Tài liệu Tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh khi dạy học chương “dòng điện trong các môi trường” vật lý 11

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ PHÚC HẬU TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM CHO HỌC SINH KHI DẠY HỌC CHƯƠNG “DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG” - VẬT LÝ 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ PHÚC HẬU TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM CHO HỌC SINH KHI DẠY HỌC CHƯƠNG “DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG” - VẬT LÝ 11 Ngành: Lý luận và phương pháp giảng dạy bộ môn Vật lý Mã số: 8 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Tô Văn Bình THÁI NGUYÊN - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình tự bản thân tôi nghiên cứu. Những số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được các tác giả công bố trong bất kì công trình nào. Các trích dẫn về hình ảnh, bảng biểu, kết quả nghiên cứu của các tác giả khác, các tài liệu tham khảo trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng. Thái Nguyên, ngày 10 tháng 6 năm 2018 Tác giả luận văn Hà Phúc Hậu i LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận văn thạc sĩ chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lý tại khoa Vật lý - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, tôi đã nhận được sự ủng hộ, giúp đỡ của các thầy cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình! Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Tô Văn Bình Người thầy đã tận tình hướng dẫn để tôi có thể hoàn thành luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến Ban giám hiệu; các thầy cô trong Ban chủ nhiệm khoa; các thầy, cô giáo thuộc bộ môn Vật lý trường Đại học Sư Phạm Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo và ban giám hiệu trường THPT Nguyễn Huệ, trường THPT Đại Từ, trường THPT Lưu Nhân Chú - Đại Từ -Thái Nguyên đã giúp đỡ nhiệt tình, cung cấp tư liệu, số liệu trong quá trình thực nghiệm sư phạm.. Trong quá trình thực hiện luận văn, không thể không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học, cùng bạn bè và đồng nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 10 tháng 6 năm 2018 Tác giả luận văn Hà Phúc Hậu ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC............................................................................................................iii DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................. iv DANH MỤC CÁC HÌNH ...................................................................................... v MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ................................................................. 3 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 4 6. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 5 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 5 8. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 6 9. Bố cục của luận văn ......................................................................................... 6 NỘI DUNG .......................................................................................................... 7 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC VẬT LÝ ....................................... 7 1.1. Tổng quan về vấn đề cần nghiên cứu ........................................................... 7 1.2 Hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông ................................................... 9 1.2.1 Khái niệm về hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông .......................... 9 1.2.2. Đặc điểm chung của hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông ............ 11 1.2.3. Mục tiêu của hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông ........................ 12 1.3 Hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông ................ 12 1.3.1 Đặc điểm của hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông .. 12 1.3.2 Mục tiêu của hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông ... 13 1.3.3. Nội dung trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông.............. 15 iii 1.3.4 Hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông ..................................................................................... 15 1.3.5 Phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông ..................................................................................... 21 1.3.6 Các bước tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường phổ thông ................................................................................................. 26 1.4 Thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm môn vật lý ở một số trường THPT trên địa bàn huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên.............................. 30 1.4.1 Mục đích điều tra ...................................................................................... 30 1.4.2 Đối tượng điều tra ..................................................................................... 30 1.4.3 Phương pháp điều tra ................................................................................ 31 1.4.4 Kết quả điều tra......................................................................................... 31 1.5 Kết luận chương 1........................................................................................ 35 Chương 2: TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM KHI DẠY HỌC CHƯƠNG DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG - VẬT LÝ 11 ............ 37 2.1 Mục tiêu kiến thức kĩ năng của chương “Dòng điện trong các môi trường” .... 37 2.1.1 Vị trí vai trò của chương “Dòng điện trong các môi trường” .................. 37 2.1.2 Yêu cầu về chuẩn kiến thức kĩ năng cần đạt ............................................ 38 2.2 Tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11 ..................................................................... 39 2.2.1. Bước 1: Xác định nhu cầu tổ chức hoạt động ̣ trải nghiệm ...................... 39 2.2.2. Bước 2: Đặt tên cho hoạt động ................................................................ 40 2.2.3. Bước 3: Xác định mục tiêu của hoạt động .............................................. 40 2.2.4. Bước 4: Xác định nội dung và phương pháp, phương tiện, hình thức của hoạt động ........................................................................................... 42 2.2.5. Bước 5: Lập kế hoạch .............................................................................. 45 2.2.6 Bước 6: Thiết kế chi tiết hoạt động trên bản giấy .................................... 56 2.2.7. Bước 7: Kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thiện chương trình hoạt động ..... 60 iv 2.2.8. Bước 8: Lưu trữ kết quả hoạt động vào hồ sơ của học sinh .................... 60 2.3. Kiểm tra đánh giá kết quả của hoạt động trải nghiệm sáng tạo ................. 60 2.3.1.Mục đích đánh giá kết quả hoạt động ....................................................... 60 2.3.2 Phương pháp đánh giá .............................................................................. 60 2.4. Kết luận chương 2....................................................................................... 61 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 62 3.1 Mục đích của thực nghiệm sư phạm............................................................ 62 3.2 Đối tượng và thời gian thực nghiệm sư phạm ............................................. 62 3.3 Phương pháp tiến hành thực nghiệm sư phạm ............................................ 62 3.4 Nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm ........................................................... 63 3.5 Nội dung thực nghiệm sư phạm .................................................................. 63 3.6 Kết quả thực nghiệm sư phạm ..................................................................... 63 3.6.1 Phân tích diễn biến của quá trình thực nghiệm sư phạm.......................... 63 3.6.2 Đánh giá kết quả thực hiện dự án ............................................................. 75 3.5 Kết luận chương 3........................................................................................ 84 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................ 85 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 86 PHỤ LỤC ............................................................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Bảng đánh giá thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm của giáo viên .. 32 Bảng 1.2: Đánh giá về sự cần thiết của hoạt động trải nghiệm đối với môn vật lý ................................................................................................ 32 Bảng 1.3: Mức độ thường xuyên được học các giờ ngoại khóa vật lý (Vật lý vui, trò chơi vật lý, tham quan dã ngoại….) ............................... 33 Bảng 1.4: Mức độ yêu thích của học sinh khi được học những giờ học ngoại khóa vật lý, những bài học có thí nghiệm, có thực hành ...... 34 Bảng 1.5: Mức độ mong muốn của học sinh được tham gia hoạt động trải nghiệm ..................................................................................... 34 Bảng 2.1 Bảng thống kê nhiệm vụ và trang thiết bị phục vụ thực hành chế tạo.. 49 Bảng 2.2 Bảng tổng hợp báo cáo các nhóm (Dành cho học sinh) .................. 52 Bảng 2.3 Bảng tiêu chí đánh giá nhiệm vụ sưu tầm và giải thích .................. 53 Bảng 2.4 Bảng tiêu chí đánh giá nhiệm vụ thực hành, chế tạo ...................... 55 Bảng 3.1 Bảng kết quả điều tra học sinh khi kết thúc hoạt động trải nghiệm ......... 77 Bảng 3.2 Bảng tự đánh giá mức độ phát triển năng lực hợp tác của học sinh ..... 79 Bảng 3.3 Bảng thống kê mức độ phát triển năng lực hợp tác của học sinh ... 80 Bảng 3.4 Kết quả giáo viên đánh giá nhiệm vụ sưu tầm và giải thích của 4 nhóm (Nhiệm vụ 1) ......................................................................... 81 Bảng 3.5 Kết quả giáo viên đánh giá nhiệm vụ thực hành của 4 nhóm (Nhiệm vụ 2) ................................................................................... 82 Bảng 3.6 Bảng tổng hợp kết quả dự án của 4 nhóm do giáo viên chấm ........ 83 iv DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1 Nhóm kim loại báo cáo ....................................................................... 66 Hình 3.2 Thành viên nhóm 3 giơ tay xin đặt câu hỏi ........................................ 66 Hình 3.3 Thành viên nhóm 4 đang đặt câu hỏi ................................................. 66 Hình 3.4 Nhóm Điện phân trình bày ................................................................. 68 Hình 3.5 Nhóm chất khí báo cáo ....................................................................... 69 Hình 3.6 Giáo viên đặt câu hỏi cho nhóm chất khí ........................................... 69 Hình 3.7 Nhóm bán dẫn báo cáo ....................................................................... 71 Hình 3.8 Giáo viên đặt câu hỏi cho nhóm bán dẫn ........................................... 71 Hình 3.9 Sản phẩm bật lửa điện của nhóm kim loại ......................................... 72 Hình 3.10 Sản phẩm Pin điện hóa của nhóm điện phân .................................... 73 Hình 3.11 Sản phẩm khung thép của nhóm chất khí ......................................... 74 Hình 3.12 Sản phẩm mạch chỉnh lưu cầu của nhóm bán dẫn ........................... 75 v MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục đào tạo đóng vai trò quan trọng là chìa khóa, là động lực thúc đẩy sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc. Các nước có nền kinh tế và khoa học kĩ thuật phát triển vượt bậc đều là những nước có nền giáo dục tiên tiến. Việt Nam cũng là một trong những quốc gia rất coi trọng sự phát triển của giáo dục, đã và đang củng cố xây dựng nền giáo dục thực sự vững mạnh, có chất lượng. Vì vậy, Đảng và nhà nước đã luôn quan tâm, tập trung đầu tư nhiều cho giáo dục, coi giáo dục đào tạo là quốc sách hàng đầu. Hơn nửa thế kỷ qua, nền giáo dục Việt Nam đã đạt được nhiều thành tích to lớn trong sự nghiệp giải phóng, xây dựng và phát triển đất nước. Giáo dục đào tạo bài bản đã cung cấp cho đất nước một đội ngũ cán bộ đông đảo có trình độ đại học, trên đại học đáp ứng yêu cầu thực tiễn của đất nước, cũng như yêu cầu của sự hội nhập khu vực và thế giới trên mọi lĩnh vực. Giáo dục Việt Nam có bước phát triển mạnh mẽ nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hóa dân tộc được quốc tế đánh giá cao. Ngày càng có nhiều học sinh Việt Nam đạt các giải cao trong các kì thi quốc tế, nhiều nhà khoa học có tầm ảnh hưởng lớn trong khu vực và trên thế giới. Tuy nhiên, trong giai đoạn hội nhập quốc tế. Giáo dục việt nam đã bộc lộ một số hạn chế. Trong đó phải kể đến khả năng sáng tạo của học sinh Việt Nam. Chúng ta có rất nhiều học sinh đạt giải cao trong các kì thi quốc tế nhưng trình độ khoa học kĩ thuật vẫn còn tụt hậu so với nhiều nước trong khu vực. Việt nam có rất ít bài báo trên các tạp chí quốc tế. Những công trình khoa học của Việt nam đa số chưa được đánh giá cao..... Trong những năm gần đây, Giáo dục Việt nam có nhiều đổi mới. Tuy nhiên vẫn còn rất nhiều bất cập cần phải giải quyết. Nền giáo dục của chúng ta đang đứng trước thách thức lớn phải đổi mới một cách toàn diện cả về hình thức lẫn nội dung dạy học. 1 Nghị quyết Trung ương 8 khóa XI đã xác định những mục tiêu cơ bản về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Đây được coi là mệnh lệnh, là thông điệp gửi tới toàn xã hội - muốn xây dựng một đất nước hùng mạnh thì người dân Việt Nam phải chung sức chung lòng xây dựng một nền giáo dục mới phù hợp với trình độ phát triển của nhân loại. Chương trình giáo dục tổng thể với nhiều vấn đề mới mẻ đem lại cho nhân dân những kì vọng về một tương lai tốt đẹp cho thế hệ trẻ được học tập trong nền giáo dục tiên tiến bắt kịp trình độ phát triển chung của thế giới. Chương trình giáo dục tổng thể cũng đòi học việc đổi mới mạnh mẽ phương pháp và hình thức tổ chức dạy học. Một trong số điều mới mẻ đó là hoạt động trải nghiệm cho học sinh. Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm sẽ nâng cao kiến thức, kỹ năng sống, đặc biệt là hoạt động hướng nghiệp cho học sinh. Đây là điều cần được khuyến khích trong trường học. Bởi lẽ hoạt động này giúp các em phát triển toàn diện, năng động, sáng tạo, thích nghi tốt với môi trường sống. Hoạt động trải nghiệm được áp dụng từ lâu ở nhiều quốc gia có nền giáo dục phát triển nhưng vẫn còn mới mẻ ở nước ta. Một số trường trọng điểm đã thực hiện một số hoạt động trải nghiệm cho học sinh nhưng còn chưa thường xuyên và cũng chỉ có những trường đầy đủ cơ sở vật chất trang thiết bị dạy học. Hoạt động này chưa được định hướng một cách bài bản mà chỉ do giáo viên tự nghiên cứu và xây dựng nội dung dạy học. Trong chương trình giáo dục hiện tại chưa xây dựng nội dung chương trình và các bước của hoạt động trải nghiệm nên giáo viên và học sinh chắc chắn sẽ gặp khó khăn trong quá trình áp dụng hoạt động giáo dục này vào thực tiễn đặc biệt là giáo viên ở các vùng nông thôn, vùng núi - nơi có điều kiện kinh tế khó khăn. Hiện tại, hoạt động trải nghiệm mới chỉ thực hiện dưới dạng chuyên đề và thường áp dụng ở các trường tiểu học và trung học cơ sở. Đối với cấp trung học phổ thông chưa có đề tài nào nghiên cứu việc tổ chức hoạt động trải nghiệm cho một chương cụ thể. 2 Chương ”Dòng điện trong các môi trường” thuộc chương trình Vật lý 11 cơ bản có rất nhiều ứng dụng thực tiễn tuy nhiên nội dung lý thuyết rất trừu tượng và khó tiếp cận. Đã có một số đề tài nghiên cứu về phát triển năng lực sáng tạo của học sinh khi dạy học chương này như đề tài Phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh THPT miền núi khi dạy chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lí 11 của tác giả Lương Thanh Tâm; Dạy học một số chủ đề phần “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lí 11 theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh của tác giả Nguyễn Thị Phượng hay đề tài thực hiện dưới dạng chuyên đề ngoại khóa như đề tài: Tổ chức hoạt động ngoại khóa có nội dung ứng dụng kỹ thuật về "Dòng điện trong các môi trường” của tác giả Khuông Văn Huy; đề tài: Tổ chức ôn tập chương “Dòng điện trong các môi trường”- Vật lí 11 thông qua hoạt động ngoại khoá theo hướng phát triển năng lực sáng tạo của học sinh của tác giả Vũ Thị Huyền Trang..... nhưng chưa có đề tài nghiên cứu về chương ”Dòng điện trong các môi trường” theo hướng tổ chức hoạt động trải nghiệm. Tôi nhận thấy, nếu tổ chức hoạt động trải nghiệm vào chương này sẽ giúp học sinh tiếp thu bài học một cách dễ dàng hơn; những kiến thức quan trọng, trừu tượng của bài học sẽ được tiếp thu một cách nhanh chóng và tạo được hứng thú cho người học. Nhận thức được tầm quan trọng của việc xây dựng tiến trình dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm.Tôi chọn đề tài: Tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11 làm đề tài nghiên cứu của luận văn. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cách thức tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” nhằm phát triển năng lực của học sinh trong dạy học vật lý. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu a) Khách thể nghiên cứu: - Hoạt động trải nghiệm của học sinh THPT. - Chương “Dòng điện trong các môi trường” - sách giáo khoa vật lý 11. 3 b) Đối tượng nghiên cứu: - Nội dung, cách thức tổ chức hoạt động trải nghiệm. 4. Giả thuyết khoa học Nếu tổ chức các hoạt động trải nghiệm của học sinh khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11 thì sẽ gây được hứng thú học tập và phát triển năng lực hợp tác; bước đầu hình thành và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu a) Nghiên cứu cơ sở lí luận: - Nghiên cứu về năng lực của học sinh. - Nghiên cứu về cách thức tổ chức hoạt động trải nghiệm. - Đề xuất các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý nhằm phát triển năng lực của học sinh. b) Nghiên cứu thực trạng: Nghiên cứu thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh trong dạy học vật lý nói chung, trong dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - vật lý 11 nói riêng. c) Tổ chức hoạt động trải nghiệm khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11 để phát triển năng lực của học sinh. - Nghiên cứu nội dung, cấu trúc, đặc điểm chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11. - Xác định các hoạt động trải nghiệm có thể tổ chức cho học sinh trong chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11. - Xây dựng tiến trình tổ chức một số hoạt động trải nghiệm khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - Vật lý 11. d) Thực nghiệm sư phạm - Tổ chức thực hiện hoạt động trải nghiệm trên lớp học. - Tổ chức các hoạt động trải nghiệm tại các cơ sở sản xuất gắn với hoạt động học tập của chương đã đề xuất. 4 6. Phạm vi nghiên cứu -Về kiến thức: Chương “Dòng điện trong các môi trường” - vật lý 11. - Về địa bàn: Học sinh lớp 11 cơ bản - Trường THPT Nguyễn Huệ - Đại Từ - Thái Nguyên. 7. Phương pháp nghiên cứu a) Phương pháp nghiên cứu lý luận: - Nghiên cứu nghị quyết của Đảng về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục, chỉ thị của bộ ngành về định hướng phát triển giáo dục. - Nghiên cứu các tài liệu về lý luận dạy học, chương trình, nội dung sách giáo khoa, sách giáo viên, sách bài tập Vật lí lớp 11…. - Nghiên cứu cơ sở lí luận của hoạt động trải nghiệm của học sinh trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông. - Nghiên cứu mục tiêu của hoạt động trải nghiệm trong chương trình giáo dục phổ thông mới. - Nghiên cứu các phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực cốt lõi của người học. - Nghiên cứu các phương pháp, hình thức, cách thức đánh giá sự phát triển năng lực của người học. b) Phương pháp nghiên cứu thực tiễn giáo dục Thông qua điều tra, quan sát, trao đổi với học sinh, giáo viên tìm hiểu việc tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh trong dạy học vật lý nói chung, trong dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - vật lý 11 nói riêng. c) Phương pháp thực nghiệm sư phạm - Thực nghiệm tổ chức hoạt động trải nghiệm khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - vật lý 11 để kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài. - Thu thập số liệu từ hoạt động trải nghiệm ở lớp thực nghiệm - Sử dụng các phương pháp đánh giá năng lực để đánh giá tác động của hoạt động trải nghiệm tới sự phát triển năng lực cốt lõi của người học. 5 8. Đóng góp của đề tài - Góp phần củng cố, hệ thống hóa cơ sở lý luận về phát triển năng lực cho học sinh phổ thông thông qua hoạt động trải nghiệm. - Kết quả nghiên cứu có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên dạy bộ môn vật lý ở các trường trung học phổ thông trên cả nước. 9. Bố cục của luận văn Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của hoạt động trải nghiệm trong quá trình dạy học vật lý. Chương 2: Tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh khi dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” - vật lý 11. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 6 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC VẬT LÝ 1.1. Tổng quan về vấn đề cần nghiên cứu Hoạt động trải nghiệm là các hoạt động thực tiễn được tiến hành song song với hoạt động dạy học trong nhà trường phổ thông. Hoạt động trải nghiệm là một bộ phận của quá trình giáo dục, được tổ chức ngoài giờ học các môn văn hóa ở trên lớp và có mối quan hệ bổ sung, hỗ trợ cho hoạt động dạy học. Hoạt động trải nghiệm là các hoạt động giáo dục có mục đích, có tổ chức được thực hiện nhằm phát triển, nâng cao các tố chất và tiềm năng của bản thân học sinh, nuôi dưỡng ý thức sống tự lập, đồng thời quan tâm, chia sẻ tới những người xung quanh. Thông qua việc tham gia vào các hoạt động trải nghiệm, học sinh được phát huy vai trò chủ thể, tính tích cực, chủ động, tự giác và sáng tạo của bản thân. Các em được chủ động tham gia vào tất cả các khâu của quá trình hoạt động: từ thiết kế hoạt động đến chuẩn bị, thực hiện và đánh giá kết quả hoạt động phù hợp với đặc điểm lứa tuổi và khả năng của bản thân. Các em được trải nghiệm, được bày tỏ quan điểm, ý tưởng, được đánh giá và lựa chọn ý tưởng hoạt động, được thể hiện, tự khẳng định bản thân, được tự đánh giá và đánh giá kết quả hoạt động của bản thân, của nhóm mình và của bạn bè,… Từ đó, hình thành và phát triển cho các em những giá trị sống và các năng lực cần thiết. Hoạt động trải nghiệm về cơ bản mang tính chất của hoạt động tập thể trên tinh thần tự chủ, với sự nỗ lực giáo dục nhằm phát triển năng lực và cá tính riêng của mỗi cá nhân trong tập thể [16]. Hoạt động trải nghiệm đang được chú trọng phát triển ở nhiều nước phát triển trên thế giới và được Unesco đánh giá là một phương pháp giáo dục đầy triển vọng và mở ra một tương lai tươi sáng cho nền giáo dục của các quốc gia 7 trong những năm tới. Ở nước ta chương trình giáo dục hiện hành đã có hoạt động trải nghiệm tuy nhiên chưa tách biệt cả về tên gọi lẫn hình thức thể hiện và thường được lồng ghép trong một số các hoạt động tập thể như: chào cờ, sinh hoạt tập thể, hoạt động đoàn đội và phong trào thanh niên và hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp (tham quan, lao động, hướng nghiệp, thiện nguyện, phục vụ cộng đồng,…). Các hoạt động đó hiện nay, chúng ta đang tiến hành trong trường phổ thông; chủ yếu được tổ chức dựa trên các chủ đề đã được quy định trong chương trình với các hình thức còn chưa phong phú và học sinh thường được chỉ định, phân công tham gia một cách bị động. Người dạy đưa ra chuẩn kiến thức kĩ năng cho mỗi hoạt động nhưng không xác định được hoạt động đó sẽ hướng tới hình thành và phát triển năng lực gì. Hoạt động trải nghiệm gắn liền với môn học cụ thể chưa được chú trọng. Hoạt động dạy học theo mô hình định hướng nội dung nặng về truyền thụ kiến thức và chưa chú trọng đến việc vận dụng kiến thức vào thực tế. Chương trình giáo dục phổ thông mới đã tách biết hoạt động trải nghiệm của học sinh và coi đó là một hoạt động riêng biệt nằm trong kế hoạch giáo dục. Việc tách biệt này khẳng định vị trí vai trò quan trọng của hoạt động trải nghiệm đối với người học, đòi hỏi ở người dạy cần xây dựng nội dung phù hợp để đạt được mục tiêu giáo dục đề ra. Trong chương trình giáo dục phổ thông mới, các hoạt động mang tính tập thể, hoạt động ngoài giờ lên lớp sẽ được phong phú thêm về cả nội dung, phương pháp lẫn hình thức hoạt động, đặc biệt, mỗi hoạt động được thực hiện phải phù hợp với mục tiêu phát triển phẩm chất, năng lực nhất định của học sinh; nghĩa là học sinh được học từ trải nghiệm [17]. Học từ trải nghiệm (hoạt động trải nghiệm) gần giống với học thông qua làm, qua thực hành nhưng học qua làm là nhấn mạnh về thao tác kỹ thuật còn học qua trải nghiệm giúp người học không những có được năng lực thực hiện mà còn có những trải nghiệm về cảm xúc, ý chí và nhiều trạng thái tâm lý khác; 8 học qua làm chú ý đến những quy trình, động tác, kết quả chung cho mọi người học nhưng học qua trải nghiệm chú ý gắn với kinh nghiệm và cảm xúc cá nhân [18]. Chương trình giáo dục phổ thông mới nhắc đến cụm từ “Hoạt động trải nghiệm” và trong phạm vi của đề tài này, tôi tập trung nhấn mạnh và quan tâm đặc biệt đến cách thức tổ chức hoạt động trải nghiệm dành cho môn học cụ thể là môn vật lý. Hoạt động trải nghiệm yêu cầu người học biết vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn ví dụ như: Vận dụng kiến thức vật lý để giải thích các hiện tượng tự nhiên (sấm, sét, mưa, thủy triều….) hay vận dụng kiến thức hóa học để điều chế một số hóa chất, áp dụng linh hoạt kiến thức môn sinh học và công nghệ để trồng rau sạch, ươm cây, chiết cành…..Khi học sinh hoàn thiện sản phẩm thì các sản phẩm đó chính là kết quả của hoạt động trải nghiệm. Tuy nhiên nếu sản phẩm đó có tính mới mẻ và ưu việt hơn so với sản phẩm đã có mà không theo khuôn mẫu hay tài liệu nào thì hoạt động trải nghiệm đó mang tính sáng tạo và chúng ta gọi đó là hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Cần hiểu thêm sự sáng tạo không phải là khái niệm gì đó ghê gớm giống như việc: Anhxtanh phát minh ra thuyết tương đối, Niu tơn với định luật vạn vật hấp dẫn….mà phải hiểu sự sáng tạo là ở chỗ người học có thể tìm ra một cách giải quyết vấn đề mới mà trước đó chưa có ai làm. Việc phát triển năng lực sáng tạo cho người học phải có quá trình bền bỉ và lâu dài nên bước đầu cần tổ chức các hoạt động trải nghiệm để phát triển những năng lực cốt lõi, sau đó sẽ tiếp tục phát triển những năng lực cao hơn trong đó có năng lực sáng tạo. 1.2 Hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông 1.2.1 Khái niệm về hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông - Theo định nghĩa của Hiệp hội Giáo dục trải nghiệm quốc tế: “Giáo dục trải nghiệm là một phạm trù bao hàm nhiều phương pháp trong đó người dạy khuyến khích người học tham gia trải nghiệm thực tế, sau đó phản ánh, tổng kết lại để tăng cường hiểu biết, phát triển kỹ năng, định hình các giá trị sống và phát triển tiềm năng bản thân, tiến tới đóng góp tích cực cho cộng đồng và xã hội”. 9 - Theo quan điểm của nhiều nhà giáo dục Việt Nam: Hoạt động trải nghiệm trong nhà trường là hoạt động có động cơ, có đối tượng để chiếm lĩnh, được tổ chức bằng các việc làm cụ thể của học sinh, được thực hiện trong thực tế, được sự định hướng, hướng dẫn của nhà trường. Qua trải nghiệm thực tiễn, người học có được kiến thức, kĩ năng, tình cảm và ý chí nhất định. Sự sáng tạo sẽ có được khi phải giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn phải vận dụng kiến thức, kĩ năng đã có để giải quyết vấn đề, ứng dụng trong tình huống mới, không theo chuẩn đã có, hoặc nhận biết được vấn đề trong các tình huống tương tự, độc lập nhận ra chức năng mới của đối tượng, tìm kiếm và phân tích được các yếu tố của đối tượng trong các mối tương quan của nó, hay độc lập tìm kiếm ra giải pháp thay thế và kết hợp được các phương pháp đã biết để đưa ra hướng giải quyết mới cho một vấn đề [19]. Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh hình thành và phát triển năng lực thích ứng với cuộc sống, năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động, năng lực định hướng nghề nghiệp thông qua các chủ đề hoạt động gắn với những nội dung cụ thể về bản thân, quê hương đất nước, con người. Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh có cơ hội khám phá bản thân và thế giới xung quanh, phát triển đời sống tâm hồn phong phú, biết rung cảm trước cái đẹp của thiên nhiên và tình người, có quan điểm sống và ứng xử nhân văn; bồi dưỡng cho học sinh tình yêu đối với quê hương đất nước, ý thức về cội nguồn và bản sắc của dân tộc để góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị tốt đẹp của con người Việt Nam. Hoạt động trải nghiệm ở trung học phổ thông giúp mỗi học sinh khẳng định được giá trị riêng của bản thân, phù hợp với những chuẩn mực đạo đức chung của xã hội; giúp người học thể hiện tình yêu đối với đất nước, quê hương, con người, sống có trách nhiệm,... bằng những việc làm và hành động cụ thể, thiết thực; bằng nhiều hoạt động cống hiến cho xã hội, phục vụ cộng đồng. Hoạt động trải nghiệm ở cấp trung học phổ thông còn giúp người học tiếp tục hoàn thiện những phẩm chất tốt đẹp và năng lực cốt lõi đã được đề cập 10 trong chương trình giáo dục phổ thông mới. Đó cũng chính là những phẩm chất và năng lực cơ bản của người lao động trong thời đại mới. Học sinh định hướng được nghề nghiệp của bản thân dựa trên những hiểu biết căn về nghề nghiệp, thị trường lao động, sự phù hợp của nghề được lựa chọn với năng lực và hứng thú của bản thân; xây dựng được kế hoạch cho tương lai nhằm thích ứng với những đổi thay của đất nước trong bối cảnh toàn cầu hoá và cuộc cách mạng công nghiệp phát triển không ngừng . 1.2.2. Đặc điểm chung của hoạt động trải nghiệm ở trường phổ thông + Hoạt động trải nghiệm là hoạt động giáo dục được tổ chức ngoài giờ học các môn văn hóa. Đây là hoạt động có mối quan hệ hỗ trợ, bổ sung, cho các hoạt động dạy học ở trên lớp. + Hoạt động trải nghiệm là hoạt động được tổ chức dưới sự định hướng của nhà giáo dục với những mục tiêu cụ thể. Qua đó hình thành những phẩm chất chủ yếu, những năng lực chung của người học đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và mục tiêu giáo dục phổ thông. + Thông qua các hoạt động gắn với thực tiễn cuộc sống, những việc làm cụ thể mang tính trải nghiệm gắn liền với các nội dung học tập trên lớp, học sinh sẽ phát huy tối đa vai trò chủ thể, tính tích cực, chủ động, sáng tạo của bản thân. Người học sẽ được tự mình tham gia vào tất cả các bước, các khâu trong quá trình hoạt động từ thiết kế chương trình, chuẩn bị trang thiết bị, nội dung thực hiện và cả việc đánh giá kết quả của bản thân. + Người học được bày tỏ quan điểm, suy nghĩ của bản thân, được lựa chọn ý tưởng và hiện thực hóa ý tưởng của bản thân, tạo không khí vui vẻ, thúc đẩy người học tích cực chủ động trong các hoạt động trải nghiệm. + Học sinh được vận dụng những kiến thức kĩ năng của các môn học vào thực tiễn cuộc sống thông qua các hoạt động cộng đồng, hoạt động hướng nghiệp. + Hoạt động trải nghiệm sẽ được tổ chức dưới nhiều hình thức và quy mô như: Cá nhân, nhóm, lớp học, khối lớp, trường, ở trong hoặc ngoài nhà trường. 11