Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Tranh tụng tại phiên toà theo pháp luật tố tụng hình sự việt nam ...

Tài liệu Tranh tụng tại phiên toà theo pháp luật tố tụng hình sự việt nam

.PDF
78
107
148

Mô tả:

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI BÙI THỊ HÀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật Hình sự Mã số: 60 38 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Văn Huyên HÀ NỘI - 2010 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1 Chương 1: Một số vấn đề cơ bản về tranh tụng tại phiên tòa hình sự 7 1.1. Khái niệm 7 1.2. Quy định hiện hành của pháp luậ TTHS Việt Nam về tranh tụng tại 15 phiên tòa Chương 2: Thực tiễn tranh tụng tại phiên tòa theo quy định hiện 25 hành của pháp luật TTHS Việt Nam 2.1. Những kết quả đạt được từ thực hiện tranh tụng tại phiên tòa 25 2.2. Những mặt tồn tại trong thực hiện tranh tụng tại phiên tòa 31 2.3. Nguyên nhân của những tồn tại trong tranh tụng tại phiên tòa 40 Chương 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng 49 tại phiên tòa hình sự 3.1. Hoàn thiện quy định của BLTTHS về tranh tụng tại phiên tòa 49 3.2. Thay đổi quy chế làm việc và kiện toàn đội ngũ thẩm phán, hội 60 thẩm, kiểm sát viên, luật sư 3.3. Đào tạo các chức danh tư pháp theo hướng dẫn đáp ứng yêu cầu 64 tranh tụng tại phiên tòa 3.4. Đảm bảo cơ sở vật chất và chế độ đãi ngộ phù hợp với những người 66 tiến hành tố tụng 3.5. Tăng cường ý thức pháp luật trong nhân dân 67 KẾT LUẬN 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra CQTHTT Cơ quan tiến hành tố tụng HĐXX Hội đồng xét xử HTND Hội thẩm nhân dân KSV Kiểm sát viên LS Luật sư NBH Người bị hại TTHS Tố tụng hình sự TA Tòa án TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao VKS Viện Kiểm sát VKSNDTC Viện Kiểm sát nhân dân tối cao 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong công cuộc cải cách tư pháp, TA có vị trí trung tâm và xét xử tại phiên tòa được xem là hoạt động quan trọng nhất. Bởi vì, thông qua phiên tòa, các chức năng cơ bản của tố tụng hình sự là buộc tội và bào chữa được thực hiện một cách công khai, dân chủ, bình đẳng. Qua đó, tạo điều kiện thuận lợi cho HĐXX thực hiện chức năng xét xử của mình bằng việc đưa ra những quyết định khách quan, đúng pháp luật, hợp tình, hợp lý. Xác định được tầm quan trọng của việc tranh tụng tại phiên tòa với việc ra các phán quyết của TA, Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng nhấn mạnh: “Việc phán quyết của TA phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa”. Tiếp đó, trong chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2205 một lần nữa yêu cầu: “Nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan tư pháp, chất lượng tranh tụng tại tất cả các phiên tòa xét xử, coi đây là hoạt động đột phá của các cơ quan tư pháp…” Tuy nhiên, thời gian qua, việc thực hiện chủ trương này còn nhiều hạn chế. Những quy định của BLTTHS 2003 cũng bộc lộ nhiều khiếm khuyết dẫn tới bất cập và vướng mắc trong thực tiễn áp dụng. Đó là tình trạng phân định các chức năng tố tụng không rõ ràng, chồng chéo dẫn tới việc HĐXX lấn sân, làm thay chức năng của VKS như: HĐXX xét hỏi là chủ yếu, đặt những câu hỏi mang tính áp đặt buộc bị cáo khai đúng với những lời khai trước đó; Là tính thiếu chủ động của KSV tại phiên tòa khi thực hiện chức năng buộc tội. 2 Bên cạnh đó, tranh tụng tại phiên tòa cũng bị hạn chế bởi tình trạng vi phạm các nguyên tắc cơ bản của BLTTHS như nguyên tắc bảo đảm quyền bình đẳng trước TA, nguyên tắc về suy đoán vô tội và nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa vẫn xảy ra... Thể hiện qua việc một số Thẩm phán còn hạn chế thời gian trình bày lời bào chữa của bị cáo hoặc người bào chữa; không yêu cầu KSV đáp lại những ý kiến có liên quan đến vụ án của người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác; mặc định về việc bị cáo là người có tội và chỉ chú ý tới chứng cứ buộc tội do VKS đưa ra... Thực tế cho thấy, khi quyền bào chữa không được đảm bảo thì rõ ràng là đã có sự mất cân đối, mất đi đối trọng cần thiết giữa hai chức năng “buộc tội” và “gỡ tội” – yếu tố quan trọng góp phần xác định sự thật khách quan của vụ án. Bên cạnh những đảm bảo pháp lý khác thì đảm bảo tranh tụng tại phiên tòa chính là một biện pháp hữu hiệu để quyền bào chữa của bị can, bị cáo được thực thi, góp phần cho HĐXX ra được những bản án khách quan, đúng pháp luật, góp phần giảm bớt án oan, sai. Để làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng tranh tụng tại phiên tòa của nước ta, hướng tới việc tăng cường và nâng cao chất lượng của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa, tác giả đã lựa chọn đề tài: “Tranh tụng tại phiên tòa theo pháp luật TTHS Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong tiến trình cải cách tư pháp, vấn đề xây dựng một mô hình tố tụng thống nhất là tố tụng tranh tụng hay tố tụng xét hỏi hoặc là sự pha trộn giữa các mô hình tố tụng đã và đang gây ra nhiều tranh cãi. Hơn thế, với những ưu điểm như dân chủ, công khai, minh bạch và đặc biệt vai trò của luật sư được đề cao, thể hiện tính chủ động của họ trong việc chứng minh, bảo vệ quyền lợi của cho 3 thân chủ, từ đó giúp TA ra được phán quyết đúng đắn nên tố tụng tranh tụng đã thu hút được nhiều sự quan tâm, bàn luận. Thời gian qua đã có một số công trình nghiên cứu về vấn đề này: Luận văn thạc sỹ luật học của ThS. Lưu Bình Dương về “Tranh tụng tại phiên toà sơ thẩm hình sự - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” (năm 2003); Trong luận văn tác giả đã nêu một số vấn đề lý luận chung về tranh tụng, phân biệt giữa tranh tụng và tranh luận, kiến nghị sửa đổi đối với BLTTHS 1988 theo hướng đảm bảo tranh tụng. Tuy nhiên, luận văn được hoàn thành khi BLTTHS 2003 mới được thông qua và chưa được thực tiễn kiểm nghiệm. Do vậy, việc nghiên cứu, luận giải những ưu, nhược điểm về tranh tụng tại phiên tòa theo Bộ luật hiện hành cũng như đưa ra những giải pháp cho vấn đề này vẫn rất cần thiết. Luận án Tiến sỹ luật học của TS. Nguyễn Đức Mai về “Vấn đề tranh tụng trong TTHS” (năm 2004); Luận án đã nghiên cứu sâu về mặt lý luận và thực tiễn khái niệm tranh tụng; phạm vi và nội dung của nó; các quy định pháp luật Việt Nam về tranh tụng cũng như các yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng tranh tụng của các chủ thể tại các phiên toà, trên cơ sở đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng có ý nghĩa quan trọng cả về phương diện lý luận và thực tiễn. Song BLTTHS 2003 được ban hành với khá nhiều quy định mới về tranh tụng vẫn cần có sự nghiên cứu, bàn luận để đưa ra những giải pháp hữu hiệu nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa hình sự, góp phần giảm bớt án oan, sai. Đề tài “Tranh tụng tại phiên tòa - một số vấn đề lý luận và thực tiễn” (năm 2003) của Học viện Tư pháp do PGS. TS Nguyễn Văn Huyên làm chủ nhiệm; Đề tài “Những giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa của KSV” (năm 2003) do TS. Lê Hữu Thể làm chủ nhiệm đã đề cập đến nhiều 4 nội dung của tranh tụng. Tuy nhiên, vì là đề tài của ngành nên công trình chỉ đi sâu và tập trung nghiên cứu một số vấn đề lý luận chung về tranh tụng cũng như phạm vi, kỹ năng tranh tụng của KSV mà không đề cập đến các bên tham gia tranh tụng khác cũng như vai trò trọng tài của HĐXX. Ngoài ra, còn có một số bài báo và tạp chí có đề cập đến nội dung nghiên cứu trên nhưng ở những góc độ nhỏ, lẻ khác nhau như: “Một số vấn đề tranh tụng trong TTHS” (Tạp chí Khoa học pháp lý số 1/2003) và “Tìm hiểu các kiểu (hình thức) TTHS” (Tạp chí Khoa học pháp lý số 8/2002) của tác giả Lê Tiến Châu; “Bản chất của tranh tụng tại phiên tòa”-Tác giả Trần Văn Độ (Tạp chí Khoa học pháp lý số 4/2004); “Đổi mới thủ tục xét xử nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên toà hình sự”-Tác giả Từ Văn Nhũ (Tạp chí TAND số 10/2002); “Vai trò của HĐXX trong việc tranh tụng tại phiên toà sơ thẩm hình sự” - Tác giả Đinh Văn Quế (Tạp chí TAND số 1/2004); “Bảo đảm quyền của bị can, bị cáo trong phiên tòa mở rộng tranh tụng” (Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 8/2003) của PGS. TS Nguyễn Văn Huyên; Với các công trình trên, khi nghiên cứu đề tài “Tranh tụng tại phiên tòa theo pháp luật TTHS Việt Nam”, tác giả có thuận lợi là được tham khảo khá nhiều nguồn tài liệu, khá nhiều quan điểm về tranh tụng tại phiên tòa. Tuy nhiên, qua tình hình nghiên cứu ở trên cho thấy vấn đề này chủ yếu được các tác giả tập trung nghiên cứu khi BLTTHS 2003 chưa đi vào áp dụng. Qua hơn năm năm thi hành Bộ luật, thực tiễn cho thấy còn nhiều bất cập, hạn chế trong việc thực hiện tranh tụng tại phiên tòa. Do đó, việc nghiên cứu vấn đề này vẫn rất cần thiết để hoàn thiện pháp luật TTHS và kiến nghị những giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa, góp phần đảm bảo xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. 5 3. Mục đích, nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm rõ cơ sở lý luận và những quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa cũng như thực tiễn áp dụng và những bất cập làm cơ sở cho việc kiến nghị sửa đổi. - Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra đối với luận văn là: - Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận và các quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa theo pháp luật TTHS Việt Nam; - Đánh giá thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa hình sự, chỉ ra nguyên nhân của những vướng mắc trong thực tế. - Đưa ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa hình sự và các giải pháp góp phần nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa hình sự. - Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các quy định của Bộ luật TTHS 2003 về tranh tụng tại phiên tòa hình sự cũng như thực tiễn áp dụng. 4. Phạm vi nghiên cứu Hoạt động tranh tụng trong lĩnh vực tố tụng được BLTTHS 2003 quy định ở các giai đoạn tố tụng bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố bị can hoặc quyết định áp dụng biện pháp ngăn chặn bắt, tạm giữ. Tuy nhiên, trong khả năng và điều kiện nghiên cứu của một luận văn cao học, thống nhất với quan điểm coi khâu trọng tâm của cải cách tư pháp là nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa, tác giả tập trung nghiên cứu vấn đề tranh tụng tại phiên tòa HSST. 6 5. Phương pháp nghiên cứu đề tài Luận văn sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật trong việc nghiên cứu. Bên cạnh đó, luận văn cũng sử dụng một số phương pháp nghiên cứu truyền thống như sau: Phương pháp phân tích nhằm làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về tranh tụng tại phiên tòa hình sự. Phương pháp so sánh, để đối chiếu, so sánh với quy định của BLTTHS một số nước trên thế giới nhằm tham khảo, tiếp thu kinh nghiệm khi đưa ra đề xuất, kiến nghị. Phương pháp tổng hợp để tổng hợp các vấn đề đã được nghiên cứu nhằm đưa ra những nhận định và kết luận chung. Phương pháp thống kê để thống kê số liệu trong thực tiễn xét xử liên quan đến việc tranh tụng tại phiên tòa làm cơ sở cho việc đưa ra nhận xét, kết luận và kiến nghị hoàn thiện các quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa. 6. Những kết quả nghiên cứu mới của đề tài Việc nghiên cứu đề tài có thể đạt được những kết quả mới như: - Luận văn làm rõ cơ sở lý luận và một số quy định của BLTTHS 2003 về tranh tụng tại phiên tòa hình sự. - Trên cơ sở nghiên cứu các quy định của BLTTHS 2003, nghiên cứu việc thực thi tranh tụng tại phiên tòa, luận văn chỉ ra những điểm bất cập của pháp luật, những vướng mắc trong quá trình áp dụng. - Luận văn đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện các quy định của pháp luật về vấn đề tranh tụng tại phiên tòa; một số giải pháp khác về đào tạo con người, nâng cao ý thức pháp luật... nhằm nâng cao hiệu quả của việc thực hiện các quy định của pháp luật về tranh tụng tại phiên tòa. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, luận văn gồm 3 chương và phần kết luận. 7 CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm 1.1.1. Tranh tụng trong TTHS Theo Đại từ điển Tiếng Việt năm 1998 thì “tranh tụng” có nghĩa là “kiện tụng”; Theo Hán - Việt tự điển thì “tranh tụng” có nghĩa là “cãi lẽ, cãi nhau để tranh lấy phải”. Trong tiếng Anh, tranh tụng là “Adversarial”, có nghĩa là đối kháng, đương đầu. Tranh tụng diễn ra trong nhiều lĩnh vực khác nhau như tranh tụng trong tố tụng dân sự, tranh tụng trong tố tụng hành chính, kinh doanh thương mại, lao động... Trong phạm vi luận văn này tác giả chỉ đề cập đến tranh tụng trong TTHS. Xuất phát từ quan niệm cho rằng tranh tụng là nguyên tắc đặc trưng cho TTHS tư sản. Trong khi đó, hệ thống tư pháp nước ta lại được tổ chức và hoạt động theo truyền thống luật Châu Âu lục địa. Tức là hệ thống luật sử dụng mô hình tố tụng xét hỏi. Do đó, trước năm 2002 thuật ngữ “tranh tụng” chưa từng được sử dụng trong các văn bản pháp luật của nước ta. Sau khi BLTTHS 1988 ra đời, vấn đề tranh tụng đã được đề cập đến trong các bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành. Đặc biệt, Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/01/2002 của Bộ chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam đã khẳng định rằng: “Các cơ quan tư pháp có trách nhiệm tạo điều kiện để luật sư tham gia vào quá trình tố tụng: tham gia hỏi cung; nghiên cứu hồ sơ vụ án; tranh luận dân chủ tại phiên tòa…Nâng cao chất lượng công tố của KSV tại phiên tòa, bảo đảm tranh tụng dân chủ với Luật sư, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác… Khi xét xử TA phải đảm bảo cho mọi công dân đều bình đẳng trước Pháp luật, thực sự dân chủ, khách quan; Thẩm phán và HTND độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; việc xét xử của TA phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh 8 tụng tại phiên tòa, trên cơ sở xem xét đầy đủ, toàn diện các chứng cứ, ý kiến của KSV, của người bào chữa, bị cáo…”. Do đó, vấn đề tranh tụng càng được đưa ra bàn luận sôi nổi và nghiên cứu chuyên sâu hơn. Cho đến nay, tranh tụng trong TTHS không còn là vấn đề mới. Song đây vẫn là vấn đề gây ra nhiều tranh cãi với nhiều cách hiểu và lý giải khác nhau. Trong đó, đa phần để làm sáng tỏ khái niệm này, các nhà nghiên cứu thường đề cập đến các vấn đề về mô hình tố tụng tranh tụng, nguyên tắc tranh tụng, quá trình tranh tụng... tức là giải thích tranh tụng dưới các góc độ khác nhau. Tuy nhiên, nhìn nhận một cách khái quát có thể thấy rằng các nội dung này không tách rời mà đan xen, liên hệ chặt chẽ với nhau. Với mô hình tranh tụng, các chức năng buộc tội và bào chữa tham gia vào quá trình tranh tụng với sự tuân thủ và áp dụng nguyên tắc tranh tụng để góp phần làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Quá trình tranh tụng trong TTHS bắt đầu khi xuất hiện sự buộc tội của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền đối với một cá nhân cụ thể hoặc một số người xác định (thể hiện bằng việc ra quyết định khởi tố bị can, quyết định áp dụng biện pháp ngăn chặn bắt, tạm giữ). Kể từ thời điểm này ở phía người bị buộc tội (bị can, người bị tạm giữ) xuất hiện sự bào chữa để chống lại sự buộc tội đó, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Hay nói một cách khác, tranh tụng chỉ có thể bắt đầu khi xuất hiện hai đối trọng là bên buộc tội và bên bào chữa với hai chức năng tương ứng là chức năng buộc tội và chức năng bào chữa. Quá trình tranh tụng được xem là kết thúc khi bản án hay quyết định của TA về vụ án đã có hiệu lực pháp luật, không bị kháng cáo, kháng nghị phúc thẩm, giám đốc thẩm hay tái thẩm của các chủ thể có các quyền đó. Sự tồn tại của tranh tụng trong TTHS là một thực tế khách quan. Bởi vì hoạt động TTHS là hoạt động gắn kết chặt chẽ của ba chức năng: buộc tội, bào chữa và xét xử. Các chức năng này tồn tại, vận động trong sự tồn tại và vận động của chức năng kia. Bào chữa chỉ xuất hiện khi có sự buộc tội và bào chữa được 9 thực hiện để góp phần cho công tác xét xử đưa ra được một phán quyết khách quan, chính xác, đúng pháp luật. Có buộc tội thì có xét xử và ngược lại chỉ xét xử khi có sự cáo buộc. Trong TTHS nếu có buộc tội mà không có bào chữa thì hoạt động tố tụng sẽ mang tính áp đặt, một chiều, thiếu tính thuyết phục, thiếu tính dân chủ. Sự tồn tại khách quan của tranh tụng đòi hỏi được thừa nhận trên thực tế và được ghi nhận trong Luật. Khi chính thức được ghi nhận thì tranh tụng sẽ là nguyên tắc cơ bản của TTHS. Nguyên tắc này đòi hỏi sự bình đẳng giữa các chức năng buộc tội và gỡ tội. Chức năng buộc tội còn gọi là “chức năng truy cứu trách nhiệm hình sự, là một dạng hoạt động tố tụng nhằm phát hiện kẻ phạm tội, chứng minh lỗi của người đó, bảo đảm phán xử và hình phạt đối với người đó”[26, tr22]. Chức năng này không chỉ thuộc về VKS mà trước hết nó còn thuộc về cơ quan điều tra, người bị hại (trong trường hợp vụ án được khởi tố theo yêu cầu của người bị hại) và đại diện hợp pháp cũng như người bảo về quyền lợi của họ. Về nội dung, chức năng buộc tội bao gồm tổng thể những hoạt động của các chủ thể thuộc bên buộc tội. Đầu tiên là khởi tố bị can, tiếp theo là hoạt động điều tra, truy tố bị can bằng bản Cáo trạng và cuối cùng là chứng minh Cáo trạng đó đúng trước TA. Có thể chia buộc tội thành hai phần là buộc tội về nội dung và buộc tội về tố tụng. Buộc tội về nội dung (đối tượng chứng minh) là việc đưa ra những cáo buộc đối với cá nhân cụ thể về tội phạm gì và hành vi của người bị buộc tội có dấu hiệu của tội phạm đó. Buộc tội về tố tụng là tổng hợp các hành vi tố tụng cụ thể nhằm thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ để chứng minh sự đúng đắn của buộc tội về nội dung đã đưa ra đối với người bị buộc tội. Buộc tội về nội dung là cơ sở định hướng cho buộc tội về tố tụng và ngược lại, buộc tội về tố tụng giúp cho buộc tội về nội dung có đủ căn cứ pháp lý và thực tiễn. Về tính chất, chức năng buộc tội có thể được thực hiện dưới các hình thức: tư tố, tư công tố và công tố. Theo pháp luật Việt Nam, chức năng buộc tội có thể 10 được thực hiện dưới một trong ba hình thức nêu trên hoặc ba hình thức đồng thời được thực hiện. Về thời điểm bắt đầu và kết thúc thì chức năng buộc tội xuất hiện từ khi có cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố bị can (buộc tội chính thức). Có một số trường hợp đặc biệt thì chức năng buộc tội xuất hiện sớm hơn khi cơ quan có thẩm quyền ra quyết định tạm giữ người bị tình nghi (buộc tội không chính thức) thuộc trường hợp bắt khẩn cấp, bắt quả tang hoặc bắt người đang bị truy nã (Điều 81, 82, 86 BLTTHS năm 2003). Khi kết thúc thủ tục tranh luận tại phiên tòa sơ thẩm thì chức năng buộc tội cũng kết thúc. Trong một số trường hợp ngoại lệ, chức năng buộc tội kết thúc sớm hơn khi những căn cứ của việc buộc tội không còn và dẫn đến hệ quả là cơ quan điều tra đình chỉ điều tra hoặc VKS hay TA đình chỉ vụ án. Về vai trò, chức năng buộc tội là một trong những chức năng cơ bản của TTHS, là nhân tố làm phát sinh quá trình tranh tụng, đối trọng với chức năng bào chữa và là tiền đề cần thiết cho chức năng xét xử. Không có buộc tội thì sẽ không có hoạt động tố tụng và hoạt động tố tụng đó sẽ không có định hướng. “Chức năng bào chữa là một dạng hoạt động tranh tụng được pháp luật đảm bảo cho người bị buộc tội khả năng bằng cách tự mình hoặc nhờ người khác đưa ra các chứng cứ và lập luận nhằm không chỉ bác bỏ sự buộc tội, làm giảm trách nhiệm cho mình mà còn đưa ra những gì có lợi cho người bị buộc tội trong quá trình tố tụng” [41, tr15]. Khái niệm về chức năng bào chữa này đã khái quát hóa được chủ thể, phạm vi, cách thức thực hiện cũng như nội dung của chức năng bào chữa. Về nội dung, chức năng bào chữa là tất cả các hoạt động của người bị buộc tội và người bào chữa từ khi bị buộc tội đến khi có bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của TA không bị kháng cáo, kháng nghị. Thông qua các hành vi cụ thể, họ sử dụng các quyền theo qui định của pháp luật để làm sáng tỏ những tình tiết về sự vô tội hoặc làm giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cũng như 11 những tình tiết khác có lợi cho người bị buộc tội. Nội dung của chức năng bào chữa giới hạn trong phạm vi nội dung của chức năng buộc tội và phụ thuộc vào nội dung của chức năng buộc tội. Về tính chất, chức năng bào chữa chỉ được thực hiện dưới hình thức cá nhân, nhân danh và bảo vệ lợi ích cá nhân người bị buộc tội. Chức năng bào chữa xuất hiện từ khi cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố bị can hoặc quyết định tạm giữ. Chức năng bào chữa kết thúc khi thủ tục tranh luận tại phiên tòa HSST chấm dứt. Khi những căn cứ của việc buộc tội không còn thuộc các trường hợp cơ quan điều tra đình chỉ hoặc VKS hay TA đình chỉ vụ án thì chức năng bào chữa sẽ kết thúc sớm hơn. Về vai trò, chức năng bào chữa là một trong những chức năng cơ bản của TTHS, có vai trò đối trọng với chức năng buộc tội. Chính sự đối trọng này đảm bảo cho TTHS được dân chủ, khách quan. Chúng tôi đồng tình với quan điểm cho rằng “Có buộc tội mà không có bào chữa thì hoạt động tố tụng sẽ mang tính chất một chiều và kết buộc chứ không phải là tranh tụng. TTHS không thể được thừa nhận là dân chủ khi chức năng buộc tội không có đối trọng là chức năng bào chữa...” [24]. Vì các lẽ đó, tranh tụng trong TTHS có thể được hiểu như sau: Tranh tụng trong TTHS là hoạt động do các chủ thể có chức năng đối trọng nhau (buộc tội và bào chữa) thực hiện; dựa trên nguyên tắc bình đẳng trong việc đưa ra, bảo vệ chứng cứ, lập luận của mình và phản bác chứng cứ, lập luận của đối phương, nhằm góp phần làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án; được bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố bị can và kết thúc khi bản án, quyết định của TA đã có hiệu lực pháp luật không bị kháng cáo, kháng nghị. 1.1.2. Tranh tụng tại phiên tòa hình sự Quá trình thực hiện tranh tụng trong TTHS bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố bị can. Các hoạt động tranh tụng trước khi đưa ra xét xử tại phiên tòa có thể được các chủ thể thực hiện “ngấm ngầm” hoặc “công khai” bằng nhiều hình 12 thức khác nhau. Tuy nhiên, chỉ tại phiên tòa hình sự thì việc thực hiện tranh tụng mới thể hiện một cách toàn diện và đầy đủ nhất, là tổng hợp kết quả của các hoạt động tranh tụng đã diễn ra trước đó. Phiên tòa hình sự có sự tham gia của các chủ thể thuộc bên buộc tội, bên gỡ tội cùng các chủ thể khác dưới sự điều khiển của chủ tọa phiên tòa và sự giám sát của HĐXX. Tại phiên tòa sơ thẩm nội dung và phạm vi tranh tụng không bị bất kỳ giới hạn nào. Trong khi đó, ở phiên tòa phúc thẩm thành phần tham gia cũng hạn chế hơn ở chỗ: chỉ yêu cầu người kháng cáo hoặc bị kháng cáo, kháng nghị là bắt buộc phải có mặt; còn các chủ thể khác như bị cáo không kháng cáo hoặc không bị kháng cáo, kháng nghị, người bị hại, người làm chứng... thì tùy thuộc vào sự xem xét của TA có cần thiết hay không mới triệu tập. Ngoài ra, nội dung và phạm vi tranh tụng tại phiên tòa phúc thẩm cũng bị thu hẹp phụ thuộc vào nội dung của kháng cáo, kháng nghị và ý chí chủ quan của HĐXX. Phiên tòa HSST và phúc thẩm hội tụ đầy đủ ba chức năng cơ bản của TTHS, đó là chức năng buộc tội, bào chữa và xét xử. Các chức năng này có mối liên hệ mật thiết, hữu cơ với nhau. Mỗi chức năng tồn tại và vận động trong chừng mực tồn tại và vận động của chức năng kia. Hai chức năng buộc tội và bào chữa đồng thời được thực hiện công khai, cạnh tranh quyết liệt hướng tới việc thuyết phục HĐXX chấp nhận lập luận, chứng cứ chứng minh và các đề xuất của mình, góp phần xác định sự thật khách quan của vụ án. Tại phiên tòa hình sự, chức năng buộc tội trực tiếp do KSV, người bị hại và nguyên đơn dân sự (nếu có) thực hiện. KSV buộc tội thông qua bản Cáo trạng, qua việc xét hỏi và đưa ra các lý lẽ để tranh luận với bên bào chữa nhằm bảo vệ ý kiến của mình về vụ án. Người bị hại và nguyên đơn dân sự được quyền trình bày sự việc, đưa ra các chứng cứ và các lý lẽ bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Chức năng bào chữa tại phiên tòa do bị cáo, người bào chữa; bị đơn dân sự, người đại diện hợp pháp và người bảo vệ quyền lợi của họ thực hiện. Người 13 bào chữa tại phiên tòa bao gồm: Luật sư, người đại diện hợp pháp của bị cáo và bào chữa viên nhân dân. Tại phiên tòa, HĐXX giữ vai trò trọng tài sẽ xem xét, đánh giá các tài liệu, chứng cứ của vụ án và kết quả cuộc tranh tụng công khai của hai bên buộc tội và bào chữa để đưa ra những nhận định đúng đắn về nội dung vụ án, tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Từ đó, đưa ra phán quyết về tội danh và hình phạt đối với người phạm tội cũng như giải quyết những vấn đề có liên quan khác. Ngoài bản án của TA, không có văn bản buộc tội của chủ thể nào giữ chức năng buộc tội được coi là sự buộc tội chính thức, xác định một chủ thể nào đó có hành vi phạm tội mà Luật hình sự quy định. Một số văn bản như quyết định bắt giữ, khởi tố, tạm giam, cáo trạng... không được xem là sự buộc tội chính thức mà chỉ là các giả thiết của các chủ thể giữ chức năng buộc tội được Nhà nước trao quyền điều tra, thu thập, tiến hành các thủ tục tố tụng khác làm tiền đề cho giai đoạn xét xử mà tập trung nhất là tại phiên tòa hình sự. Một người chỉ bị coi là có tội khi có quyết định hoặc bản án kết tội của TAcó hiệu lực pháp luật, do đó, các quyết định đó về nguyên tắc chưa được coi là sự buộc tội chính thức. Bản án (có hiệu lực pháp luật và không bị kháng cáo, kháng nghị) chấm dứt cuộc tranh luận của hai bên buộc tội và bào chữa, xác định sự thật khách quan của vụ án. Về hình thức, tranh tụng tại phiên tòa chính là cách thức tổ chức phiên tòa qua các thủ tục khác nhau như: bắt đầu phiên tòa, xét hỏi, tranh luận và quá trình tranh tụng được coi là kết thúc khi phần tranh luận kết thúc. Về nội dung, việc tranh tụng tại phiên tòa thể hiện ngay ở phần thủ tục bắt đầu phiên tòa bằng việc các bên có thể đưa ra yêu cầu triệu tập thêm người làm chứng hoặc đưa ra vật chứng, tài liệu mới để HĐXX xem xét. Những yêu cầu này chính là những đảm bảo cho việc xét hỏi và tranh luận ở phần tiếp theo của phiên tòa. Tiếp theo, ở phần xét hỏi, HĐXX, KSV và những người khác theo quy định của BLTTHS phải kiểm tra các chứng cứ, tài liệu của vụ án một cách công 14 khai bằng cách trực tiếp xét hỏi bị cáo, người bị hại, người làm chứng và những người tham gia tố tụng khác; tiến hành các công việc khác như nghe nhận xét, kết luận của người giám định, xem xét vật chứng, công bố lời khai, xem xét tại chỗ... nhằm “tái hiện, củng cố và khẳng định những tình tiết, sự kiện của vụ án một cách đầy đủ nhất và toàn diện nhất. Trên cơ sở đó hình thành những thông tin chính xác giúp cho việc tranh luận, nghị án và tuyên án” [40]. Phần tranh luận thể hiện đậm nét nhất nội dung tranh tụng tại phiên tòa hình sự cũng như toàn bộ quá trình tranh tụng trong TTHS. Các chủ thể buộc tội và bào chữa dựa vào kết quả thẩm vấn để đưa ra quan điểm của mình về sự tồn tại hay không tồn tại mối liên hệ logic giữa các sự kiện, tình tiết đã kết luận ở giai đoạn điều tra và được làm sáng tỏ, công khai tại phần xét hỏi của phiên tòa. Từ đó, các chủ thể viện dẫn căn cứ pháp luật, lập luận để đưa ra kết luận khẳng định hoặc bác bỏ nội dung buộc tội của chủ thể buộc tội hoặc nội dung bào chữa của chủ thể bào chữa. HĐXX là trọng tài, lắng nghe các bên tranh luận, đối đáp. Nếu qua tranh luận mà HĐXX thấy có chứng cứ chưa được kiểm tra đầy đủ tại giai đoạn xét hỏi hoặc có chứng cứ mới xuất hiện trong quá trình tranh luận thì HĐXX quyết định quay lại thủ tục xét hỏi nhằm làm sáng tỏ các nội dung cần thiết. Qua tranh luận giữa hai bên buộc tội và bào chữa, HĐXX sẽ có những nhận định xác thực về vụ án, làm cơ sở cho việc nghị án và đưa ra những phán quyết phù hợp, giải quyết vụ án một cách đúng đắn. Như vậy, có thể hiểu: Tranh tụng tại phiên tòa là hoạt động của các chủ thể có chức năng đối trọng nhau là buộc tội và bào chữa thực hiện, dựa trên nguyên tắc bình đẳng trong việc đưa ra, làm sáng tỏ, bảo vệ chứng cứ, lập luận của mình và phản bác chứng cứ, lập luận của đối phương, nhằm thuyết phục HĐXX chấp nhận đề xuất của mình, góp phần làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án; được bắt đầu cùng với thủ tục bắt đầu phiên tòa và kết thúc khi kết thúc phần tranh luận. 15 1.2. Quy định hiện hành của pháp luật TTHS Việt Nam về tranh tụng tại phiên tòa BLTTHS năm 2003 (sau đây gọi tắt là BLTTHS) có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2004 đã đánh dấu một bước mới, quan trọng trong lịch sử lập pháp TTHS của Việt Nam. Về cơ bản, BLTTHS được ban hành trên nền các nguyên tắc tố tụng và quy định về các giai đoạn TTHS của BLTTHS năm 1988. Để đạt mục tiêu nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan tư pháp, đáp ứng yêu cầu đấu tranh, chống và phòng ngừa tội phạm trong tình hình mới, đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, các quy định của BLTTHS được sửa đổi một cách khá toàn diện, tinh thần tranh tụng đặc biệt đã thể hiện khá đậm nét không chỉ tại phiên tòa mà suốt cả quá trình tố tụng. Tìm hiểu các quy định hiện hành của pháp luật TTHS nước ta về tranh tụng tại phiên tòa có thể tập trung vào các nội dung lớn sau đây: 1.2.1. Về các nguyên tắc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa Để hoạt động tranh tụng được thực thi trong thực tế theo quy định của pháp luật, BLTTHS tiếp tục ghi nhận một số nguyên tắc cơ bản của TTHS Việt Nam vốn được xem là những nguyên tắc tiến bộ của mô hình tranh tụng. Đó là: - Nguyên tắc “Không ai bị coi là có tội khi chưa có bản án kết tội của TA đã có hiệu lực pháp luật”(Điều 9). Nguyên tắc này nhằm đảm bảo quyền và lợi ích của người dân, tránh định kiến, suy diễn trong quá trình xác định sự thật khách quan của vụ án. Nguyên tắc này đòi hỏi và yêu cầu bên buộc tội phải tham gia tranh tụng nhằm đưa ra những lý lẽ, chứng cứ để chứng minh sự buộc tội của mình là có căn cứ. Nguyên tắc này cũng xác định vai trò “trọng tài” của Tòa án, khẳng định chỉ có Tòa án mới có quyền đưa ra phán quyết bằng bản án xác định có tội hay không có tội và áp dụng hình phạt thích hợp. - Nguyên tắc “Xét xử công khai” (Điều 18): Việc xét xử của TA được tiến hành công khai chính là một đảm bảo cho hoạt động tranh tụng tại phiên tòa 16 được đảm bảo thực hiện. Giữ vai trò đại diện cho VKS, trước sự chứng kiến của công chúng, KSV sẽ thực hiện tốt hơn trọng trách của mình trong việc bảo vệ cáo trạng. Cuộc tranh luận chính thức và công khai cũng là động lực để các chức năng buộc tội và gỡ tội được thực hiện một cách tích cực nhất. - Nguyên tắc “Bảo đảm quyền bào chữa người bị tạm giữ, bị can, bị cáo” (Điều 11): Thực hiện nguyên tắc này cũng chính là bảo đảm cho việc thực hiện chức năng bào chữa - đối trọng với chức năng buộc tội trong TTHS. Hai chức năng này không chỉ tồn tại song song mà nó còn đối lập và chế ước nhau tạo ra một cơ chế tranh tụng có hiệu quả nhất trong hoạt động tố tụng nhằm giải quyết đúng đắn vụ án hình sự. Để bảo đảm quyền bào chữa tại phiên tòa được thực hiện một cách tối đa, TA chỉ được xét xử vắng mặt bị cáo trong một số trường hợp quy định tại khoản 2 Điều 187 BLTTHS - Nguyên tắc “Thực hiện chế độ xét xử có Hội thẩm tham gia” (Điều 15); Thẩm phán và Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật (Điều 16): Sự độc lập của thẩm phán là điều kiện cơ bản để bảo đảm quyền được xét xử công bằng của người dân. Nguyên tắc này là căn cứ để Thẩm phán, Hội thẩm thực hiện quyền tự do xét xử theo lương tâm và pháp luật, từ chối mọi sự can thiệp bên ngoài vào công việc xét xử. Đồng thời, nó cũng thể hiện địa vị pháp lý độc lập của cơ quan tài phán giữa hai chức năng buộc tội và bào chữa trong TTHS. - Nguyên tắc “Bảo đảm quyền bình đẳng trước TA” (Điều 19): Sự thật của vụ án chỉ có thể được xác định khách quan, toàn diện và đầy đủ khi thẩm phán, hội thẩm coi trọng mọi loại nguồn chứng cứ, mọi lập luận về các tình tiết của vụ án cũng như mọi lập luận về dẫn chiếu quy định của pháp luật. Do đó, nguyên tắc này chính là cơ sở pháp lý để các bên buộc tội và gỡ tội tranh tụng bình đẳng, dân chủ tại phiên tòa. Đồng thời, buộc TA phải tôn trọng, tạo điều kiện để các bên thực hiện quyền bình đẳng. 17 1.2.2. Về các chủ thể thực hiện tranh tụng Để thực hiện tranh tụng tại phiên tòa, các chủ thể thuộc bên buộc tội và bên bào chữa tiếp tục được BLTTHS năm 2003 quy định những quyền và nghĩa vụ pháp lý nhất định. Điều 50 BLTTHS quy định bị cáo có các quyền: được nhận quyết định đưa vụ án ra xét xử; quyết định áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ biện pháp ngăn chặn; quyết định đình chỉ vụ án; bản án, quyết định của TA; các quyết định tố tụng khác theo quy định của Bộ luật này; quyền được tham gia phiên toà; được giải thích về quyền và nghĩa vụ... So với BLTTHS năm 1988 thì BLTTHS năm 2003 đã mở rộng hơn các quyền của bị cáo. Đặc biệt, quyền “trình bày ý kiến, tranh luận tại phiên tòa” của bị cáo được nhấn mạnh tại điểm g, khoản 2, Điều 50 Bộ luật này. Thể chế hoá nguyên tắc đảm bảo quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, Điều 58 BLTTHS năm 2003 quy định người bào chữa có quyền tham gia tố tụng ngay từ khi có quyết định tạm giữ trong trường hợp bắt người theo quy định tại Điều 81 và Điều 82 của Bộ luật này. Bên cạnh việc tiếp tục ghi nhận các quyền cơ bản của người bào chữa, BLTTHS 2003 đã quy định khá nhiều các quyền mới cho người bào chữa như: có mặt khi lấy lời khai của người bị tạm giữ; xem các biên bản về hoạt động tố tụng có sự tham gia của mình và các quyết định tố tụng liên quan đến người mà mình bào chữa; đề nghị Cơ quan điều tra báo trước về thời gian và địa điểm hỏi cung bị can để có mặt khi hỏi cung bị can; sao chụp tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến việc bào chữa; được khiếu nại hành vi tố tụng của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng... Ngoài các quyền trên, BLTTHS 2003 cũng quy định người bào chữa có nghĩa vụ sử dụng mọi biện pháp do pháp luật quy định để làm sáng tỏ những tình tiết xác định người bị tạm giữ, bị can, bị cáo vô tội, những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo; Người bào chữa không được từ chối bào
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan