đoạn. Thực tế đó đã dẫn đến hậu quả là tình trạng thoái hoá nguồn đất, nguồn nƣớc, cạn kiệt nguồn tài nguyên rừng và tài nguyên khoáng sản do sự khai thác ồ ạt của con ngƣời vì lợi nhuận kinh tế trong thời kỳ mới. Theo đánh giá của cộng đồng cƣ dân địa phƣơng, hiện nay toàn bộ diện tích rừng nguyên sinh của VQG Ba Bể đã không còn mà thay vào đó là rừng 8 thứ sinh, rừng trồng với sự đa dạng sinh học thấp. Đó là một thực trạng cấp bách đối với nƣớc ta nói chung và khu vực Ba Bể (Bắc Kạn) nói riêng. Để giải quyết thực trạng này, nên chăng một lần nữa chúng ta cần xem xét lại những giá trị của TTĐP đã đƣợc hình thành, trao truyền qua nhiều thế hệ để từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm và đƣa ra những giải pháp cho thực tiễn nhằm mục đích hƣớng tới sự phát triển bền vững cho cộng đồng.Trên cơ sở nhận thức đó, tôi đã chọn đề tài "Tri thức địa phương trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên của người Tày ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn" làm đề tài luận án Tiến sỹ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận án “Tri thức địa phương trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên của người Tày ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn” là trên cơ sở nghiên cứu về hệ tri thức của tộc ngƣời trong thế ứng xử với môi trƣờng tự nhiên cùng với những tác nhân biến đổi của nó để dự báo những xu hƣớng phát triển trong tƣơng lai. Đồng thời đƣa ra những kiến nghị nhằm lựa chọn những phƣơng thức cho sự phát triển bền vững, hƣớng tới bảo vệ môi trƣờng. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích đó, nhiệm vụ của luận án phải: Thứ nhất: nghiên cứu TTĐP trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên: đất, nƣớc, rừng của ngƣời Tày ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn từ truyền thống đến biến đổi hiện nay. Thứ hai: đề xuất một số kiến nghị nhằm đảm bảo sinh kế của tộc ngƣời trên cơ sở áp dụng tri thức địa phƣơng. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu về TTĐP của cộng đồng ngƣời Tày ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn với những tri thức trong sử dụng và bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên (đất, nƣớc, rừng) và những biến đổi của nó trong giai đoạn hiện nay. Còn những nguồn tài 9 nguyên khác (nhƣ: tài nguyên khí hậu, tài nguyên khoáng sản…) sẽ đƣợc trình bày xen kẽ trong nội dung của luận án.i 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi thời gian Đề tài tập trung nghiên cứu TTĐP trong sử dụng và bảo vệ tài nguyên đất, nƣớc, rừng truyền thống (trƣớc năm 1992) và những biến đổi từ năm 1992 đến nay. Đối với các tài nguyên khác (khoáng sản, khí hậu…) sẽ đƣợc trình bày xen kẽ vào nội dung của các loại tài nguyên trên. - Phạm vi không gian Đề tài lựa chọn khu vực vùng lõi và vùng đệm của VQG Ba Bể để nghiên cứu, bao gồm 3 xã: Quảng Khê, Khang Ninh (thuộc vùng đệm) và Nam Mẫu (vùng lõi đƣợc bảo vệ nghiêm ngặt), đây cũng là những xã có đông ngƣời Tày cƣ trú. 4. Nguồn tƣ liệu của luận án Đề tài sử dụng các nguồn tƣ liệu sau: - Nguồn tƣ liệu sơ cấp: là những công trình nghiên cứu mang tính lý luận và thực tiễn về vấn đề tri thức địa phƣơng, tri thức truyền thống của các tộc ngƣời. Trên cơ sở đó, chúng tôi đƣa ra những quan điểm nghiên cứu, mục đích nghiên cứu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu cho đề tài của mình. Đây là nguồn tƣ liệu quan trọng giúp chúng tôi xác định rõ vấn đề nghiên cứu cho đề tài của mình. - Nguồn tƣ liệu thứ cấp: là những bảng biểu, báo cáo tình hình kinh tế, văn hóa, xã hội của các xã, các số liệu thống kê về vị trí địa lý, tình hình dân cƣ, các báo cáo, văn bản, chỉ thị… của các cấp có thẩm quyền do tác giả thu thập trong quá trình nghiên cứu thực địa; các thuyết minh dự án đƣợc tiến hành đối với địa bàn nghiên cứu của luận án. - Nguồn tƣ liệu thực địa: là nguồn tƣ liệu quan trọng nhất để chúng tôi trả lời những giả thuyết nghiên cứu và hoàn thành đề tài. Để thu thập tƣ liệu, chúng tôi đã tiến hành đi điền dã Dân tộc học, khảo sát đối tƣợng nghiên cứu thông qua các kỹ thuật phỏng vấn sâu, quan sát tham dự… trong nhiều năm để thu thậptƣ liệu cho luận án. 10 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 5.1. Về khoa học: - Trên cơ sở nghiên cứu vốn tri thức địa phƣơng của ngƣời Tày trong sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên, đề tài góp phần làm rõ một khía cạnh văn hóa của ngƣời Tày ở Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn ở hƣớng tiếp cận theo quan điểm sinh thái học nhân văn. - Luận án khái quát những đặc điểm riêng mang tính địa phƣơng trong việc sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên của ngƣời Tày ở khu vực VQG Ba Bể. Bên cạnh những yếu tố truyền thống, với sự tác động bởi chính sách đã khiến cho tri thức của cộng đồng có nhiều biến đổi. Qua đó, luận án xem xét sự phù hợp của tri thức địa phƣơng trong xu thế phát triển bền vững hiện nay. Trên cơ sở đó cung cấp luận cứ khoa học góp phần vào xây dựng và hoàn thiện chính sách bảo vệ môi trƣờng và quản lý nguồn tài nguyên thiên nhiên ở địa phƣơng. - Góp phần làm rõ thêm hệ thống tri thức địa phƣơng của ngƣời Tày ở một địa bàn cụ thể trong việc sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên. 5.2. Về thực tiễn: - Luận án góp phần làm phong phú hơn nguồn tƣ liệu về tri thức địa phƣơng vào kho tàng tri thức dân gian của ngƣời Tày ở Bắc Kạn. - Góp phần làm cơ sở khoa học cho việc hoạch định những chủ trƣơng, chính sách của Trung ƣơng và địa phƣơng hƣớng tới sự ổn định trong đời sống của cộng đồng ngƣời Tày ở khu vực VQG Ba Bể, đồng thời phát triển kinh tế theo hƣớng bền vững trên cơ sở kế thừa và phát huy vốn tri thức địa phƣơng của tộc ngƣời. 6. Bố cục của luận án Luận án ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, nội dung chính bao gồm 5 chƣơng: Chƣơng 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết, phƣơng pháp nghiên cứu và địa bàn nghiên cứu. Chƣơng 2: Tri thức địa phƣơng trong sử dụng và bảo vệ tài nguyên đất. 11 Chƣơng 3: Tri thức địa phƣơng trong sử dụng và bảo vệ tài nguyên rừng. Chƣơng 4: Tri thức địa phƣơng trong sử dụng và bảo vệ tài nguyên nƣớc. Chƣơng 5: Tri thức địa phƣơng - Những vấn đề đặt ra trong bối cảnh phát triển bền vững 12 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu tri thức địa phƣơng 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tri thức địa phương (TTĐP) trên thế giới Trong bối cảnh Thế giới hiện nay, khi vấn đề môi trƣờng và phát triển bền vững đƣợc đặt ra, những nhận thức về hệ tri thức địa phƣơng của các tộc ngƣời đƣợc quan tâm nghiên cứu nhƣ một nỗ lực cho một giải pháp hiệu quả cho vấn đề ô nhiễm môi trƣờng, xóa đói giảm nghèo, đảm bảo sinh kế cho các cộng đồng cƣ dân. Tuy rằng vấn đề TTĐP đƣợc quan tâm nghiên cứu từ sớm, nhƣng do ảnh hƣởng của thuyết vị chủng tộc và thuyết giai tầng đã hình thành nên tƣ tƣởng bài trừ những tri thức địa phƣơng của các thuộc địa, coi đó là lạc hậu, ngu dốt, phi khoa học. Hay nói cách khác, TTĐP của ngƣời dân lúc này bị “lề hóa” (R.Ellen, 2010, tr11). Những thập niên đầu thế kỷ XX, nhằm khôi phục kinh tế, hàn gắn vết thƣờng chiến tranh, các nƣớc phƣơng Tây tích cực thực hiện các dự án theo hình thức “Top - down” đối với cá nƣớc thuộc địa. Thực chất những dự án này thể hiện ý mốn chủ quan của các nƣớc thực dân, hoàn toàn lờ đi vai trò của cƣ dân chủ thể, chú trọng đến kết quả của các dự án hơn là nhu cầu của chính cộng đồng thụ hƣởng dự án (quan điểm etic). Từ đó, các mô hình kinh tế - xã hội vốn đƣợc nghiên cứu trong các phòng thí nghiệm phƣơng Tây đƣợc mang đi áp dụng rộng rãi vào thực tiễn xã hội của các nƣớc thuộc thế giới thứ ba mà hoàn toàn phủ định vai trò nền tảng của những giá trị văn hóa, kiến thức về tự nhiên, xã hội của cƣ dân bản địa. Điều đó tất yếu dẫn đến hậu quả là hàng loạt các dự án phát triển sau thế chiến thứ II của các nƣớc thực dân bị thất bại, mà theo nhiều nhà khoa học, những dự án đó là những “bài thơ hay” nhƣng lại là “khoa học dở”(R.Ellen.., 2010). Từ thực trạng đó, vấn đề “lề hóa tri thức địa phương”đã bắt đầu đƣợc đánh giá lại. Trƣớc sự bất lực của khoa học và công nghệ phƣơng Tây trong việc giải thích về thế giới tự nhiên, ngƣời ta phát hiện ra rằng, những cƣ dân bản địa với lối 13 ứng xử văn hóa truyền thống là những ngƣời sống hài hòa, thân thiết với tự nhiên (R.Ellen.., 2010).Khoa học phƣơng Tây bắt đầu có sự nhìn nhận lại đối với hệ tri thức của những ngƣời dân bản địa. Hàng loạt các công trình cũng nhƣ các hội thảo đƣợc tổ chức để đƣa ra quan điểm nghiên cứu, nhìn nhận lại vai trò của tri thức địa phƣơng đối với sự phát triển của các tộc ngƣời. Vào năm 1972 tại Stockholm (Thụy Điển) đã diễn ra một cuộc hội thảo của UNCTAD (Hội thảo Thƣơng mại và Phát triển) về môi trƣờng sống liên quan đến quyền con ngƣời và tính bền vững của môi trƣờng. Sự kết nối sau đó đƣợc công nhận bởi nhiều quốc gia, bao gồm cả những ngƣời trong OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế). Hội nghị này đã dẫn tới nhiều hiệp định môi trƣờng đa phƣơng nhƣ WHC (Hiệp ƣớc về di sản văn hóa và thiên nhiên của Thế giới) vào năm 1972 và CITES (Thƣơng mại quốc tế trong nguy cơ tuyệt chủng động và thực vật) năm 1973. Tất cả những hiệp định này đều liên quan tới quyền lợi và nghĩa vụ của ngƣời dân địa phƣơng nhƣ là những ngƣời góp phần cho sự phát triển bền vững (Sillitoe, P & Bicker, A, 2004, tr.9). Vào đầu những năm 80, dƣới tác động của sự nóng lên của toàn cầu gây nên những tác động nghiêm trọng tới cuộc sống của con ngƣời nhƣ hiệu ứng nhà kính… dẫn tới hiện tƣợng thuật ngữ “bền vững” luôn đƣợc gắn liền với “phát triển”. Liên hiệp quốc đã thành lập WECD (Hiệp ƣớc về môi trƣờng và phát triển Thế giới hiệp ƣớc Brundtland) nhằm tìm hiểu các vấn đề về môi trƣờng tại các nƣớc đang phát triển. Sự hoạt động này có liên quan tới ngƣời bản địa và trong báo cáo của Hiệp ƣớc này “Tương lai chung của chúng ta” (1987) nhấn mạnh tới giá trị của tri thức truyền thống, đƣợc nêu ra cho việc trao quyền cho cộng đồng địa phƣơng và bảo vệ quyền sử dụng đất và tài nguyên của họ(Sillitoe & Bicker, 2004, tr. 9). Năm 1988, tại Hội nghị quốc tế lần thứ nhất về sinh thái tộc ngƣời đƣợc tổ chức tại Belém (Brazil) đƣa ra bản tuyên bố Belém liên quan đến các tri thức truyền thống của tộc ngƣời. Xuất phát từ thực tế “các khu rừng nhiệt đới và các hệ sinh thái mong manh khác đang dần biến mất, rất nhiều giống loài, cả động và thực vật đang bị đe dọa tuyệt chủng, các văn hóa bản địa trên toàn thế giới đang bị phá vỡ 14 và hủy hoại”, trên cơ sở nhận thức về mối liên hệ gắn kết giữa đa dạng sinh học và đa dạng văn hóa, bản tuyên bố Belém đãđƣa ra hàng loạt những khuyến cáo trong hành động đối với vấn đề phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục, y tế … cho các tộc ngƣời trên cơ sở tôn trọng kinh nghiệm truyền thống ở các địa phƣơng. Từ đóđƣa ra chiến lƣợc bảo tồn các giá trị văn hóa địa phƣơng(M. Osseweijer, 1997). Tại Hội thảo của LHQ về môi trƣờng và phát triển (UNCED) năm 1992 tại Rio, hay còn đƣợc gọi là Hội nghị thƣợng đỉnh Trái Đất (Noejovich 2001), cộng đồng quốc tế tiếp tục thừa nhận rằng ngƣời bản địa đóng 1 vai trò quan trọng trong chiến lƣợc phát triển bền vững. Năm 1996, Hội nghị Bellagio về sở hữu trí tuệ cũng đƣa ra bản tuyên bố, trong đó khẳng định sẽ xem xét những chế độ “đặc biệt” cho việc “bảo vệ các sản phẩm dân gian, bảo vệ các sản phẩm của di sản văn hóa, “bí quyết”để bảo vệ tri thức (Know - how) về sinh học và sinh thái của các dân tộc truyền thống” (R.Ellen…, 2010, tr77). Vấn đề tri thức tộc ngƣời đãđƣợc xem xét ở một mức độ cao hơn và chính thức đƣợc luật pháp quốc tế bảo trợ. Vấn đề TTĐP cũng nhận đƣợc sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học ở cả lĩnh vực tự nhiên lẫn xã hội. Các nghiên cứu khoa học dƣờng nhƣ cố gắng ở mức độ cao nhất trong việc tôn trọng diễn ngôn từ phía cộng đồng, thậm chí đƣợc coi nhƣ nguyên tắc cơ bản trong nghiên cứu điền dã xã hội học và dân tộc học (C.Culas, 2010). Có thể nói, từ sau những năm 60 trở lại đây, TTĐP trở thành một đề tài nghiên cứu hấp dẫn đối với các nhà khoa học phƣơng Tây với hàng loạt những công trình cùng quan điểm nghiên cứu khác nhau. Về mặt thuật ngữ TTĐP có những quan điểm khác nhau. Nếu nhƣ R.Ellen và H.Haris coi TTĐP là một bộ phận trong tri thức bản địa (R.Ellen.., 2010) thì M.Osseweijer lại cho rằng TTĐP bao gồm tri thức bản địa và những tri thức ngoại sinh (M.Osseweijer, 2010). Theo quan điểm của Geertz, “địa phương không chỉ liên quan đến địa điểm, thời gian, loại và một loạt vấn đề khác mà còn liên quan đến nhiều mô tả theo ngôn ngữ địa phương về cái xảy ra liên quan đến những tưởng tượng về cái có thể xảy ra”(M.Osseweijer, 2010, tr83). Từ đây đã mở rộng phạm vi 15 của khái niệm TTĐP ra ngoài khuôn khổ những lĩnh vực thông thƣờng của đời sống mà nó còn bao gồm cả những diễn ngôn của cƣ dân địa phƣơng với những vấn đề có thể xảy ra (theo quan điểm của họ). Cũng xuất phát từ việc đề cao vai trò của cộng đồng trong nghiên cứu Nhân học, C.Culas đƣa ra quan điểm nghiên cứu về TTĐP trên cơ sở tôn trọng tiếng nói của cộng đồng. Từ đóđặt ra yêu cầu về mặt phƣơng pháp luận đối với các nhà nghiên cứu phải có kỹ thuật quan sát tham dự tốt, có một thời gian nghiên cứu thực địa đủ dài để có thể hiểu về giá trị văn hóa truyền thống cũng nhƣ những tri thức của tộc ngƣời trong thế ứng xử, khai thác môi trƣờng tự nhiên. Thực tiễn từ các dự án phát triển cộng đồng cũng nhƣ của nền khoa học Việt Nam đặt ra yêu cầu các nhà khoa học nên là những nhà nghiên cứu phát triển hơn là nghiên cứu ứng dụng (vốn là một loại hình nghiên cứu phổ biến ở Việt Nam hiện nay nhƣng lại ít đƣợc thừa nhận) (C.Culas, 2010). Theo quan điểm của Pamela McElwee, tri thức bản địa chính là những kiến thức của cộng đồng đối với hệ động thực vật không chỉ ở mặt diễn ngôn mà nó nằm ở cả trong đời sống tâm linh của tộc ngƣời (nhƣ tôn giáo, tín ngƣỡng, các thực hành nghi lễ…). Tác giả quan tâm đến những giá trị tinh thần nhƣ là một cơ chế hữu hiệu để bảo tồn tự nhiên. Vai trò của những tri thức truyền thống của cộng đồng cƣ dân là vô cùng quan trọng để giải quyết những vấn đề liên quan đến nguồn lợi từ tự nhiên (PMcElwee,2010, tr.20). Tựu chung lại, từ những năm 60, 70 thế kỷ XX đến nay có nhiều công trình nghiên cứu về TTĐP thuộc về hai quan điểm nghiên cứu sau: Quan điểm thứ nhất: coi TTĐP nhƣ là một nguyên nhân dẫn đến sự suy thoái của môi trƣờng, sự cạn kiệt các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Luận điểm này đƣợc thể hiện trong nghiên cứu về ngƣời Aru của M.Osseweijer đãđƣa ra kết luận chính những tri thức ngoại nhập là nguyên nhân dẫn đến sự suy thoái môi trƣờng của ngƣời bản địa. Quan điểm thứ hai: coi TTĐP là cách tiếp cận hữu hiệu trong việc giải quyết những vấn đề suy giảm môi trƣờng sinh thái ở các cộng đồng dân cƣ. TTĐP đƣợc 16 coi là “một nguồn tài nguyên quan trọng có thể hỗ trợ quá trình phát triển một cách có hiệu quả về mặt chi phí, có sự tham gia và bền vững… Nó là cơ sở để đưa ra quyết định ở cấp địa phương trong nông nghiệp, chăm sóc sức khỏe, chuẩn bị thức ăn, giáo dục, quản lý tài nguyên thiên nhiên và là cơ sở cho các hoạt động khác trong các cộng đồng nông thôn”(P.McElwee, 2010, tr.69). Rất nhiều nhà nghiên cứu TTĐP đồng thuận với ý kiến này nhƣ C.Culas, P.McElwee, D.A.Posey, R.Ellen, H.Haris… Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cũng đồng quan điểm cho rằng TTĐP là một phạm trù động, nó luôn có những biến động trên cơ sở nền tảng văn hóa địa phƣơng cụ thể. Vào năm 1997, một cuộc hội thảo với chủ đề “Tri thức bản địa về môi trường và những biến đổi”đãđƣợc tổ chức tại trƣờng Đại học Kent (Canterbury, Hoa Kỳ). Hội thảo nhằm mục đích thảo luận chuyên sâu về khái niệm “tri thức bản địa” bao gồm các vấn đề: sự hình thành tri thức, cách thức vận hành nó trong thực tiễn xã hội và các bƣớc phát triển thăng trầm của nó. Từ đó, các nhà khoa học đánh giá một cách khách quan và nghiêm túc về thực trạng nghiên cứu tri thức bản địa trong những ngành khoa học khác nhau cả về phƣơng diện thực tiễn và lý luận. Đồng thời đánh giá lại vai trò của tri thức bản địa trong những bối cảnh cụ thể. Theo quan điểm của Ngân hàng thế giới (WB), “Tri thức bản địa là một bộ phận quan trọng cấu thành nên văn hóa và lịch sử của cộng đồng. Chúng ta cần học hỏi từ những cộng đồng địa phương để làm phong phú hơn quá trình phát triển” (J.P.Wolfensolin, 1997). Trên cơ sở tôn trọng nền văn hóa và tiếng nói từ cộng đồng, WB đề xuất những dự án phát triển đều phải xuất phát từ đối tƣợng đƣợc thụ hƣởng và là cơ sở quan trọng để thành công. Đó là quan điểm thống nhất của WB khi lập dự án phát triển cho các cộng đồng địa phƣơng, nhƣng hiệu quả của nó vẫn còn nhiều hạn chế. Cụ thể là ở Ba Bể, những bất cập từ những dự án của WB sẽ đƣợc đề cập tới và phân tích ở những nội dung sau. Trên cơ sở nhận thức về sự tƣơng đồng giữa các khái niệm “tri thức bản địa”, “tri thức địa phƣơng”, “tri thức dân gian”, “tri thức tộc ngƣời”, UNESCO đã đƣa ra quan điểm của mình về vấn đề này: “tri thức bản địa là hệ tri thức địa phương của 17 một nền văn hóa hoặc một xã hội duy nhất. Nó tương đồng với các thuật ngữ “tri thức địa phương”, “tri thức dân gian”, “tri thức tộc người”, “tri thức truyền thống” hay “khoa học truyền thống”. Tri thức này được trao truyền qua nhiều thế hệ bằng hình thức truyền miệng hay những thực hành văn hóa, được thể hiện một cách căn bản nhất ở kỹ thuật canh tác, ẩm thực, chăm sóc sức khỏe, giáo dục, bảo tồn và mở rộng phạm vi ảnh hưởng của những hoạt động giúp cho sự phát triển bền vững của các cộng đồng trên Thế giới”(UNESO, 2010).Chính những cộng đồng bản địa là ngƣời sáng tạo và lƣu giữ những giá trị này, là cơ sở để họ khai thác tự nhiên theo hƣớng bền vững. Tuy nhiên, UNESCO cũng cảnh báo, những vấn đề của xã hội hiện đại khiến cho những tri thức này đứng trƣớc những thách thức lớn, nhƣng những giá trị của nó đối với phát triển bền vững vẫn không thay đổi. Tôn trọng tri thức của các cộng đồng trở thành nguyên tắc hành động cơ bản của UNESCO khi nghiên cứu về văn hóa. Tổ chức Nông Lƣơng Liên hợp quốc (FAO) trong diễn ngôn của mình cũng đƣa ra quan điểm về TTĐP: “là những tri thức được hình thành và phát triển theo thời gian, và vẫn luôn phát triển. TTĐP phụ thuộc vào kinh nghiệm; thường xuyên được kiểm nghiệm trong thực hành qua nhiều thế kỷ; phù hợp với văn hóa và môi trường địa phương; được thể hiện trong thực hành xã hội, các tổ chức, mối liên hệ và các nghi lễ; được lưu giữ bởi các cá nhân và cả cộng đồng; linh hoạt và luôn biến đổi”(FAO, 2007). Trên đây là một số quan điểm nghiên cứu chính về TTĐP của các nhà khoa học trên thế giới trong thời gian qua. Tuy còn những ý kiến khác nhau nhƣng tựu chung lại đều xem xét TTĐP với nền tảng là văn hóa bản địa là cơ sở để đƣa ra những chính sách, những chƣơng trình hành động xuất phát vì lợi ích của cộng đồng. TTĐP trở thành nhân tố quan trọng quyết định sự thành bại của các chƣơng trình phát triển. Nhƣng cùng với đó phải có quan điểm phê phán khách quan trong đánh giá tính hiệu quả và hợp lý của các tri thức đó. 18