Tài liệu Trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp - công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng

VIỆN KHOA HỌC PHÁP LÝ BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM CỦA DOANH NGHIỆP - CÔNG CỤ PHÁP LÝ BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG CNĐT: LÊ HỒNG HẠNH 8223 HÀ NỘI – 2010 BỘ TƯ PHÁP VIỆN KHOA HỌC PHÁP LÝ ----------***---------- ĐỀ TÀI TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM CỦA DOANH NGHIỆP – CÔNG CỤ PHÁP LÝ BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG Hà Nội, tháng 04/2010 BỘ TƯ PHÁP VIỆN KHOA HỌC PHÁP LÝ ----------***---------- ĐỀ TÀI TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM CỦA DOANH NGHIỆP – CÔNG CỤ PHÁP LÝ BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG BAN CHỦ NHIỆM ĐỀ TÀI Chủ nhiệm: GS.TS. Lê Hồng Hạnh Thư ký: ThS. Trần Thị Quang Hồng Hà Nội, tháng 04/2010 MỤC LỤC Trang Danh sách nhóm nghiên cứu PHẦN MỞ ĐẦU I. 01 Chương I. TỒNG QUAN VỀ TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM 14 Các vấn đề lý luận về trách nhiệm sản phẩm 14 1.1. Khái niệm, bản chất của chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh 14 nghiệp 1.2. Vị trí của chế định trách nhiệm sản phẩm trong hệ thống công cụ 32 pháp lý bảo vệ người tiêu dùng II. Lịch sử hình thành và phát triển của chế định trách nhiệm sản phẩm trên thế giới 35 Chương II. PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM CỦA 39 MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI I Pháp luật về trách nhiệm sản phẩm của các nước khu vực Bắc Mỹ 39 1.1. Hoa Kỳ 39 1.2. Canada 56 II Kinh nghiệm xây dựng và áp dụng pháp luật về trách nhiệm sản phẩm của Cộng đồng Châu Âu 64 III Kinh nghiệm xây dựng và áp dụng pháp luật về trách nhiệm sản phẩm 81 của các quốc gia khu vực Đông Bắc Á IV Kinh nghiệm xây dựng và áp dụng pháp luật về trách nhiệm sản phẩm 94 của một số quốc gia Đông Nam Á V Đánh giá kinh nghiệm quốc tế xây dựng và áp dụng chế định trách nhiệm sản phẩm 106 Chương III. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỊNH TRÁCH 112 NHIỆM SẢN PHẨM Ở VIỆT NAM VÀ TÌNH HÌNH THỰC THI TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM CỦA DOANH NGHIỆP I Thực trạng pháp luật về trách nhiệm sản phẩm của Việt Nam hiện nay 112 1.1. Các qui định của pháp luật hiện hành về trách nhiệm sản phẩm 112 1.2. Các cơ chế hiện hành giải quyết tranh chấp liên quan đến trách 124 nhiệm sản phẩm II Tình hình thực thi pháp luật trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp Việt Nam 130 2.1. Đánh giá mức độ tuân thủ trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp Việt Nam hiện nay 131 2.2. Mức độ quan tâm của doanh nghiệp đến việc thực thi trách nhiệm 135 sản phẩm 2.3. Thực tế giải quyết, khôi phục các quyền lợi của người tiêu dùng bị vi phạm và các vấn đề liên quan đến trách nhiệm sản phẩm 139 Chương IV. HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM SẢN PHẨM NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG Ở VIỆT NAM 146 I Yêu cầu hoàn thiện chế định về trách nhiệm sản phẩm ở Việt Nam 146 II Các kiến nghị nhằm hoàn thiện chế định về trách nhiệm sản phẩm ở Việt Nam 151 2.1. Định hướng hoàn thiện chế định trách nhiệm sản phẩm ở Việt Nam hiện nay 151 2.2. Một số khái niệm cơ bản cần được đưa vào pháp luật về trách 156 nhiệm sản phẩm 2.3. Các tác động đến hệ thống pháp luật nói chung 163 2.4. Các kiến nghị hoàn thiện hệ thống pháp luật 164 KẾT LUẬN 170 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHẦN BA CÁC CHUYÊN ĐỀ 172 1 2 Chuyên đề 1: Những khía cạnh xã hội, đạo đức và kinh tế của trách nhiệm sản phẩm với tư cách là công cụ bảo vệ người tiêu dùng- TS Đinh Thị Mỹ Loan 178 Chuyên đề 2: Lịch sử hình thành, khái niệm, bản chất, đặc điểm và 192 chức năng của chế định trách nhiệm sản phẩm nhìn góc độ bảo vệ người tiêu dùng- TS Đồng Ngọc Ba 3 Chuyên đề 3: Các quan điểm lý luận học thuyết trách nhiệm sản phẩm 203 với tư cách là công cụ bảo vệ người tiêu dùng ở một số nước- Ths. Nguyễn Văn Cương 4 5 Chuyên đề 4: Trách nhiệm sản phẩm trong sản xuất kinh doanh thực 223 phẩm- TS Hồ Tất Thắng Chuyên đề 5.1: Thực trạng pháp luật Việt Nam về trách nhiệm sản 241 phẩm đối với người tiêu dùng- TS Hồ Tất Thắng 6 Chuyên đề 5.2: Thực trạng pháp luật về trách nhiệm sản phẩm của 255 Việt Nam- Ths. Trần Thị Quang Hồng 7 Chuyên đề 6: Việc thực hiện các quy định pháp luật về trách nhiệm 273 sản phẩm trong sản xuất và tiêu thụ dược phẩm xét từ góc độ bảo vệ người tiêu dùng- Ths. Nguyễn Thị Hiệp, Ths Tạ Thị Tài 8 Chuyên đề 7: Việc thực thi các quy định các quy định của pháp luật về 285 “trách nhiệm sản phẩm” trong lĩnh vực khám, chữa bệnh xét xử từ góc độ bảo vệ quyền lợi “người tiêu dùng”-Ths Nguyễn Hoàng Phúc 9 Chuyên đề 8: Đánh giá thực trạng cơ chế giải quyết tranh chấp liên 311 quan đến trách nhiệm sản phẩm và vấn đề nâng cao hiệu quả trong việc bảo vệ người tiêu dùng- TS Phan Chí Hiếu 10 Chuyên đề 9: Phân tích một số trường hợp điển hình về giải quyết tranh chấp liên 318 quan đề trách nhiệm sản phẩm- TS Nguyễn Hữu Huyên 11 Chuyên đề10: Kinh nghiệm xây dựng và áp dụng chế định trách nhiệm 328 sản phẩm trong pháp luật Hoa Kỳ và Canada- khả năng áp dụng ở Việt Nam- GS.TS. Lê Hồng Hạnh, CN. Trương Hồng Quang 12 Chuyên đề 11.1: Một số vấn đề về pháp luật trách nhiệm sản phẩm 371 của liên minh Châu Âu- TS Nguyễn Am Hiểu 13 Chuyên đề 11.2: Một số vấn đề pháp luật về trách nhiệm sản phẩm 377 của liên minh Châu Âu- CN Trương Hồng Quang 14 15 Chuyên đề 12: Giới thiệu về chế định trách nhiệm sản phẩm trong pháp luật Nhật 398 Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc- Ths. Nguyễn Văn Cương Chuyên đề 13: Chế định trách nhiệm sản phẩm trong pháp luật của 413 một số quốc gia ASEAN- Ths. Trần Thị Quang Hồng 16 Chuyên đề 14: Yêu cầu hoàn thiện chế định về trách nhiệm sản phẩm 427 ở Việt Nam- GS.TS Lê Hồng Hạnh 17 Chuyên đề 15: Các kiến nghị nhằm hoàn thiện và thực thi chế định về 431 trách nhiệm sản phẩm ở Việt Nam- ThS. Trần Thị Quang Hồng DANH SÁCH NHÓM NGHIÊN CỨU CHỦ NHIỆM ĐỀ TÀI GS.TS. Lê Hồng Hạnh – Viện trưởng Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp. THƯ KÝ ThS. Trần Thị Quang Hồng – Phó trưởng Ban NCPL Dân sự - Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp. THÀNH VIÊN NGHIÊN CỨU VÀ CỘNG TÁC VIÊN 1. ThS. Nguyễn Văn Cương, Phó trưởng Ban NCPL Dân sự - Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 2. TS. Phan Chí Hiếu, Văn phòng Bộ Tư pháp. 3. TS. Đinh Thị Mỹ Loan, Ủy viên thường trực Hội tiêu chuẩn và bảo vệ Người tiêu dùng Việt Nam. 4. TS. Hồ Tất Thắng, Phó Chủ tịch Hội tiêu chuẩn và bảo vệ Người tiêu dùng Việt Nam. 5. TS. Nguyễn Am Hiểu, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế, Bộ Tư pháp. 6. TS. Đồng Ngọc Ba, Cục phó Cục Kiểm tra VBQPPL – Bộ Tư pháp. 7. TS. Nguyễn Hữu Huyên, Vụ Hợp tác Quốc tế, Bộ Tư pháp. 8. Ths. Tạ Thị Tài, Bộ Tư pháp. 9. Ths. Nguyễn Hoàng Phúc, Vụ Pháp chế, Bộ Y tế. 10. Ths. Nguyễn Thị Hiệp, Cục Quản lý dược, Bộ Y tế. 11. CN. Lê Thị Hoàng Thanh, NCV, Ban NCPL Dân sự Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp. 12. CN. Phạm Văn Bằng, Nghiên cứu viên, Ban NCPL Dân sự - Kinh tế, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. 13. CN. Trương Hồng Quang, Viện Khoa học Pháp lý Bộ Tư pháp. 14. CN. Nguyễn Mai Trang, Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp. PHẦN MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Trước đây trong cơ chế kinh tế kế hoạch hoá, các doanh nghiệp trong nền kinh tế chủ yếu là doanh nghiệp nhà nước hoạt động theo kế hoạch chỉ tiêu pháp lệnh, trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp cũng chính là trách nhiệm của nhà nước. Trong điều kiện ấy, vấn đề trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp hầu như không được đặt ra. Mặt khác, ít khi người tiêu dùng quan tâm đến vấn đề trách nhiệm của người sản xuất do sản phẩm, hàng hoá vừa thiếu, vừa được phân phối nên việc kiện nhà sản xuất về chất lượng sản phẩm đồng nghĩa với việc tước đi quyền được cung cấp và phân phối hàng hoá. Khi Việt Nam chuyển sang xây dựng nền kinh tế thị trường, các chủ thể kinh tế thuộc nhiều thành phần kinh tế khác nhau xuất hiện ngày càng nhiều. So với 13.000 doanh nghiệp Nhà nước tồn tại chủ yếu trong nền kinh tế quốc dân trước đây thì hiện nay đã có hàng trăm nghìn doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác nhau1. Bản thân doanh nghiệp nhà nước cũng được coi là một chủ thể thị trường. Kinh tế thị trường với qui luật cung cầu, lợi nhuận và cạnh tranh chắc chắn dẫn tới những hệ quả nhất định về kinh tế, xã hội. Do để cạnh tranh, do để chiếm lĩnh thị phần hoặc do lợi nhuận, các doanh nghiệp có thể tung ra thị trường những sản phẩm có chất lượng thấp với giá rẻ mà không tính đến tác hại của chúng đối với người tiêu dùng. Nhiều doanh nghiệp đã dùng tới biện pháp cạnh tranh không lành mạnh bằng việc sản xuất hàng giả, hàng nhái, hàng không đảm bảo độ an toàn cho người tiêu dùng nhằm thu lợi nhuận, gây thiệt hại cho người tiêu dùng trong đó có thiệt hại về sức khoẻ, thậm chí cả tính mạng. Trong bối cảnh đó, bảo vệ người tiêu dùng trở thành yêu cầu có tính chất thường trực. Kinh nghiệm ở các nước có nền kinh tế thị trường phát triển cho thấy, hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của doanh nghiệp đối với sản phẩm hàng hoá, dịch vụ do mình sản xuất, cung ứng là một công cụ pháp lý hữu hiệu. 1 Theo Kết quả Điều tra doanh nghiệp của Tổng cục Thống kê thì chỉ đến cuối năm 2006 đã có 105.569 doanh nghiệp ngoài quốc doanh, 3.697 doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và hơn 2.5 triệu hộ kinh doanh trong khi chỉ có 4.086 doanh nghiệp nhà nước. Các nước có nền kinh tế thị trường phát triển đã quan tâm xây dựng công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng từ những thập kỷ 60 của thể kỷ trước. Trong những năm qua, pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng ở Việt Nam đã và đang dành được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, những người làm chính sách, các cơ quan truyền thông và toàn xã hội. Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng cũng đang được tích cực soạn thảo để trình Quốc hội. Trong quá trình hoàn thiện các công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng, chế định trách nhiệm sản phẩm đã ra đời như một sự tất yếu nhằm đáp ứng yêu cầu bảo vệ người tiêu dùng một cách đầy đủ và hữu hiệu hơn. Chế định pháp luật này được áp dụng đầu tiên ở Hoa Kỳ, sau đó được tiếp nhận bởi các quốc gia ở Châu Âu (ở cấp độ Cộng đồng Châu Âu và quốc gia thuộc Liên minh), ở Châu Á (Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, các quốc gia ASEAN). Tuy nhiên, nhiều quốc gia ASEAN chỉ mới chú ý đến chế định trách nhiệm sản phẩm trong thời gian gần đây. Chẳng hạn như Thái Lan mới ban hành Luật về trách nhiệm đối với sản phẩm không an toàn vào năm 2008. Ngay cả ở quốc gia khai sinh ra pháp luật về trách nhiệm sản phẩm là Hoa Kỳ thì cuộc tranh cãi về chế định pháp luật này vẫn chưa bao giờ kém sôi động. Những quan niệm khác nhau về phạm vi trách nhiệm, về căn cứ xác định trách nhiệm có những điểm khác nhau nhất định tuỳ theo điều kiện, hoàn cảnh và hệ thống pháp luật của từng nước mặc dù bản thân chế định này được coi như là một hiện tượng pháp lý phổ biến. Có thể nói, những tranh luận về vấn đề trách nhiệm sản phẩm chính là sự thể hiện một cách rõ rệt nhất mối quan hệ giữa lợi ích của doanh nghiệp, yêu cầu phát triển kinh tế với lợi ích của công chúng, lợi ích của người tiêu dùng. Tuy nhiên, dù có bất kỳ cuộc tranh luận nào xung quanh chế định pháp luật này thì vẫn có được một sự thừa nhận chung: trách nhiệm sản phẩm là một công cụ pháp lý không thể thiếu để bảo vệ lợi ích người tiêu dùng, nhất là trong bối cảnh toàn cầu hóa thương mại. Đầu năm 2010, Toyota mở đợt thu hồi kỷ lục 8,5 triệu chiếc trên toàn cầu, Nissaan thu hồi 500.000 chiếc, Huyndai thu hồi 500.000 chiếc, GM thu hồi 1,3 triệu chiếc và Honda cũng thu hồi 500.000 chiếc. Cơn địa chấn này của thị trường ô tô còn chưa 2 lắng xuống thì nhà sản xuất ô tô Nhật Bản lại đứng trước nguy cơ phải thông báo thu hồi 218.000 xe Tundra. Theo Cơ quan an toàn giao thông quốc gia Mỹ (NHTSA), các xe Toyota Tundra sản xuất trong hai năm 2000 và 2001 có thể bị ảnh hưởng bởi hiện tượng ăn mòn khung xe. Tiếp đó, Bộ Đất đai, Giao thông và Hàng hải Hàn Quốc đã yêu cầu Toyota tiến hành thu hồi 13.000 xe tại nước này do nguy cơ thảm sàn chẹt vào chân ga khiến xe tăng tốc ngoài kiểm soát. Những đợt thu hồi xe như này cho thấy sự cần thiết và tác động to lớn của vấn đề trách nhiệm sản phẩm. Là một chế định pháp luật tương đối mới trong hệ thống pháp luật Việt Nam, việc nghiên cứu các vấn đề lý luận về chế định này là rất cần thiết. Chính vì vậy, đề tài khoa học “Trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp – công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng”2 rất có giá trị đối với việc hoàn thiện hệ thống pháp luật bảo vệ người tiêu dùng ở nước ta. 2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 2.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Từ trước đến nay, ở nhiều quốc gia, sự tồn tại của chế định này có tầm quan trọng đến mức mà mỗi phán quyết của Toà án về các vụ kiện về bảo vệ người tiêu dùng luôn trực tiếp ảnh hưởng tới cách ứng xử của doanh nghiệp. Nhiều cuộc khảo sát tại Hoa Kỳ cho thấy, không ít doanh nghiệp đã từ bỏ việc phát triển và tung ra thị trường những loại sản phẩm mới chỉ vì nỗi e ngại về khả năng gặp rắc rối với chế định về trách nhiệm sản phẩm3. Việc nhà sản xuất Toyta buộc phải thu hồi xe ô tô với số lượng lớn và qui mô toàn cầu đồng thời đối mặt với những khoản phát sinh lên đến hàng trăm triệu đô la Mỹ, với những thiệt hại hàng trăm tỷ đô la cho thấy tính chất nghiêm trọng của vấn đề trách nhiệm sản phẩm trong thời đại hiện nay. Đã từng có những trường hợp vì phải bồi thường cho các nạn nhân trong các vụ kiện tập thể liên quan đến trách nhiệm của doanh nghiệp mà 2 Khái niệm “doanh nghiệp” được sử dụng trong Báo cáo phúc trình này bao gồm các loại hình doanh nghiệp theo Luật Doanh nghiệp năm 2005 và các cá nhân có đăng ký kinh doanh. Do đó, khái niệm này bao hàm một số thuật ngữ “nhà sản xuất”, “nhà cung cấp” ở trong Báo cáo này. 3 Robert Cooter and Thomas Ulen, Law and Economics, Addison-Wesley, 1997, p. 318. 3 doanh nghiệp bị kiện lâm vào tình trạng phá sản4. Chính vì thế, đã có thời kỳ thị trường bảo hiểm trách nhiệm sản phẩm được hình thành. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, do các phán quyết của toà án liên quan đến trách nhiệm sản phẩm hầu như luôn không thể mang lại những kết quả bất ngờ nên một số doanh nghiệp bảo hiểm ở Hoa Kỳ đã từ bỏ việc cung cấp dịch vụ bảo hiểm này5. Điểm lại các bài nghiên cứu trên các tạp chí luật chuyên ngành xuất bản ở Anh, Mỹ, Canada hoặc Úc, chúng ta có thể thấy chủ đề trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp luôn được coi là một trong những chủ đề được quan tâm của các nhà nghiên cứu. Hầu như năm nào, các bài nghiên cứu về trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp cũng được đăng tải. Trong số đó, nhiều bài nghiên cứu đề cập tới chế độ trách nhiệm sản phẩm ở nhiều quốc gia trên thế giới trong đó có Hoa Kỳ, Anh Quốc, Nhật Bản. Dưới đây là một số nghiên cứu mà nhóm nghiên cứu đề tài tiếp cận được: - Bài viết “The future of products liability in America (Tương lai của pháp luật trách nhiệm sản phẩm ở Hoa Kỳ)” của ba luật sư của Hoa Kỳ là Gary Wilson, Vincent Moccio và Daniel O. Fallon đăng trên tạp chí William Mitchell Law Review (năm 2000) đã bàn về chế độ trách nhiệm sản phẩm ở Hoa Kỳ hiện tại, những tồn tại, bất cập và đề xuất một số hướng cải cách, đổi mới. - Công trình “The Evolution of Products Liability Law (Quá trình phát triển của pháp luật về trách nhiệm sản phẩm)”của Giáo sư Luật David G. Owen (Đại học South Carolina – Hoa Kỳ) đăng trên tạp chí “The Review of Litigation (Symposium 2007)” đã nghiên cứu khá tỉ mỉ quá trình phát sinh, phát triển của chế độ trách nhiệm sản phẩm ở Hoa Kỳ, nguồn gốc, những ý tưởng cơ bản của chế độ trách nhiệm ấy. - “Products Liability – Why the EU does not need the restatement (third) (Chế định trách nhiệm sản phẩm – Vì sao Cộng đồng Châu Âu không cần theo [mô hình của Hoa Kỳ])” của Giáo sư Rebekah Rollo (Đại học Maryland - Đức) trong bài viết đăng trên tạp chí “Brooklyn Law Review, Spring, 2004” đã nghiên 4 5 Robert Cooter and Thomas Ulen, Law and Economics, Addison-Wesley, 1997, p. 318. Robert Cooter and Thomas Ulen, Law and Economics, Addison-Wesley, 1997, p. 318. 4 cứu chế độ trách nhiệm sản phẩm theo quy định của Cộng đồng Châu Âu (EU) và tác động của những thay đổi trong chính sách trách nhiệm sản phẩm của Hoa Kỳ tới chính sách tương tự của Cộng đồng Châu Âu. - Bài viết “The Japanese Product Liability Law (Pháp luật trách nhiệm sản phẩm của Nhật Bản)” của Jason F. Cohen (Nghiên cứu sinh Đại học Fordham – Hoa Kỳ) đăng trên tạp chí “Fordham International Law Journal, November 1997” đã làm rõ cơ sở chính sách và những đặc điểm cơ bản của chế độ trách nhiệm sản phẩm ở Nhật Bản. - “Products Liability in the United Kingdom (Chế định trách nhiệm sản phẩm ở Vương quốc Anh)” Giáo sư Jane Stapleton (Đại học quốc gia Australia), đăng trên tạp chí “Texas International Law Journal, Winter 1999” đã đề cập khá chi tiết về nguồn gốc, chức năng và các đặc điểm cơ bản trong chế định trách nhiệm sản phẩm ở Anh Quốc. Trong năm 2000, cũng chính giáo sư Jane Stapleton đã đăng tải bài viết “Products Liability, an Anglo-Australian Perspective (Chế định trách nhiệm sản phẩm – từ cách nhìn của Úc châu)” trên tạp chí “Washburn Law Journal, Spring, 2000” trong đó ông làm rõ quan niệm của Úc về chế độ trách nhiệm sản phẩm. - Chuyên khảo “Product liability” của giáo sư D.Cray, trường đại học Carleton, Otawa, Canada, đã xem xét vấn trách nhiệm sản phẩm trong pháp luật của các quốc gia dưới cách nhìn luật học so sánh. Có thể thấy rằng, quan điểm chung của các nhà nghiên cứu thể hiện trong các bài viết vừa nêu đều cho rằng, trách nhiệm sản phẩm là một trong những công cụ pháp lý quan trọng để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong nền kinh tế thị trường. Tuy nhiên, do điều kiện đặc thù của mỗi quốc gia, thời điểm bắt đầu áp dụng chế định trách nhiệm sản phẩm nên nhiều nội dung của chế định này trong từng nước có những sự khác nhau nhất định, nhất là về phạm vi của chế định trách nhiệm sản phẩm, cơ chế đảm bảo thực thi chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp. 5 Một điểm cũng rất đáng lưu ý là trong những năm gần đây, với hướng tiếp cận về trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, nhiều học giả đã xem xét vấn đề trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp cũng như các yêu cầu bảo vệ người tiêu dùng từ góc độ đạo đức kinh doanh. Nhiều học giả cho rằng, tuân thủ đúng yêu cầu trong chế độ trách nhiệm sản phẩm cũng như các quy định khác bảo vệ người tiêu dùng là góp phần xây dựng một nền kinh tế có luân lý, nền kinh tế dựa trên trật tự pháp luật và trật tự đạo đức, nền kinh tế của sự hài hoà và phát triển bền vững6. Có thể nói, các kết quả nghiên cứu về chế độ trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp, nhất là thực tiễn xây dựng và áp dụng các quy định về chế độ trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp ở các nước, nhất là các quốc gia có nền kinh tế thị trường lâu đời như Hoa Kỳ, Anh, Nhật, Úc rất hữu ích cho việc triển khai đề tài nghiên cứu “Trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp – công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng”. 2.2. Tình hình nghiên cứu trong nước Có thể nói rằng, việc nghiên cứu trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp với tư cách là một trong những công cụ bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng ở Việt Nam chưa phải là chủ đề được giới nghiên cứu Việt Nam quan tâm. Cho đến nay, trên thị trường chưa có đầu sách nào về vấn đề này. Bên cạnh đó, khi tra cứu một số tạp chí nghiên cứu chuyên ngành luật như Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, tạp chí Nhà nước và Pháp luật, tạp chí Dân chủ và Pháp luật (từ năm 1990 trở lại đây),... cũng hiếm có bài nghiên cứu chuyên sâu về lĩnh vực này. Trên các tạp chí luật của các nước trên thế giới, chủ đề về trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp ở Việt Nam cũng chưa được nghiên cứu và đăng tải. Trong khuôn khổ Đề tài khoa học về tác hại của chất độc da cam, một số nghiên cứu về trách nhiệm sản phẩm cũng đã được tiến hành nhằm góp phần xác định trách nhiệm pháp lý của các công ty Mỹ đối với những hậu quả do chất độc 6 Jerome Ballet và Francoise De Bry, Doanh nghiệp và Đạo đức (bản dịch tiếng Việt), NXB Thế giới 2005, tr.5, tr. 206-207; Cũng xem: Thorne Mcalister, Ferrell & Ferrell, Business and Society: a strategic approach to social responsibility, 2nd edition, Houghton Mifflin Company, 2005, pp. 191-225; Bộ Thương mại Hoa Kỳ: Đạo đức kinh 6 màu da cam để lại cho các nạn nhân đang khởi kiện chống lại các công ty này. Một trong những nghiên cứu đó do GS.TS Lê Hồng Hạnh thực hiện. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng, việc nhận diện, làm rõ bản chất của chế độ trách nhiệm sản phẩm trong thực tiễn xây dựng và hoàn thiện pháp luật ở Việt Nam, nhất là pháp luật kinh doanh và pháp luật bảo vệ người tiêu dùng để từ đó đề ra các giải pháp hoàn thiện vẫn chưa được quan tâm, đầu tư đúng mức. Ngay bản thân khái niệm “trách nhiệm sản phẩm” (product liability) vẫn còn xa lạ đối với đại đa số người tiêu dùng và thậm chí giới luật gia. Cho đến nay, “trách nhiệm sản phẩm” chưa được coi là thuật ngữ pháp lý được sử dụng chính thức trong các văn bản pháp luật của Việt Nam. Việc phân biệt hoặc giải quyết mối quan hệ giữa khái niệm “trách nhiệm sản phẩm” với nhiều khái niệm có liên quan khác như “trách nhiệm pháp lý”, “trách nhiệm dân sự”, “trách nhiệm bồi thường thiệt hại”, “trách nhiệm của doanh nghiệp”,… cũng chưa được đầu tư, luận giải thoả đáng. Thực hiện kế hoạch nghiên cứu năm 2007, Viện Khoa học Pháp lý đã phối hợp với Dự án Hỗ trợ cải cách pháp luật của Canada tại Việt Nam (dự án Lerap) tổ chức Hội thảo “Cơ chế pháp lý bảo vệ người tiêu dùng: thực tiễn Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế” (tổ chức tại Khách sạn Melia trong 3 ngày từ ngày 1416/8/2007) với sự tham gia của gần 70 đại biểu là đại diện các cơ quan bảo vệ người tiêu dùng (Cục quản lý cạnh tranh - Bộ Thương mại, Cục quản lý thị trường - Bộ Thương mại, Cục an toàn vệ sinh thực phẩm - Bộ Y tế…), đại diện Bộ Tư pháp, Toà Dân sự - TAND Tối cao, Toà Dân sự - TAND thành phố Hà Nội, đại diện Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam, đại diện Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng một số tỉnh, thành phố, các chuyên gia pháp lý, đại diện Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, đại diện một số hiệp hội doanh nghiệp, đại diện của một số doanh nghiệp, các cơ quan truyền thông, báo chí, một số chuyên gia của Canada. Với hơn 10 bài tham luận tại Hội thảo, các đại biểu đã nêu rõ những khoảng trống pháp lý trong công tác bảo vệ doanh: Cẩm nang quản lý doanh nghiệp kinh doanh có trách nhiệm trong các nền kinh tế thị trường mới nổi (bản dịch tiếng Việt), NXB Trẻ, 2007, tr. 25. 7 người tiêu dùng ở Việt Nam hiện nay, trong đó có khoảng trống về chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp7. Nhiều ý kiến tham luận tại Hội thảo đã đề xuất việc hoàn thiện chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp ở Việt Nam (chẳng hạn tham luận “Vấn đề trách nhiệm sản phẩm trong pháp luật Việt Nam” của Thạc sỹ Nguyễn Văn Cương (đã đăng tải trên Thông tin khoa học pháp lý số 4+5/2007 của Viện Khoa học Pháp lý)). Tuy nhiên, đó mới chỉ là các nghiên cứu bước đầu về chế định trách nhiệm sản phẩm với tư cách một công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng. Một điều rất đáng nói là trong khi vấn đề trách nhiệm sản phẩm là một trong các chủ đề được nhiều cơ sở đào tạo luật ở nước ngoài đưa vào chương trình giảng dạy (thường nằm trong các phần về luật bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng), thì các chương trình đào tạo luật ở Việt Nam hầu như không đề cập. Các giáo trình về luật dân sự hoặc luật thương mại của khoa Luật ĐH Quốc gia Hà Nội, trường ĐH Luật Hà Nội, Khoa Luật ĐH Kinh tế quốc dân và trường ĐH Luật thành phố Hồ Chí Minh đều nằm trong tình trạng chung đó… Xuất phát từ những thực tế như thế có thể nói rằng, việc nghiên cứu sâu hơn về bản chất, đặc điểm của chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp, luận giải mô hình chế định trách nhiệm sản phẩm phù hợp với trình độ, đặc điểm kinh tế-xã hội-pháp lý của Việt Nam, đánh giá các tác động kinh tế-xã hội có thể xảy ra khi áp dụng chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp từ đó có các đề xuất hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay là hết sức cần thiết. Ngay cả Ban soạn thảo Luật Bảo vệ Quyền lợi người tiêu dùng hiện nay cũng chưa có được cách tiếp cận đầy đủ đối với chế định trách nhiệm sản phẩm. 3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI Mục tiêu tổng quát của Đề tài là nghiên cứu và đề xuất các giải pháp pháp lý nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực thi chế độ trách nhiệm sản phẩm ở Việt 7 Kỷ yếu Hội thảo đã được tổng hợp và xuất bản thành 2 số Thông tin khoa học pháp lý của Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp (số 4+5/2007). 8 Nam, qua đó góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng, kịp thời xử lý những nhà sản xuất hàng hoá và cung cấp dịch vụ kém chất lượng, góp phần hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam. Đề tài được thực hiện nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể sau đây: - Làm rõ các vấn đề lý luận về chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp với tư cách là một công cụ bảo vệ người tiêu dùng trong điều kiện xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay; - Đánh giá đúng thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành chế định trách nhiệm sản phẩm ở Việt Nam hiện nay trong việc bảo vệ quyền, lợi ích của người tiêu dùng, nâng cao trách nhiệm pháp lý và trách nhiệm đạo đức của nhà sản xuất, phân phối hàng hoá, dịch vụ; nghiên cứu so sánh pháp luật và thực tiễn thi hành của một số nước về trách nhiệm sản phẩm; - Đề xuất và luận giải các giải pháp xây dựng và hoàn thiện chế định trách nhiệm sản phẩm với tư cách là một công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng ở nước ta hiện nay trong bối cảnh Đảng và Nhà nước đang tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. 4. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Do khuôn khổ thời gian và nguồn lực có hạn, trên cơ sở kế thừa một số kết quả của Hội thảo “Cơ chế pháp lý bảo vệ Người tiêu dùng: Thực tiễn Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế” do Viện Khoa học Pháp lý và Dự án Lerap phối hợp tổ chức tháng 8/2007, đề tài tập trung làm rõ các nội dung nghiên cứu cơ bản sau: (i) Nghiên cứu khái niệm, bản chất, chức năng của chế định trách nhiệm sản phẩm với những tiếp cận khác nhau: + Nhận diện và phân tích nội hàm khái niệm “trách nhiệm sản phẩm”; + Làm rõ bản chất của chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp (mục đích, chức năng, phạm vi tác động của chế định này đối với các loại chủ thể có liên quan như: doanh nghiệp, người tiêu dùng, hệ thống tòa án,…); 9 + Làm rõ mối quan hệ giữa khái niệm “trách nhiệm sản phẩm” và một số khái niệm có liên quan được dùng trong khoa học pháp lý như “trách nhiệm pháp lý”, “trách nhiệm dân sự”, “trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng”, “trách nhiệm của doanh nghiệp”,… + Làm rõ vị trí của chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp trong hệ thống các công cụ pháp lý bảo vệ người tiêu dùng. (ii) Lịch sử hình thành và phát triển của chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp trên thế giới; (iii) Kinh nghiệm xây dựng và áp dụng pháp luật về trách nhiệm sản phẩm của một số nước trên thế giới (tập trung vào nghiên cứu kinh nghiệm của Hoa Kỳ, Canada, Cộng đồng Châu Âu, các nước Châu Á); (iv) Đánh giá thực trạng pháp luật về chế định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay và các thiết chế thực thi; (v) Kiến nghị hoàn thiện chế định về trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp ở Việt Nam trong thời gian tới (đưa ra những kiến nghị cụ thể về ban hành mới hoặc sửa đổi, bổ sung văn bản hiện hành, các biện pháp áp dụng có tính khả thi). Bên cạnh đó đề tài cũng xây dựng hệ các chuyên đề để phục vụ cho việc nghiên cứu, hình thành Báo cáo phúc trình. 5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Mác-Lênin, đề tài sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau để giải quyết các vấn đề cụ thể trong nội dung nghiên cứu. Đề tài sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp và so sánh để giải quyết các vấn đề lý luận, phương pháp khảo sát, dự báo để đánh giá các vấn đề liên quan đến thực trạng thi hành pháp luật, thực trạng vi phạm pháp luật liên quan đến người tiêu dùng. Trong các chuyên đề nghiên cứu về kinh nghiệm của nước ngoài, phương pháp nghiên cứu chủ đạo sẽ là phương pháp nghiên cứu so sánh luật. 10 Ngoài ra, các phương pháp trừu tượng hóa, mô tả, thống kê cũng được sử dụng trong quá trình nghiên cứu đề tài này. Đề tài cũng tổ chức các hình thức lấy ý kiến (thông qua tọa đàm, phỏng vấn sâu) với các chuyên gia về vấn đề hoàn thiện pháp luật quy định trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp. Đề tài cũng tổ chức các cuộc điều tra xã hội học ở quy mô nhỏ như đã đề cập ở phần trên. 6. CÁC DẠNG HOẠT ĐỘNG THỰC TIỄN ĐÃ ĐƯỢC ĐỀ TÀI TRIỂN KHAI Để triển khai nghiên cứu Đề tài nghiên cứu, Ban chủ nhiệm Đề tài đã phối hợp với các chuyên gia thuộc Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng, Bộ Y tế và các chuyên gia ở cơ sở nghiên cứu, đào tạo tiến hành các hoạt động nghiên cứu mà Đề tài đặt ra. Các chuyên gia tham gia nghiên cứu Đề tài đã tiến hành thu thập thông tin từ báo, tạp chí, trang tin điện tử trên Internet để làm tài liệu tham khảo cho quá trình nghiên cứu. Ban chủ nhiệm Đề tài cũng đã phối hợp với Ban soạn thảo Luật Bảo vệ Quyền lợi người tiêu dùng tổ chức các hoạt động khảo sát tại các địa bàn Hà Nội, Phú Thọ, Thanh Hoá, Đà Nẵng, Hồ Chí Minh, Kiên Giang và trực tiếp làm việc với Cục quản lý thị trường, Cục vệ sinh an toàn thực phẩm, Cục quản lý dược và các Sở Y tế, Chi cục Tiêu chuẩn - Đo lường - Chất lượng và Hội Tiêu chuẩn và bảo vệ người tiêu dùng tại các địa bàn khảo sát; làm việc với Câu lạc bộ Chống hàng giả và Bảo vệ người tiêu dùng Báo Sài Gòn Giải Phóng để thu thập thông tin thực tiễn liên quan đến vấn đề trách nhiệm sản phẩm. Để có thêm thông tin mang tính thực tiễn, Ban chủ nhiệm Đề tài cũng đã triển khai một cuộc điều tra xã hội học quy mô nhỏ với 250 đối tượng người tiêu dùng với nghề nghiệp, trình độ văn hoá khác nhau về những vấn đề thuộc phạm vi nghiên cứu. Trong quá trình nghiên cứu, Ban chủ nhiệm Đề tài cũng đã làm việc với một số công ty bảo hiểm có cung cấp sản phẩm bảo hiểm trách nhiệm sản phẩm như Tổng công ty Bảo hiểm Việt Nam, Công ty bảo hiểm AIG Việt Nam để tìm 11