Tài liệu Tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử việt nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ xix, lớp 10 (chương trình chuẩn) ở trường thpt trên địa bàn t.p đà nẵng.

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA SỬ ---------- LÊ THỊ HUYỀN THƯƠNG Tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10 (Chương trình chuẩn) ở trường THPT trên địa bàn T.p Đà Nẵng KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP A. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa đặt ra những yêu cầu mới đối với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đạo tạo nguồn nhân lực. Giáo dục cần đạo tạo đội ngũ nhân lực có khả năng đáp ứng những đòi hỏi mới của xã hội và nhu cầu của thị trường lao động. Nhằm đáp ứng những đòi hỏi đó, trong những năm trở lại đây nước ta đã có nhiều dự án phát triển giáo dục và cải cách giáo dục đã và đang được thực hiện như: hỗ trợ thực hiện đổi mới chương trình sách giáo khoa giáo dục phổ thông cùng với việc đổi mới phương pháp và đánh giá kết quả dạy học. Đổi mới PPDH là một trong những nhiệm vụ quan trọng của cải cách giáo dục nói chung cũng như cải cách cấp trung học phổ thông nói riêng. Một số năm gần đây, các trường phổ thông cũng đã có những cố gắng trong việc đổi mới PPDH và đã đạt được những tiến bộ trong việc phát huy tính tích cực của học sinh. Tuy nhiên, các phương pháp dạy học truyền thống, đặc biệt là thuyết trình vẫn chiếm một vị trí chủ đạo trong các PPDH ở các trường THPT, hạn chế việc phát huy tính tích cực và sáng tạo của học sinh, một bộ phận không nhỏ học sinh thụ động trong giờ học, học sinh thường im lặng nghe ghi chép, hạn chế khả năng sáng tạo và năng lực vận dụng tri thức đã học vào thực tiễn cuộc sống. Để khắc phục tình trạng này, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra quan điểm chỉ đạo đổi mới giáo dục thông qua một số văn kiện sau: Nghị quyết TW 2, Khóa VIII, BCH Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra nhiệm vụ: “ Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo cho người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh. Phát triển phong trào tự học, tự đào tạo thường xuyên và rộng khắp trong toàn dân nhất là thanh niên”.[12, tr.41]. Luật Giáo dục ( điều 28.2) qui định: “ Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”.[39, tr.77]. Chiến lược phát triển giáo dục 2001- 2010 (Ban hành kèm theo Quyết định số 201/2001/QĐ- TTg ngày 28 tháng 12 năm 2001 của Thủ tướng Chính phủ), ở mục 5.2. ghi rõ: “Đổi mới và hiện đại hoá phương pháp giáo dục. Chuyển từ việc truyền thụ tri thức thụ động, thầy giảng, trò ghi sang hướng dẫn người học chủ động tư duy trong quá trình tiếp cận tri thức; dạy cho người học phương pháp tự học, tự thu nhận thông tin một cách có hệ thống và có tư duy phân tích, tổng hợp; phát triển năng lực của mỗi cá nhân; tăng cường tính chủ động, tính tự chủ của học sinh, sinh viên trong quá trình học tập,... Như vậy, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh là một quan điểm xuyên suốt của việc đổi mới phương pháp dạy học. Vậy phương pháp dạy học nào có thể gọi là tối ưu để khi phối hợp cùng với các phương pháp truyền thống khác đã có từ trước, đáp ứng được các yêu cầu trên và góp phần mang lại hiệu quả cao nhất cho tiết học, theo hướng đổi mới? Câu trả lời mang tính thuyết phục hiện nay là cách“tổ chức dạy học theo nhóm”. Bởi vì bản thân nó, vốn có khả năng đáp ứng các tiêu chí xây dựng thành công con người năng động, sáng tạo. Từ thực nghiệm đổi mới phương pháp dạy học, đã chứng tỏ qua hoạt động nhóm sẽ làm cho mỗi thành viên bộc lộ được suy nghĩ, hiểu biết, thái độ của mình, qua đó được tập thể uốn nắn, điều chỉnh, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức kỷ luật, tinh thần tương trợ, ý thức cộng đồng... Với những ưu thế trên, HĐN được xem là phương pháp dạy học khả thi, có thể áp dụng trong dạy học nói chung dạy học lịch sử nói riêng, góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục ở nhà trường phổ thông hiện nay. Nhưng việc giảng dạy bộ môn Lịch sử theo phương pháp nhóm sẽ được tổ chức như thế nào? Mục tiêu của nó là gì? Cách thực hiện ra sao? Quả là vấn đề này đang đặt ra rất nhiều thử thách mà người giáo viên cần phải nghiên cứu giải quyết. Để góp phần giải quyết phần nào những khó khăn nói trên, chúng tôi xin chọn đề tài “ Tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10 (Chương trình chuẩn) ở trường THPT trên địa bàn T.p Đà Nẵng” để làm khóa luận tốt nghiệp của mình. Với đề tài này chúng tôi mong muốn sẽ góp phần vào việc nâng cao hiệu quả và chất lượng giáo dục trong sự nghiệp trồng người - một nghề được xã hội rất coi trọng. 2. Lịch sử vấn đề Dạy học dưới hình thức theo từng nhóm nhỏ tại lớp có lịch sử từ lâu đời. Người khởi xướng phương pháp này là nhà triết học cổ Hi Lạp Socrate đã đề ra phương pháp Scorate hay còn gọi là phương pháp truy vấn biện chứng, với đặc trưng chủ yếu là dùng hội thoại, tranh luận để giúp một người hay một nhóm người tìm tòi và phát hiện ra chân lý. Ý nghĩa của phương pháp này đối với quá trình dạy học hiện đại ở chỗ: người học phải cùng với người dạy làm chủ quá trình lĩnh hội tri thức rồi sau đó mới có được tri thức tức là làm chủ tri thức bản thân. Hình thức tổ chức nhóm được bắt đầu tổ chức ở Đức, Pháp vào thế kỷ XVIII, ở Anh vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX hình thức này được sử dụng dưới hình thức dạy học hướng viên được gọi là hình thức dạy học tương trợ, do Joseph Lancaster và Andrew Bell đề ra. Tiếp tục Parker, John Dewey đã viết một cuốn sách có tựa đề “Nền Dân chủ và Giáo dục” qua đó John Dewey đã chú ý phát triển hình thức tổ chức nhóm và đề ra lý thuyết về tổ chức học tập nhóm. Ông cho rằng con người có bản chất sống hợp tác, trẻ cần được dạy biết cảm thông, tôn trọng quyền của người khác, làm việc cùng nhau để giải quyết vấn đề theo dẫn lẽ phải và cần được trải nghiệm quá trình sống hợp tác ngay từ trong nhà trường. Ông cũng cho rằng cuộc sống ở lớp học phải là hiện thân của dân chủ, không chỉ trong việc học sinh tự do lựa chọn cách học và thực hiện các dự án học tập cùng nhau mà còn cả trong việc học sinh học cách quan hệ với người khác. Từ đó sẽ tạo cho trẻ thói quen trao đổi kinh nghiệm, có cơ hội phát triển lý luận, như vậy ông đã nghiên cứu một cách cụ thể về ý nghĩa của hình thức học tập theo nhóm, cơ cấu nhóm, đặc điểm của nhóm học tập để đạt hiệu quả. Hay các công trình nghiên cứu điển hình của các nhà khoa học như Devries.D. và Edwards.K đã đề cập việc kết hợp học hợp tác nhóm, tranh đua giữa các nhóm và các trò chơi hợp tác vận dụng vào thực tiễn hoạt động trong lớp học. Vào những năm 1980 trở lại đây, việc nghiên cứu về dạy học nhóm đã được tiếp tục đẩy mạnh ở các nước Tây Âu. Các nghiên cứu này hướng vào xây dựng mô hình và chiến lược dạy học theo nhóm hợp tác một cách có hiệu quả. Chúng ta có thể kể đến các công trình nghiên cứu tiêu biểu như Brown và Palincsar năm 1989, Rosenshine, Meister năm 1994, Slavin năm 1990 và Renkl năm 1995. Các Ông cho rằng dạy học nhóm hớp tác sẽ tạo lập và cải thiện những mối quan hệ xã hội giữa các thành viên, với những đặc thù xã hội và phẩm chất cá nhân. Ở các nước xã hội chủ nghĩa, tập thể luôn được xem là môi trường để thực hiện mục tiêu giáo dục con người phát triển toàn diện. C. Mác khẳng định: “Chỉ có trong cộng đồng cá nhân mới có được những phương tiện để phát triển toàn diện những năng khiếu của mình và do đó, chỉ có trong cộng đồng mới có tự do cá nhân”. Bằng việc đánh giá cao vai trò của tập thể, các nhà kinh điển của Chủ nghĩa Mác - Lênin cho rằng, giáo dục con người trong tập thể là một nguyên lý cơ bản của nền giáo dục xã hội chủ nghĩa. Tiêu biểu là ở Ba Lan, đã tiến hành nghiên cứu về hình thức dạy học nêu vấn đề theo hình thức hợp tác nhóm với qui mô lớn vào những năm 1950-1960, với các công trình nghiên cứu của Bozdanxky, Rot, Kupixevich, Palatopxky… các tác giả đều khẳng định: Dạy học nêu vấn đề theo hình thức hợp tác nhóm có hiệu quả hơn hẳn so với dạy học nêu vấn đề ở lớp hoặc theo cá nhân. Trong cuốn chuyên khảo “Dạy học nêu vần đề” Ôkôn, V. đã tiến hành tổng kết các hình thức và các giai đoạn dạy học theo nhóm, mặt khác cũng chỉ rõ việc tổ chức dạy học nhóm sẽ được diễn ra như thế nào trong hoàn cảnh cụ thể tương ứng với mục đích môn học, tiết học và vào tài nghệ sư phạm của giáo viên Hiện nay, vấn đề phát huy tính tích cực của học sinh, lấy học sinh làm trung tâm trở thành một trong những phương hướng của cải cách giáo dục ở nước ta. Và một trong những phương pháp được xếp vào các phương pháp giáo dục theo hướng lấy học sinh làm trung tâm có hiệu quả đó là hình thức tổ chức hoạt động nhóm. Tuy nhiên, việc vận dụng tổ chức dạy học theo nhóm sao cho có hiệu quả trong một môn học cụ thể, đặc biệt là môn học lịch sử đòi hỏi phải có sự tiếp tục nghiên cứu. Theo hướng này, ở Việt Nam cũng đã có một số công trình nghiên cứu như: Trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” do Giáo sư Phan Ngọc Liên ( chủ biên) đã trình bày về lý luận, quan niệm tư tưởng, nghiệp vụ sư phạm, bài học lịch sử, hình thành tri thức lịch sử cho học sinh…Bên cạnh đó, cũng đã đề cập đến hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông trong đó có khái quát về hình thức tổ chức thảo luận nhóm, hoạt động nhóm. Cuốn “Các con đường và biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông” - GS Nguyễn Thị Côi cũng đã đi sâu gợi mở các con đường và biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông, tác giả đã trình bày hình thức, cách tổ chức hoạt động theo nhóm trong dạy học lịch sử nhằm phát huy tính tích cực của học sinh. Đặc biệt là cuốn “Một số vấn đề chung về đổi mới phương pháp dạy học ở trường trung học phổ thông” do Nguyễn Văn Cường, Bernd Meier nghiên cứu cũng đã trình bày về thực trạng dạy học hiện nay và đề ra các hình thức dạy học tiên tiến trong đó có hình thức tổ chức hoạt động nhóm, tác giả đã viết rất cụ thể về cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu, lý luận về kĩ năng học tập theo nhóm, trình bày về ưu và nhược điểm của hình thức dạy nhóm, nêu ra các mô hình nhóm được áp dụng giảng dạy ở trường phổ thông sao có hiệu quả, cách thức tiến hành thảo luận nhóm… Cùng với đó, tác giả Thái Duy Tuyên đi sâu nghiên c ứu vấn đề về phương pháp dạy học, trong cuốn sách “Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới”. Trên cơ sở khái quát về bản chất, đặc điểm, ý nghĩa của dạy học nhóm, ông đã đề xuất qui trình tổ chức dạy học theo hình thức tổ chức hoạt động nhóm . Ngoài ra, còn có luận văn “Tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 trường THPT ( Chương trình chuẩn”), Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học, Đại học Sư phạm Huế cũng đã tìm hiểu về hình thức dạy học theo nhóm trong dạy học lịch sử thế giới thời cận đại sao cho có hiệu quả, những kiến thức cơ bản có thể áp dụng hình thức nhóm để giảng dạy ra sao và cách thực hiện như thế nào. Hay các bài viết “Dạy học theo nhóm- phương pháp dạy học tích cực” của tác giả Nguyễn Trọng Sửu, đăng trên tạp chí Giáo dục , số 173 (2007), tr 21-23. Bài viết “Hoạt động nhóm trong giờ lên lớp môn lịch sử ở trường THPT: thực trạng và hướng giải quyết” của tác giả Trần Quốc Tuấn, số 225 (2009), tr 32-34… Như vậy, đã có một số công trình nghiên cứu về việc vận dụng dạy học theo nhóm trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ở nhiều mức độ khác nhau. Song chưa có công trình nào giải quyết một cách cụ thể, đầy đủ về phương pháp dạy học theo nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10 ( Chương trình chuẩn) ở trường THPT. Đề tài mà chúng tôi nghiên cứu sẽ cố gắng làm rõ nhiệm vụ mà các công trình trên chưa giải quyết. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10 (Chương trình Chuẩn) ở trường THPT trên địa bàn TP Đà Nẵng. 3.2 Phạm vi nghiên cứu Tổ chức việc dạy học theo nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10 (Chương trình Chuẩn) ở trường THPT trên địa bàn TP. Đà Nẵng. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cách tổ chức hoạt động theo nhóm trong dạy học ở trường THPT nói chung và việc áp dụng hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX nói riêng, góp phần tạo hứng thú, say mê học tập cho học sinh, nhằm nâng cao hiệu quả bài học lịch sử. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ của đề tài là: - Tìm hiểu về cơ sở lý luận hoạt động nhóm - Xác định nội dung chính của phần lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX. - Tiến hành điều tra cơ bản về việc tổ chức dạy học theo nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10 (Chương trình Chuẩn) ở trường THPT trên địa bàn TP. Đà Nẵng - Đưa ra các hình thức và biện pháp để tổ chức dạy học theo nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX. - Tiến hành thực nghiệm giáo dục để kiểm tra, đánh giá tính khả thi của đề tài. 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu 5.1. Nguồn tư liệu nghiên cứu Để tài được hình thành trên cơ sở nhiều nguồn tư liệu khác nhau. Tuy nhiên tư liệu thành văn đóng một vai trò quan trọng. Đó là các tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, phương pháp dạy học lịch sử, các văn kiện Đảng, sách báo tạp chí, tài liệu mạng… 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận: để đảm bảo về mặt tư tưởng, trong quá trình nghiên cứu vấn đề này chúng tôi trên lập trường sử học Macxit, nghiên cứu theo quan điểm duy vật lịch sử và duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mac – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Dựa trên cơ sở nghiên cứu lý luận tâm lý giáo dục, phương pháp dạy học lịch sử - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: kết hợp phương pháp lịch sử và phương pháp logic; sưu tầm, lựa chọn, sắp xếp tài liệu tham khảo cần thiết cho đề tài; so sánh, đối chiếu và chọn lọc những tài liệu có nội dung chính xác, khách quan, phù hợp với chương trình và đối tượng nhân thức của học sinh THPT để đưa vào đề tài. - Phương pháp điều tra cơ bản: Tiến hành điều tra tình hình tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử của giáo viên ở các trường phổ thông và điều tra nhận thức của học sinh THPT qua hệ thống câu hỏi trắc nghiệm. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: + Tiến hành giảng dạy thực nghiệm toàn phần và đối chứng ở các lớp 10, THPT. + Trên cơ sở các tiết giảng thực nghiệm giáo dục, kiểm tra kết quả bằng trắc nghiệm giáo dục và rút ra kết luận. 6. Đóng góp của đề tài - Nghiên cứu cơ sở lý luận tổ chức hoạt động nhóm là nguồn tư liệu cho học sinh, sinh viên tham khảo. - Xác định kiến thức cơ bản để thiết kế các hình thức tổ chức nhóm trong dạy học lịch sử Việt nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX ở trường THPT (Chương trình chuẩn). - Xây dựng các biện pháp, mô hình nhóm trong dạy học lịch sử có hiệu quả, có thể làm tư liệu tham khảo cho giáo viên THPT. 7. Bố cục của khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của khóa luận gồm có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Chương 2: Các hình thức tổ chức hoạt động nhóm thường được vận dụng trong dạy hoc khóa trình lịch sử Việt Nam (từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX), lớp 10 (Chương trình chuẩn), ở trường THPT. Chương 3: Một số hình thức và biện pháp để tiến hành giảng dạy bằng hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX, lớp 10( Chương trình chuẩn) ở trường THPT. B. NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Khái niệm tổ chức dạy học nhóm Theo từ điển Tiếng Việt” thì “nhóm” là một ít người, một ít vật hợp chung lại [32, tr.864]. Từ đó có thể hiểu “nhóm học tập” là một số ít người được tập hợp hình thành nên nhóm nhằm cùng nhau tiếp nhận và giải quyết những nhiệm vụ được đặt ra trong quá trình học tập. Như vậy, tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học là một hoạt động học tập có sự phân chia học sinh theo từng nhóm nhỏ với đủ thành phần khác nhau về trình độ, cùng trao đổi ý tưởng, quan điểm, nhận thức giữa học sinh – học sinh và học sinh - giáo viên để làm rõ và làm giàu kiến thức cần thu nhận. Mỗi nhóm tự hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc. Từng thành viên của nhóm không chỉ có trách nhiệm với việc học tập của mình mà còn có trách nhiệm quan tâm đến tiến trình học tập, làm việc của bạn bè trong nhóm. Từ trước đến nay, các nhà nghiên cứu về lý luận dạy học đã nêu lên những định nghĩa về hoạt động nhóm trong dạy học như: Theo A.T.Francisco (1993): “Học tập nhóm là một phương pháp học tập mà theo phương pháp đó học viên trong nhóm trao đổi, giúp đỡ và hợp tác với nhau trong học tập”. T.S Trần Quốc Tuấn: “Học tập cùng người khác theo cặp, theo nhóm nhỏ và theo nhóm lớn được gọi là học tập và hợp tác trong nhóm”. [33, tr.22] Ths. Nguyễn Trọng Sửu: “Dạy học nhóm là hình thức xã hội của dạy học, trong đó học sinh của mỗi lớp được chia thành các nhóm nhỏ trong khoảng thời gian ngắn mỗi nhóm tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc. Kết quả làm việc của nhóm sau đó được trình bày và đánh giá trước lớp”.[31; tr.21] Từ những quan niệm trên có thể đi đến khái niệm: dạy học theo nhóm là một phương pháp dạy học trong đó giáo viên tổ chức cho học sinh hình thành các nhóm học tập nhỏ và trong khoảng thời gian giới hạn mỗi nhóm tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc . Mỗi thành viên trong nhóm học tập này vừa có trách nhiệm tự học tập vừa có trách nhiệm giúp đỡ các thành viên trong nhóm để cùng hoàn thành mục đích học tập chung của cả nhóm. Dạy học nhóm còn được gọi bằng những tên như dạy học hợp tác, dạy học theo nhóm nhỏ. Dạy học nhóm không phải một phương pháp dạy học cụ thể mà là một hình thức xã hội hay là hình thức hợp tác của dạy học. Tùy theo những nhiệm vụ cần giải quyết trong nhóm mà có những phương pháp làm việc khác nhau được sử dụng. Tuy nhiên, khi không phân biệt giữa hình thức và phương pháp dạy học cụ thể thì dạy học nhóm trong nhiều tài liệu cũng được gọi là phương pháp dạy học nhóm. 1.1.2. Mục tiêu và đặc điểm của dạy học nhóm 1.1.2.1. Mục tiêu của việc dạy học nhóm Sự thành công của việc giảng dạy phụ thuộc rất nhiều vào phương pháp dạy học được giáo viên lựa chọn. Cùng một nội dung nhưng tùy thuộc vào phương pháp sử dụng thì sẽ có những kết quả khác nhau. Làm việc theo nhóm là một trong những phương pháp dạy học được áp dụng trong đổi mới phương pháp dạy học hiện nay nhằm phát huy được tính tích cực của người học, dạy học hướng về người học. Ngày nay, khi khoa học kỹ thuật ngày càng phát triển thì yêu cầu làm việc theo nhóm là cần thiết hơn bao giờ hết, làm việc theo nhóm có thể tập trung được những mặt mạnh của từng người và bổ sung, hoàn thiện cho nhau những điểm yếu, hơn nữa nó còn tạo ra được niềm vui và sự hứng thú trong học tập. Vậy để phát huy những ưu điểm của dạy học nhóm đòi hỏi giáo viên phải nắm được mục tiêu hướng tới của dạy học nhóm. Dạy học nhóm có những mục tiêu sau đây: Thứ nhất, là mục tiêu nhận thức: giúp người học nắm vững kiến thức hơn. Thông qua việc tự tìm hiểu nghiên cứu vấn đề trước và thảo luận, trao đổi với nhiều người sẽ giúp học sinh nhớ được kiến thức lâu hơn đồng thời sẽ nắm vững kiến thức hơn. Thứ hai, là mục tiêu kỹ năng: giúp người học rèn luyện các kỹ năng tư duy và kỹ năng xã hội. Việc giảng dạy theo nhóm thỏa mãn nhu cầu học tập cá nhân, phù hợp với việc học tập hướng tới người học, khuyến khích sự độc lập tự chủ của người học. Để giải quyết nhiệm vụ được giao mỗi học sinh thông qua việc phân tích, suy luận, tổng hợp, đánh giá, giải quyết vấn đề… để đưa ra những giải pháp, cách biểu đạt riêng cho vấn đề đó, từ đó giúp phát triển năng lực nhận thức và tư duy của học sinh. Nếu trong phương pháp thuyết trình, người học chỉ có thể trao đổi với nhau được rất ít thì trong làm việc theo nhóm các thành viên tham gia có cơ hội đưa ra quan điểm của mình đối với chủ đề thảo luận, mặt khác nó nâng cao được tính tương tác giữa các thành viên nhằm tác động tích cực đến người học như: tăng cường động cơ học tập, nảy sinh những hứng thú mới, hình thành kỹ năng giao tiếp, kỹ năng xã hội, năng lực hoạt động thực tiễn, kĩ năng trình bày, tranh luận, chia sẻ tư tưởng và cách giải quyết vấn đề, khích lệ mọi thành viên tham gia học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau, phát triển được các mối quan hệ và quan tâm đến nhau. Thứ ba, là mục tiêu thái độ: giúp người học yêu thích môn học hơn, gắn bó với bạn bè hơn, có ý thức với tập thể hơn, biết dân chủ hơn. Các thành viên trong nhóm biết được sự phụ thuộc lẫn nhau. Làm việc theo nhóm là cách học cho phép tất cả các thành viên trong nhóm giải quyết một cam kết làm việc được mô tả rõ ràng, không được giảng viên dẫn dắt trực tiếp mà chỉ nhờ vào sự hợp tác chặt chẽ và sự phân công công việc trong nhóm, dẫn đến đời sống tình cảm của học sinh cũng được phát triển trên cơ sở sự chia sẽ, đồng cảm, giúp đỡ nhau trong học tập. Đồng thời, qua đó mỗi thành viên trong nhóm tự ý thức được phải cố gắng hết mình không phải chỉ vì thành tích cá nhân mà còn vì thành công của cả nhóm. Hay nói cách khác, việc tổ chức dạy học theo nhóm không phải là hình thức nhằm thay thế học tập cá nhân mà là để giúp cá nhân thực hiện nhiệm vụ học tập của mình thông qua trao đổi, thảo luận với các thành viên cùng học. Cùng với việc đổi mới phương pháp giảng dạy thì những ưu điểm cơ bản trên sẽ phần nào nhấn mạnh được vai trò quan trọng của phương pháp giảng dạy theo nhóm. Vai trò của người dạy là điều khiển hoạt động của người học, còn người học là trung tâm của hoạt động đó. Kết quả của hoạt động này là những yêu cầu cụ thể vào nhiệm vụ của bài học. 1.1.2.2. Đặc điểm của dạy học nhóm Trong học tập, không phải mọi tri thức, kỹ năng, thái độ đều được hình thành bằng những hoạt động thuần tuý cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp giữa thầy - trò, trò trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trong con đường đi tới những tri thức mới. Trong phương pháp dạy học hoạt động nhóm vẫn có giao tiếp thầy - trò, nhưng nổi lên mối quan hệ giao tiếp trò - trò. Thông qua hoạt động nhóm tìm tòi nghiên cứu, thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến của mỗi cá nhân được bộc lộ, được điều chỉnh, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học được nâng mình lên một trình độ mới, bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm của mỗi cá nhân và cả lớp. Thoạt nhìn, tưởng như học tập theo cách hoạt động nhóm mâu thuẫn với học tập cá thể, hạn chế mức độ tích cực của mỗi cá nhân, nhưng thực ra trong hoạt động nhóm, mục tiêu hoạt động là chung của toàn nhóm, nên mỗi cá nhân đều phải nỗ lực không thể ỷ lại vào người khác, toàn nhóm phải phối hợp với nhau để cùng đạt mục tiêu chung. Kết quả làm việc của từng nhóm được trình bày thảo luận trước lớp sẽ tạo được không khí thi đua giữa các nhóm, đóng góp tích cực vào kết quả chung của bài học. Qua đó có thể nêu lên một số đặc điểm của việc tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học như sau: - Hoạt động dạy học vẫn được tiến hành trên quy mô cả lớp, như mô hình giờ học truyền thống. - Việc phân chia nhóm học sinh vừa tuân theo đặc điểm tâm lý - nhận thức của học sinh vừa phụ thuộc vào nhiệm vụ học tập học sinh phải giải quyết. - Trong mỗi nhóm phải có nhóm trưởng và sự phân công nhiệm vụ rõ ràng, phải cùng hợp tác giải quyết nhiệm vụ chung của nhóm. - Học sinh phải trực tiếp tham gia các hoạt động, giải quyết các nhiệm vụ học tập được đặt ra cho mỗi nhóm. - Giáo viên là người thiết kế các nhiệm vụ học tập và đưa ra các hoạt động cụ thể cho từng nhóm. Giáo viên chỉ đóng vai trò tổ chức hướng dẫn chứ không phải là người đưa ra kiến thức. - Học sinh là chủ thể tích cực chủ động sáng tạo của hoạt động học tập. Dạy học theo nhóm là sự tác động trực tiếp giữa học sinh với nhau, cùng nhau thảo luận và cùng nhau hoàn thành nhiệm vụ học tập. Mỗi cá nhân phải tự hoàn thành nhiệm vụ của mình. Thành công của cá nhân là thành công của cả nhóm. - Giáo viên là “người thức tỉnh tổ chức và đạo diễn”. Trong giờ học theo nhóm, giáo viên dẫn dắt học sinh khám phá, lĩnh hội kiến thức qua từng bước. Các nhóm học sinh tự tiến hành các hoạt động, qua đó có thể rút ra các tri thức cần thiết cho mình. Giáo viên là người tổ chức, điều khiển học sinh tự tiến hành các hoạt động. Mô hình hợp tác trong xã hội đưa vào đời sống học đường có tác dụng chuẩn bị cho học sinh thích ứng với đời sống xã hội, trong đó mỗi người sống và làm việc theo sự phân công hợp tác với tập thể cộng đồng. Trong xu hướng toàn cầu hoá, xuất hiện nhu cầu hợp tác xuyên quốc gia, liên quốc gia thì năng lực hợp tác thực sự trở thành mục tiêu đào tạo của giáo dục nhà trường. 1.1.3. Vai trò của việc vận dụng dạy học theo nhóm trong dạy học * Về mặt giáo dưỡng: Dạy học lịch sử cũng như dạy bất cứ môn học nào trong nhà trường đều nhằm cung cấp kiến thức, hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục tư tưởng, chính trị, phẩm chất đạo đức, định hướng nghề nghiệp, phát triển học sinh nắm được những quy luật của tự nhiên xã hội, con người vân dụng một cách sáng tạo những hiểu biết đó vào cuộc sống. Tuy nhiên, so với môn học khác, môn lịch sử có đặc điểm là tri thức lịch sử mang tính quá khứ, lịch sử là những gì đã xảy ra từ khi con người và xã hội hình thành đến nay. Bởi vậy, trong nhận thức lịch sử “Người ta không thể trực tiếp quan sát được lịch sử quá khứ mà chỉ nhận được một cách gián tiếp thông qua các tài liệu, hoặc giả thuyết dựa vào hiện tượng lịch sử tương tự của cái mới, của các dân tộc khác để phân tích, suy nghĩ những vấn đề lịch sử chúng ta nghiên cứ; dùng các loại tài liệu này để tham khảo chứ không thể thay thế hiện tượng lịch sử khách quan mà chúng ta dang nghiên cứu”[11; tr.78]. Chính vì thế, người giáo viên cần trang bị cho các em kiến thức mang tính khoa học, cơ bản, phù hợp với thực tiễn đất nước, trang bị cho các em tư duy tích cực, độc lập, sáng tạo nhằm giúp học sinh biết lựa chọn những sự kiện lịch sử cơ bản, điển hình để ghi nhớ trong cái mênh mông rộng lớn về không gian và thời gian; làm sao tái tạo được lịch sử qua việc tạo biểu tượng, nắm được các khái niệm lịch sử ở mức độ khá cao; làm sao có thể nêu quy luật, rút ra bài học quá khứ cho hiện tại. Trong dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay, có nhiều biện pháp để thực hiện việc “tích cực hóa và cá nhân hóa” hoạt động nhận thức của học sinh, trong đó hoạt động nhóm là biện pháp không thể thiếu. Nếu hình thức tổ chức hoạt động nhóm được khai thác và vận dụng hợp lý sẽ đem lại hiệu quả cao. Nó có tác dụng tích cực đối với quá trình dạy của giáo viên cũng như quá trình học của học sinh. Những ưu thế mà phương pháp hoạt động nhóm mang lại cho quá trình dạy học là: Đối với giáo viên: khi tiến hành giảng bài học lịch sử có sử dụng phương pháp nhóm sẽ giúp giáo viên thay đổi môi trường học tập, kích thích hưng thú học sinh, kích thích tính tích cực, sáng tạo trong học sinh thông qua việc giáo viên hướng dẫn học sinh thảo luận nhóm với nhau. Đồng thời, giáo viên sẽ giảm bớt công sức khi truyền tải kiến thức nhiều, nhưng vẫn đảm bảo được kiến thức cung cấp cho học sinh. Qua đó, giáo viên cũng dễ phân loại học sinh thông qua nhận thức mỗi nhóm. Đối với học sinh: đa số học sinh cho rằng bộ môn lịch sử kiến thức nhiều, sự kiện, ngày tháng khó nhớ từ đó tạo ra cho học sinh tâm lý không thích học, coi nhẹ bộ môn. Nên việc tổ chức nhóm trong dạy học lịch sử nuôi dưỡng một môi trường học tập có lợi, bởi học tập theo nhóm bao giờ cũng sôi nổi. Nó tạo cơ học cho học sinh sử dụng các phương pháp, nguyên tắc diễn đạt ngôn ngữ. Các học sinh nhút nhát, thường ít phát biểu bài trong lớp sẽ có môi trường động viên để tham gia xây dựng bài. Hơn thế nữa, hầu hết các hoạt động nhóm đều mang trong nó cơ chế tự sửa lỗi và học sinh dạy lẫn nhau, theo đó các lỗi sai được giải đáp mà trong bầu không khí rất thoải mái. Việc thảo luận cùng các thành viên khác trong lớp và nhóm, nhiệm vụ học tập được giải quyết dễ dàng, học sinh sẽ nhanh chóng hình thành các khái niệm, hiểu sâu sắc bản chất của sự kiện lịch sử, nắm được nội dung của mỗi giai đoạn lịch sử. Trong các giờ học theo nhóm, cùng một đơn vị thời gian nhưng có thể huy động được rất nhiều học sinh tham gia vào hoạt động học tập, điều này rất có ý nghĩa đối với việc tăng tính tích cực và tính năng động của người học. Giảm được tâm lý học sinh về các sự kiện lịch sử “khó nuốt”, khó nhớ và không có hứng học lịch sử, không tập trung vào nghe giảng môn học. Khi học tập trong nhóm, học sinh sẽ thảo luận xung quanh từng đề tài cụ thể có thể tìm hiểu về nhân vật lịch sử, về các trận đánh, đặc điểm của phong trào đấu tranh của nhân dân ta,…Hoạt động này đòi hỏi người học phải đọc nhiều tài liệu, tự mình tìm hiểu trước sau đó thảo luận trao đổi cùng nhóm, nghiên cứu. Qua đó bổ sung, khắc sâu những tri thức đã tiếp nhận. Phương pháp tổ chức nhóm đã chuyển trách nhiệm phải hiểu bài sang cho người học. Khi làm việc nhóm sẽ có sự so sánh thường xuyên các kết quả của từng cá nhân, học sinh sẽ có một ý niệm rõ ràng về giá trị chân thực của mình, lòng tự trọng chính là điều kiện đầu tiên của sự trưởng thành về mặt nhân cách xã hội. Ngoài ra, tổ chức nhóm trong dạy học mang lại cho học sinh một cơ hội thuận lợi để làm quen với nhau. Nó cũng khơi dậy sự gắn bó tập thể, đặc biệt là khi có hiện diện yếu tố cạnh tranh sẽ là một động cơ học tập rất mạnh. * Về mặt giáo dục: Tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử góp phần tạo nên không khí sôi nổi, hứng thú trong học tập, giúp học sinh nắm nội dung bài học sâu hơn, nhớ kĩ hơn. Bên cạnh đó, tổ chức hoạt động nhóm với các chủ đề như về nhân vật lịch sử, về các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm, về tình hình xã hội…sẽ giúp giáo dục truyền thống, tư tưởng chính trị, đạo đức, tình cảm yêu, ghét, niềm tự hào truyền thống tốt đẹp của dân tộc cho học sinh THPT. Góp phần hình thành, phát triển nhân cách cho học sinh. “Việc giáo dục tư tưởng qua bộ môn lịch sử bao giờ cũng được coi trọng, càng được coi trọng hơn trong tình hình hiện nay khi có nhiều biến động chính trị sâu sắc trên thế giới. Lịch sử quá khứ làm cơ sở vững chắc cho việc hiểu sâu sắc hiện tại, chẩn đ oán qui luật phát triển của tương lai”[23; tr.21]. Do đó, lịch sử không chỉ cung cấp kiến thức cho học sinh mà còn có tác dụng quan trọng về mặt tư tưởng, nhận thức, tình cảm. Ví dụ: Khi dạy bài “Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII”, giáo viên cho học sinh thảo luận nhóm tìm hiểu về Quang Trung (Nguyễn Huệ), Nguyễn Ánh, Lê Chiêu Thống. Sau khi học sinh các nhóm thảo luận xong, giáo viên hướng dẫn cho các nhóm trình bày, bổ sung cho nhau. Giáo viên nhận xét, kết luận lại nội dung. Qua đó, học sinh sẽ hình thành tình cảm yêu, ghét ngay từ ban đầu qua hành động của nhân vật, đồng thời giáo dục cho học sinh truyền thống yêu nước, qua tinh thần quyết tâm chống giặc ngoại xâm của Quang Trung (Nguyễn Huệ), hay đó là sự căm ghét với những con người phản bội dân tộc, đi ngược lại truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta với hành động cầu cứu quân giặc để giày xéo lên nhân dân ta vì lợi ích của cá nhân như Nguyễn Ánh, Lê Chiêu Thống. * Về mặt phát triển Việc vận dụng dạy học nhóm đã có tác dụng cho học sinh hiểu được bản chất của các sự kiện lịch sử, hình thành trong các em lòng yêu nước, biết ơn các vị anh hùng dân tộc… Đồng thời, việc học tập thông qua hình thức nhóm tăng cường cho học sinh tích tích cực lao động và học tập, tránh hiện tượng thụ động trong học tập, tăng cường tính năng động và trách nhiệm trong học tập cho học sinh. Học tập nhóm với yếu tố “dạy học lẫn nhau” học sinh có cơ hội phát triển tư duy, thực hành các kĩ năng trí tuệ bậc cao như kĩ năng sáng tạo, đánh giá nhân vật, sự kiện, rút ra được nhận xét, tổng hợp hay phân tích từng vấn đề, hành động…Các em cũng phát triển và thực hành kĩ năng làm việc cùng nhau, hợp tác lẫn nhau, giao tiếp lẫn nhau trong việc giải quyết nhiệm vụ chung, hay phát triển năng lực trình bày trước đám đông cho học sinh, giúp các em mạnh dạn hơn trong mọi hoạt động. Ví dụ khi cho học sinh thảo luận tìm hiểu về tình hình văn hóa- giáo dục dưới triều Nguyễn ở nửa đầu thế kỉ XIX, giáo viên giao cho học sinh thảo luận với các lĩnh vực thuộc văn hóa –giáo dục. Thông qua đó, học sinh phát triển được khả năng tổng hợp, đánh giá vấn đề khi tìm ra điểm mới, điểm tiến bộ và hạn chế của từng lĩnh vực, giúp các em suy nghĩ được nguyên nhân vì sao lại như vậy, phát triển tư duy của học sinh tìm ra vấn đề. Với tất cả ý nghĩa giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trên, phương pháp dạy học nhóm góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả giảng dạy, học tập lịch sử ở trường trung học phổ thông. Tuy nhiên, người giáo viên phải biết kết hợp với các phương pháp, phương tiện dạy học khác và lựa chọn hình thức tổ chức nhóm như thế nào cho phù hợp với từng bài học, mục học cụ thể để đem lại hiệu quả cao. Không nên vận dụng một cách hình thức, máy móc, gây ra sự nhàm chán cho người học. Phải phát huy được ưu điểm của phương pháp nhằm đảm bảo tốt mục tiêu giáo dục theo hướng phát triển học sinh một cách tích cực, năng động, năng động, sáng tạo toàn diện cả về mặt tri thức, phẩm chất đạo đức cũng như năng lực tư duy. 1.1.4. Các hình thức hoạt động nhóm và qui trình tổ chức dạy học nhóm 1.1.4.1. Các hình thức hoạt động nhóm Trong quá trình dạy môn lịch sử, để học sinh thực sự hoạt động tích cực, chủ động chiếm lĩnh tri thức và để nâng cao hiệu quả giờ học, việc tổ chức học sinh học theo nhóm phải theo một qui trình hợp lí,và không phải bài học lịch sử nào, mục nào, chương nào trong chương trình sách giáo khoa cũng có thể thực hiện phương pháp dạy theo nhóm. Điều này giáo viên cần nên phân biệt và biết cách lựa chọn và vận dụng các hình thức, mô hình tổ chức hoạt động nhóm phù hợp.  Nhóm nhỏ ( thì thầm) Đây là hình thức tổ chức hoạt động nhóm cho 2 học sinh ngồi cạnh nhau hoặc 3 học sinh ngồi chung bàn trao đổi với nhau để giải quyết đề tài thảo luận do giáo viên nêu ra. Trong quá trình thảo luận các tình huống, học sinh sẽ thu nhận kiến thức một cách tích cực. - Ưu điểm của hình thức tổ chức này là không mất thời gian tổ chức, không xáo trộn chỗ ngồi mà vẫn huy động được học sinh làm việc cùng nhau. - Tuy nhiên, hình thức này có hạn chế là hiệu quả huy động năng lực trí tuệ của tập thể học sinh, tính cạnh tranh của nhóm không cao. Vì vậy, nhóm này thường được sử dụng giải quyết những nội dung ngắn gọn hoặc giao cho học sinh chấm bài, sửa bài cho nhau (qua phiếu học tập, qua các bài tập lựa chọn trong sách giáo khoa...). Sơ đồ hình thức nhóm nhỏ từ 2 đến 3 học sinh (nhóm thì thầm) (Nhóm 2 học sinh) (Nhóm 3 học sinh)  Nhóm nhiều học sinh ( 6-8 học sinh, theo dãy bàn hoặc theo tổ) Đây là mô hình hoạt động nhóm được sử dụng phổ biến trong quá trình dạy học theo nhóm. Giáo viên chia lớp thành nhiều nhóm gồm 6-8 học sinh, hoặc có thể theo dãy bàn, theo tổ và thảo luận các bài tập, câu hỏi tình huống do giáo viên nêu ra. Có 2 loại hình bài tập: bài tập cho hoạt động trao đổi và bài tập cho hoạt động so sánh. Tùy theo tính chất, nội dung và dung lượng kiến thức mà giáo viên lựa chọn cách thảo luận cho phù hợp. Trong hoạt động trao đổi: mỗi nhóm giải quyết 1 vấn đề khác nhau (nhưng cùng 1 chủ đề), sau đó trao đổi vấn đề và giải quyết vấn đề của nhóm mình đối với nhóm khác. Hoạt động trao đổi thường được sử dụng cho những bài học có nội dung kiến thức nhiều nhưng không phức tạp. Trong hoạt động so sánh: tất cả các nhóm cùng giải quyết một vấn đề, sau đó so sánh cách giải quyết khác nhau giữa các nhóm. Hoạt động so sánh thường được dùng cho những bài học có nội dung phức tạp, dung lượng kiến thức không lớn. Sơ đồ nhóm 6 đến 8 học sinh  Nhóm bể cá Hình thức này được tổ chức để học sinh trao đổi theo chủ đề hoặc góp ý giúp đỡ nhau sau khi thực hiện một hoạt động nào đó. Tạo bầu không khí thân mật gần gũi, rèn luyện kĩ năng lắng nghe những ý kiến khác nhau, biết quan sát và kiềm chế. Hình thức này được tổ chức như sau: giáo viên chọn 5-7 học sinh hoặc nhiều hơn làm nhóm đại diện ngồi vào vòng trong. Những học sinh còn lại ngồi vòng ngoài. Vòng trong thảo luận dưới sự điều khiển của giáo viên. Vòng ngoài quan sát lắng nghe. Vòng trong kết thúc thảo luận, vòng ngoài nhận xét, bình luận và bổ sung. Điều cần lưu ý đối với hình thức hoạt động nhóm này là vấn đề đưa ra thảo luận phải hấp dẫn, có khả năng gây tranh luận hoặc để lại những kinh nghiệm quí báu cho học sinh. Thực hiện mô hình hoạt động nhóm này mất nhiều thời gian, nên thường áp dụng trong các hoạt động ngoại khóa là thích hợp. Giáo viên phải bao quát, điều hành nhóm đại diện cũng như toàn thể học sinh của lớp. Nội dung đưa ra thảo luận thường là vấn đề khó, cần huy động trí tuệ của tập thể (nhóm), và cá nhân. Nhóm đại diện công khai cho những còn lại ở vòng ngoài cùng nghe, sau đó trình bày kết quả thảo luận trước lớp, các học sinh còn lại theo dõi và có ý kiến bổ sung, tranh luận với nhóm đại diện. Cuối cùng, giáo viên tổng hợp các ý kiến và rút ra nhận xét, kết luận vấn đề. Sơ đồ hình thức nhóm bể cá.