Tài liệu Tổ chức hoạt động học tích cực, tự lực của học sinh trong dạy học chủ đề “các dụng cụ quang” theo hình thức dạy học kết hợp trực tiếp và qua mạng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC DƢƠNG PHI TƢỞNG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “CÁC DỤNG CỤ QUANG” THEO HÌNH THỨC DẠY HỌC KẾT HỢP TRỰC TIẾP VÀ QUA MẠNG LUẬN VĂN THẠC SỸ SƢ PHẠM VẬT LÍ Hà Nội – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC DƢƠNG PHI TƢỞNG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “CÁC DỤNG CỤ QUANG” THEO HÌNH THỨC DẠY HỌC KẾT HỢP TRỰC TIẾP VÀ QUA MẠNG LUẬN VĂN THẠC SỸ SƢ PHẠM VẬT LÍ Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số: 8.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Xuân Thành Hà Nội - 2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tác giả đã nhận được rất nhiều sự động viên, giúp đỡ từ phía các thầy cô giáo, cơ quan, gia đình, bạn bè, đồng nghiệp. Qua đây, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Xuân Thành, người đã tận tình hướng dẫn trong quá trình tác giả thực hiện đề tài. Tác giả xin chân thành cảm ơn tới: - Quý Thầy (Cô) ở phòng Sau đại học, khoa sư phạm, Thư viện trường Đại học giáo dục Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho việc học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn. - Quý thầy cô ở trường THPT Cao Bá Quát-Quốc oai, Hà Nội đã giúp đỡ, chia sẻ kinh nghiệm cho tôi trong quá trình giảng dạy, hỗ trợ tôi trong việc thực nghiệm để đánh giá hiệu quả, chứng minh tính khả thi của đề tài. - Các em học sinh đã cho tôi niềm vui trên bục giảng, tham gia nhiệt tình trong quá trình thực nghiệm sư phạm để hoàn thành luận văn. Hà nội, ngày 1 tháng 11 năm 2017 Tác giả Dƣơng Phi Tƣởng i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BT :Bài tập CNTT :Công nghệ thông tin DH :Dạy học ĐC :Đối chứng GV :Giáo viên HS :Học sinh PP :Phương pháp PPDH :Phương pháp dạy học PPDHTC :Phuơng pháp dạy học tích cực PTDH :Phương tiện dạy học TN :Thí nghiệm T/N :Thực nghiệm TNSP :Thực nghiệm sư phạm THPT :Trung học phổ thông TTC :Tính tích cực SGK :Sách giáo khoa KHV : Kính hiển vi KTV : Kính thiên văn ii MỤC LỤC Lời cảm ơn .................................................................................................................. i Danh mục chữ viết tắt ................................................................................................ ii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................4 1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học ở THPT ...........................................4 1.1.1. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy cao độ tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập ...................................................4 1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng kế thừa và phát huy những yếu tố tích cực của phương pháp dạy học truyền thống. .....................................................11 1.1.3. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh ............................................................................................................................12 1.1.4. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tăng cường phát triển kỹ năng thực hành ...........................................................................................................................25 1.1.5. Các biện pháp tăng cường tính tích cực, tự lực của học sinh ...........................26 1.1.6. Một số vấn đề về phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh ...............................................................................................................28 1.2. Một số vấn đề về việc xây dựng và sử dụng website dạy học ...........................31 1.2.1. Website dạy học Vật lí ....................................................................................31 1.2.2. Ưu thế của website trong dạy học Vật lí .........................................................34 1.2.3. Khả năng sử dụng website vào các phương pháp dạy học tích cực ................34 1.3. Đổi mới các phương pháp kiểm tra đánh giá .....................................................36 1.3.1. Đánh giá (Assessment) ....................................................................................36 1.3.2. Đánh giá theo năng lực ...................................................................................40 1.4. Cơ sở thực tiễn ....................................................................................................46 1.5. Phân tích, rút kinh nghiệm bài học ....................................................................48 CHƢƠNG 2: XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “CÁC DỤNG CỤ QUANG” NHẰM PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH THEO HÌNH THỨC DẠY HỌC TRỰC TIẾPVÀ QUA MẠNG............49 2.1. Phân tích nội dung kiến thức chủ đề Các dụng cụ quang. .................................49 2.1.1 Vai trò của chủ đề “Các dụng cụ quang” trong chương trình vật lí lớp 11.............49 iii 2.1.2. Nội dung kiến thức phần “Các dụng cụ quang”, Vật lí 11..............................49 2.2.1 Xác định chuẩn kiến thức, kĩ năng, năng lực ...................................................53 2.2.2. Thiết kế tiến trình dạy học theo phương pháp dạy học tích cực .....................54 2.3. Kết luận của chương 2 .......................................................................................89 Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ..............................................................91 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .........................................................................91 3.2. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ........................................................................91 3.3. Thời gian thực nghiệm sư phạm ........................................................................91 3.4. Nội dung thực nghiệm ........................................................................................91 3.5. Phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm. ..........................................................91 3.5.1 Mô tả hành động của học sinh trong mỗi hoạt động học .................................91 3.5.2. Đánh giá kết quả/hiệu quả của hoạt động học ................................................94 3.5.3. Phân tích nguyên nhân ưu điểm/hạn chế của hoạt động học ..........................95 3.5.4. Giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động học ...................................................96 3.5.5. Kết luận chương 3 ...........................................................................................97 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................98 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................100 PHỤ LỤC ...............................................................................................................101 iv MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngoài việc học tập trực tiếp với giáo viên trên lớp, thì việc học tập và chuẩn bị trước bài tập ở nhà cũng vô cùng quan trọng.Mặt khác, công nghệ thông tin hiện nay phát triển mạnh mẽ, thuận tiện cho việc học tập cũng như giảng dạy của giáo viên khi không thể trực tiếp gặp học sinh.Để tổ chức và quản lí các hoạt động chuyên môn trong các trường; tạo môi trường chia sẻ, thảo luận, hỗ trợ lẫn nhau giữa các trường phổ thông, trung tâm GDTX trên phạm vi toàn quốc; tổ chức các hoạt động học tập và hỗ trợ hoạt động trải nghiệm sáng tạo của học sinh trên mạng. Bộ GDĐT tổ chức "Trường học kết nối" trên mạng tại địa chỉ website: http://truonghocketnoi.edu.vn. Mỗi Sở GDĐT được cấp 01 tài khoản cấp sở để tham gia tổ chức và quản lí các hoạt động chuyên môn của các cơ sở giáo dục trên địa bàn. Sở GDĐT cấp tài khoản cho các trường trung học/trung tâm GDTX để qua đó cấp tài khoản cho cán bộ quản lí, giáo viên và học sinh tham gia các hoạt động chuyên môn qua mạng. Nghị quyết Hội nghị lần 8 của Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam khóa XI ngày 04/11/2013 (nghị quyết 29 – NQ/TW) đã chỉ rõ một trong những nhiệm vụ của việc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục là tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học. Trong đó đặc biệt nhấn mạnh giải pháp “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực”.Vì vậy, việc thiết kế các hoạt động dạy học phù hợp với tiêu chí mới của giáo dục là vô cùng quan trọng và cấp thiết. Giáo viên là người trực tiếp tham gia thực hiện các nhiệm vụ chuyên môn trong các khóa học/bài học/chuyên đề. Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ 1 được giao, giáo viên có thể tham khảo các tài liệu điện tử trên mạng hoặc/và các tài liệu truyền thống; trao đổi tài liệu và thảo luận với các thành viên trong tổ/nhóm chuyên môn (trực tiếp và qua mạng); trao đổi với giảng viên/ban tổ chức về những vấn đề có liên quan. Giáo viên có thể được giao quyền cấp tài khoản cho học sinh; xây dựng các khóa học/bài học trên mạng; tổ chức, quản lí và hỗ trợ học sinh thực hiện các hoạt động học tập qua mạng theo hình thức “hoạt động trải nghiệm sáng tạo”. Từ những lí do trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu “Tổ chức hoạt động học tích cực, tự lực của học sinh trong dạy học chủ đề “Các dụng cụ quang” theo hình thức dạy học kết hợp trực tiếp và qua mạng”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu xây dựng và tổ chức hoạt động học tích cực, tự lực của học sinh nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học vào thực tiễn cuộc sống. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài - Đối tượng nghiên cứu: Quá trình dạy học Vật lí ở THPT. - Khách thể nghiên cứu: học sinh lớp 11 trường THPT Cao Bá Quát - Quốc Oai, Hà Nội. - Phạm vi nghiên cứu: phần “Các dụng cụ quang” trong Chương VII Mắt. Các dụng cụ quang, Vật lí 11 – chương trình cơ bản. 4. Giả thuyết nghiên cứu Nếu tổ chức được hoạt động học tích cực, tự lực cho học sinh trong dạy học chủ đề “Các dụng cụ quang” theo hình thức dạy học kết hợp trực tiếp và qua mạng thì sẽ giúp học sinh tích cực, tự lực trong học tập và góp phần nâng cao chất lượng dạy học Vật lí ở trường THPT. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lí luận: 2 + Nghiên cứu các tài liệu lí luận dạy học, tài liệu về các hình thức dạy học trực tiếp, dạy học qua mạng, tổng hợp các quan điểm, lý luận liên quan đến vấn để nghiên cứu + Nghiên cứu chương trình, nội dung kiến thức, phân phối chương trình, sách giáo viên, tài liệu tham khảo, các chuyên đề liên quan về chủ đề Các dụng cụ quang – Vật lí 11 – THPT - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: tổ chức thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính hiệu quả và khả thi của các nội dung được đề xuất 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu lí luận về các tài liệu về phương pháp dạy học, hình thức dạy học qua mạng … - Nghiên cứu chương trình, nội dung, phương pháp dạy học chủ đề “Các dụng cụ quang ” Vật lí 11 cơ bản - Xây dựng và tổ chức hoạt động học tích cực, tự lực của học sinh trong dạy học chủ đề Các dụng cụ quang theo hình thức dạy học trực tiếp và qua mạng - Thực nghiệm sư phạm 7. Dự kiến đóng góp của luận văn - Thiết kế và tổ chức được các hoạt động dạy và học nhằm phát triển năng lực của học sinh và học sinh có thể vận dụng kiến thức đó vào thực tiễn cuộc sống 8. Dự kiến cấu trúc của đề tài Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận văn gồm 3 chương 3 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học ở THPT 1.1.1. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy cao độ tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập 1.1.1.1. Tính tích cực a. Khái niệm “Tính tích cực, nét tính cách rất quan trọng trong nhân cách thể hiện ở năng lực làm thay đổi thực tiễn, theo nhu cầu, mục đích của mình trong hoạt động sản xuất, học tập, sáng tạo, đấu tranh, …”. Tiến sĩ I.F. Khalamốp thì coi nó là trạng thái hoạt động của các chủ thể, nghĩa là của người hành động chỉ đề cập trong quá trình nhận thức, thuộc mục đích trước mắt. Như vậy, khi vận dụng vào PPDH thì quan niệm của I.F. Khalamốp là phù hợp hơn Nói chung, tính tích cực là một biểu hiện của trạng thái trong đời sống của chủ thể, tức là được biểu hiện qua các hành động của con người. Vậy tính tích cực học tập là trạng thái hoạt động của HS, đặc trưng bởi khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức. GS Trần Bá Hoành cũng quan niệm, "Tính tích cực học tập là trạng thái hoạt động của HS, đặc trưng bởi khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức. Nói cách khác, là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua sự huy động ở mức độ cao các hoạt động tri giác nhằm lỉnh hội những kinh nghiệm trong xã hội” Nói tóm lại tính tích cực là một phẩm chất vốn có và cần có của con người trong đời sống xã hội. Việc hình thành và phát triển tính tích cực là một trong các nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục, nhằm đào tạo con người năng động, thích ứng và góp phần phát triển cộng đồng.Có thể coi tính tích cực như là một kết quả của sự phát triển nhân cách trong quá trình giáo dục. 4 b. Đặc điểm của tính tích cực Khác với động vật, con người không chỉ tiêu thụ những gì sẵn có trong thiên nhiên mà còn chủ động tạo ra các sản phẩm phục vụ cho xã hội, bằng lao động, sản xuất ra những của cải vật chất cần cho sự tồn tại và phát triển của xã hội, sáng tạo ra nền văn hoá ở mỗi thời đại. Hình thành và phát triển tính tích cực là một trong các nhiệmvụ chủ yếu của giáo dục nhằm đào tạo những con người năng động, thích ứng và góp phần phát triển cộng đồng. Có thể xem tính tích cực như là một điều kiện đồng thời là một kết quả của sự phát triển nhân cách của quá trình giáo dục.tính tích cực thể hiện ở hai mặt: tự phát và tự giác. +Tính tích cực tự phát là những yếu tố tiềm ẩn, bẩm sinh thể hiện ở tính tò mò, hiếu động, linh hoạt và sôi nổi trong hành vi của mỗi người. Chúng ta cần nuôi dưỡng, coi trọng và phát triển chúng trong quá trình dạy học. +Tính tích cực tự giác là trạng thái tâm lý tích cực, có mục đích và đối tượng rõ rệt, thể hiện ở tính chủ động trong quan sát, nhận xét, phân tích và chiếm lĩnh đối tượng. c. Các biểu hiện của tính tích cực trong học tập Có nhiều trường hợp tính tích cực học tập biểu hiện ở những hoạt động cơ bắp nhưng quan trọng là sự biểu hiện ở những hoạt động trí tuệ, hai hình thức biểu hiện này thường đi liền với nhau. Theo G.I. Sukina tính tích cực hoạt động trí tuệ có những biểu hiện như sau: – Học sinh khát khao tự nguyện tham gia trả lời các câu hỏi của giáo viên, bổ sung câu trả lời cho bạn, thích được phát biểu ý kiến của mình về vấn đề nêu ra. – Học sinh nêu thắc mắc, đòi hỏi phải giải thích cặn kẽ những vấn đề giáo viên trình bày chưa đủ rõ. – Học sinh chủ động vận dụng linh hoạt những kiến thức, kĩ năng đã học để nhận ra vấn đề mới và vận dụng vào thực tiễn. 5 – Học sinh mong muốn được đóng góp với thầy, với bạn những thông tin mới lấy từ những nguồn khác nhau, có khi vượt ra ngoài phạm vi bài học, môn học Ngoài những biểu hiện nói trên mà giáo viên dễ nhận thấy còn có những biểu hiện về mặt cảm xúc, khó nhận thấy hơn, như thờ ơ hay hào hứng, phớt lờ hay ngạc nhiên, hoan hỉ hay buồn chán trước một nội dung nào đó của bài học hoặc khi tìm ra lời giải cho một bài tập. Những dấu hiệu này biểu hiện khác nhau ở từng cá thể học sinh, bộc lộ rõ ở các lớp học sinh bé, kín đáo ở học sinh lớp trên. G.I. Sukina còn phân biệt những biểu hiện của tính tích cực học tập về mặt ý chí: – Tập trung chú ý vào vấn đề đang học – Kiên trì làm xong bài tập – Không nản trước những tình huống khó khăn – Thái độ phản ứng khi chuông báo hết tiết học: tiếc rẻ cố làm cho xong hoặc vội vã gấp vở chờ lệnh ra chơi. Khi đạt tới một trình độ nhất định, việc học tập tích cực sẽ mang tính nghiên cứu khoa học và người học cũng làm ra những tri thức mới cho khoa học. d. Các cấp độ của tính tích cực * Những cấp độ từ thấp đến cao của tính tích cực trong học tập: - Bắt chước: gắng sức làm theo các mẫu hành động của giáo viên. - Tìm tòi: độc lập giải quyết những vấn đề nêu ra, tìm kiếm những cách giải quyết khác nhau về một vấn đề. - Sáng tạo: tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu ích. - Tính tích cực nhận thức phụ thuộc vào những nhân tố sau: hứng thú, nhu cầu, động cơ, năng lực, ý chí, tính cách, sức khỏe, môi trường. *Để tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh thì hứng thú là vấn đề đáng quan tâm nhất vì: - Nó được hình thành một cách nhanh chóng và ở bất cứ lúc nào trong quá trình dạy học. 6 - Điều quan trọng hơn cả là người thầy có thể điều khiển hứng thú của học sinh qua các yếu tố của quá trình dạy học: nội dung, phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học; qua các bước lên lớp, giảng bài mới, củng cố, vận dụng, kiểm tra kiến thức; qua mối quan hệ thầy trò… Để kích thích hứng thú học tập của học sinh điều quan trọng nhất là phải nắm được khả năng, nhu cầu, nguyện vọng của học sinh. 1.1.1.2. Tính tự lực học tập của HS a. Khái niệm về tính tự lực Tính tự lực là một phẩm chất nhân cách. Tính tự lực có liên quan chặt chẽ đến biểu hiện tích cực, ý chí, tình cảm, các quá trình nhận thức,…của con người. Và trong quá trình học tập, HS phải biết sáng tạo khi tiếp thu tri thức, hình thành thái độ, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo. Hoạt động học tập thực chất là hoạt động nhận thức.Ở đây thì tính tự lực nhận thức là hạt nhân của tính tự lực trong quá trình học tập. Theo nghĩa rộng, bản chất của tính tự lực nhận thức là sự sẳn sàng về mặt tâm lý cho sự tự học. Sự chuẩn bị này là tiền đề quan trọng cho hoạt động học tập có mục đích, có kế hoạch, có sự điều chỉnh và đảm bảo hoạt động đó đạt được kết quả.HS suy đoán được diễn biến những quá trình trí tuệ, cảm xúc, động cơ ý chí của mình, đánh giá đúng mối tương quan giữa khả năng, nguyện vọng và sự cần thiết phải đạt kết quả học tập nhất định.HS biết huy động mọi sức lực, thể lực, trí lực phù hợp với điều kiện và nhiệm vụ học tập. Từ đó có thể nêu lên khái niệm tính tự lực học tập như sau: “Tính tự lực học tập là một phẩm chất nhân cách quan trọng của con người được hình thành trong quá trình hoạt động học tập của HS. HS xác định mục đích, động cơ học tập đúng đắn, luôn bồi dưỡng năng lực học tập, tự tổ chức học tập cho bản thân, có sự nỗ lực cao về trí tuệ, thể lực, ý chí nhằm lĩnh hội tri thức, rèn luyên kĩ năng kĩ xảo để thoả mãn nhu cầu nhận thức nói chung và học tập nói riêng”. 7  Những biểu hiện hành vi của tính tự lực học tập của HS trong và ngoài giờ học thể hiện ở bảng 1.1 Bảng 1.1: Biểu hiện hành vi của tính tự lực học tập trong và ngoài giờ học Trong giờ học Ngoài giờ học Đi học đều Học bài cũ Chuẩn bị đầy đủ dụng cụ học tập Tham gia các hoạt động ngoại khóa Học thuộc bài cũ Hoàn thành bài tập về nhà Hăng hái phát biểu ý kiến Chủ động tìm kiếm bài tập, tư liệu ở Tích cực thảo luận nhóm thầy cô và bạn bè Trao đổi bài học với bạn bè và thầy Chú ý nghe giảng và chép bài đầy đủ cô Nghiêm túc trong kiểm tra, trong các Khái quát kiến thức bài học thí nghiệm thực hành. Lập kế hoạch học tập hằng ngày Nỗ lực cao về trí tuệ, ý chí, thể lực Tự kiểm tra kiến thức đã tiếp thu . Để đào tạo nguồn nhân lực có đủ đức, trí, thể, mỹ đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, ngoài việc rèn luyện cho học sinh tính tích cực trong học tập còn phải hướng học sinh đến khả năng tự lực khám phá tri thức. Theo quan điểm giáo dục hiện nay, tính tự lực trong học tập được hiểu là: -Tự tìm tòi, tự nghiên cứu, tự xây dựng kiến thức bằng hoạt động của chính bản thân mình, tức là cá nhân hoá việc học. -Tự mình mày mò, khám phá những kiến thức mới, những điều mình chưa hiểu, chứ không phải học theo khuôn mẫu của giáo viên trên lớp. -Người học chủ động và tự mình trực tiếp tiến hành các cuộc thăm dò, quan sát, thảo luận với các nhóm bạn, làm thí nghiệm để giải quyết vấn đề đặt 8 ra theo cách nghĩ của mình, từ đó lĩnh hội được kiến thức mới, kĩ năng mới, phát huy khả năng sáng tạo và giải quyết vấn đề. b. Vai trò của tính tự lực - Khơi dậy nội lực vốn có, tạo lòng ham học, ham hiểu biết, từ đó kết quả nhân lên gấp bội. - Tự lực trong học tập còn giúp người học có thêm niềm vui, niềm hứng thú, từ đó nảy sinh nhu cầu hành động và thái độ tự tin trong học tập. - Người học tự khám phá và lĩnh hội kiến thức, xây dựng thái độ và hành vi đúng đắn, rèn luyện kĩ năng tự học từ đó phát triển năng lực sáng tạo. 1.1.1.3. Tính sáng tạo trong học tập của HS. a. Khái niệm sáng tạo Sáng tạo là khả năng tạo ra những giá trị mới về vật chất và tinh thần, tìm ra được cái mới, giải pháp mới, công cụ mới, vận dụng thành công những hiểu biết đã có vào hoàn cảnh mới. Để rèn luyện tính sáng tạo của HS trong học tập nói chung và trong học tập môn Vật lý nói riêng cần phải xem xét tới một đặc điểm tâm lý của quá trình sáng tạo. Tính mới của sản phẩm do chủ thể tạo ra là một trong những đặc điểm quan trọng nhất của hoạt động sáng tạo. Theo tâm lí học sản phẩm mới mẻ có vai trò quan trọng đối với hoạt động học tập sáng tạo. Cái mới và cái chưa biết đối với HS có thể là cái đã biết đối với GV nhưng cũng có thể là cái mà GV chưa biết (ví dụ như giải một cách độc đáo một bài tập). - Năng lực sáng tạo của chủ thể biểu hiện ở chính sản phẩm do sự sáng tạo mang lại, đó là những giá trị mới, có ảnh hưởng tích cực đối vơi nhân loại. - Đối với HS, tính sáng tạo trong học tập chính là khả năng biết giả quyết vấn đề, để tìm ra cái mới ở mức độ nào đó thể hiện được khuynh hướng, năng lực, kinh nghiệm của cá nhân học sinh. Học sinh sáng tạo cái mới đối với bản thân nhưng thường không có giá trị xã hội. Để có sáng tạo, chủ thể phải ở trong tình huống có vấn đề, tìm cách giải quyết mâu thuẩn trong nhận thức 9 hoặc hành động và kết quả là đề ra phương án giải quyết không giống bình thường mà có tính mới mẻ đối với học sinh. Tóm lại, đối với tính sạng tạo trong học tập là năng lực tìm ra cái mới, năng lực phát hiện ra vấn đề chưa biết, chưa có và tạo ra cái chưa biết, chưa có mà nó không bị bó buộc vào cái đã có. Năng lực sáng tạo không phải chỉ là bẩm sinh mà được hình thành và phát triển trong quá trình hoạt động của chủ thể. Vì vậy muốn phát triển tính sáng tạo cho học sinh, giáo viên phải rèn luyện cho học sinh thói quen nhìn nhận mỗi sự kiện dưới những góc độ khác nhau, biết đặt ra nhiều giả thuyết khi giải thích một hiện tượng, biết đề xuất nhiều phương án khác nhau khi giải quyết một tình huống. Cần giáo duc cho học sinh không vội vã bằng lòng với giải pháp đầu tiên được đề xuất, không suy nghĩ cứng nhắc theo quy tắc đã được học trước đó, không vận dụng máy móc những mô hình hành động đã gặp trong sách vở. Đây là những biểu hiện về sự linh hoạt, sự mới mẻ trong tư duy sáng tạo của học sinh. b. Những biểu hiện về tính sáng tạo của học sinh trong học tập môn Vật lý Tính sáng tạo của học sinh chỉ được phát triển thông qua các hoạt động thực tế như: trong chiếm lĩnh tri thức Vật lý, vận dụng kiến thức để giải thích các hiện tượng Vật lý, làm thí nghiệm, giải các bài tập Vật lý trong những tình huống khác nhau… Trong dạy học Vật lý chúng ta có thể bồi dưỡng tính sáng tạo cho học sinh như: - Năng lực phán đoán đưa ra giả thuyết khoa học - Năng lực đề xuất ra phương án thí nghiệm để kiểm tra giả thuyết đưa ra. - Năng lực chuyển tải các tri thức và kĩ năng đã biết sang một tình huống mới - Năng lực nhìn thấy những vấn đề mới trong điều kiện quen biết - Năng lực tìm ra những chức năng mới trong những đối tượng quen biết 10 - Năng lực nhìn thấy cấu trúc của đối tượng đang nghiên cứu. - Đứng trước một bài toán có năng lực nhìn thấy nhiều lời giải, nhiều cách nhìn đối với viêc tìm kiếm lời giải. - Một bài toán có nhiều cách giải nhưng biết chọn cách giải bài toán độc đáo. 1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng kế thừa và phát huy những yếu tố tích cực của phương pháp dạy học truyền thống. Phương pháp thuyết trình có lẽ là phương pháp giảng dạy phổ biến nhất và quen thuộc nhất đối với hầu hết các giáo viên. Thuyết trình là một phương pháp giảng dạy truyền thống được ví bằng hình ảnh “rót nước vào bình”, giáo viên là người “rót” những kiến thức cần thiết vào “chiếc bình” chính là các học sinh. Có những đánh giá tích cực về phương pháp thuyết trình đã làm cho phương pháp này được áp dụng rộng rãi trong một thời gian khá dài và cho đến tận ngày nay. Chẳng hạn như đây là phương pháp tối ưu giúp giáo viên có thể truyền đạt một khối lượng kiến thức lớn trong một khoảng thời gian ngắn; Giáo viên hoàn toàn chủ động trong giờ giảng của mình, không gặp khó khăn trở ngại đối với những vấn đề có thể nảy sinh trên lớp; Học sinh tiếp thu được nhiều kiến thức khi các em nhận được càng nhiều thông tin từ giáo viên; Giáo viên là người hoàn toàn chủ động quyết định nội dung bài giảng; Giảm bớt những khó khăn, thời gian cho giáo viên trong việc chuẩn bị, chỉ cần chuẩn bị bài giảng thuyết trình một lần người giáo viên có thể sử dụng để giảng dạy trong nhiều lần. Không thể phủ nhận phương pháp thuyết trình là một phương pháp cơ bản, quan trọng, dễ dàng áp dụng để truyền đạt kiến thức, cung cấp thông tin trên mọi lĩnh vực và đối với các ngành nghề khác nhau. Trong một thời gian ngắn, phương pháp thuyết trình có thể cung cấp một khối lượng thông tin, kiến thức lớn cho một số lượng người nghe đông (lớp học đông), đây là ưu điểm nổi bật mà các phương pháp giảng dạy khác rất khó mà có được. Do đó, 11 khi đổi mới phương pháp giảng dạy để nâng cao chất lượng dạy và học, giáo viên nên kết hợp sử dụng phương pháp thuyết trình truyền thống với các phương pháp giảng dạy khác (như các phương pháp Làm việc nhóm; Bể cá vàng; Sàng lọc; Đóng vai; Vấn đáp; Chuyên gia…) tiến bộ hơn, hiện đại hơn một cách hiệu quả và hợp lý nhất, tùy thuộc vào mục tiêu, nội dung, đối tượng giảng dạy và các điều kiện học tập. 1.1.3. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh 1.1.3.1. Tự học và dạy tự học a. Khái niệm tự học  Một số quan điểm về tự học Có nhiều quan điểm về tự học đã được các nhà khoa học đưa ra dưới các góc độ khác nhau. - Theo Thái Duy Tuyên thì : Tự học là hoạt động độc lập chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng, kĩ xảo…và kinh nghiệm lịch sử xã hội của loài người nói chung và của chính bản thân người học. Như vậy tác giả coi TH là một hoạt động nhận thức độc lập của cá nhân để tự tìm lấy tri thức. - Nguyễn Ngọc Bảo quan niệm: Tự học là việc người học có thể tự mình tìm ra kiến thức, khai thác kiến thức bằng hành động của chính mình, tự thể hiện mình và hợp tác với các bạn, tự tổ chức hoạt động học, tự kiểm tra, tự đánh giá, tự điều chỉnh hoạt động học của mình.Với quan điểm này tác giả coi TH là một hoạt động hoàn toàn độc lập của bản thân người học, người học tự quyết định cách thức, phương pháp học mà không cần đến sự giúp đỡ, điều khiển của GV. - G.D.Sharma cho rằng: Một phương pháp dạy học hiệu quả, giúp cá nhân lĩnh hội được những tri thức và kỹ năng khác nhau một cách thỏa đáng gọi là phương pháp tự học. Ở đây tác giả lại nhìn nhận TH như là một 12 phương pháp dạy học diễn ra dưới sự hướng dẫn, tổ chức của người GV trong quá trình DH. Các tác giả tuy có những lập luận khác nhau trong quan niệm TH, nhưng đều có điểm chung khi nói về TH là: TH là hình thức hoạt động nhận thức độc lập, tích cực, tự giác ở mức độ cao; TH là quá trình mà trong đó chủ thể người học tự biến đổi mình, tự làm phong phú giá trị của mình bằng các thao tác trí tuệ, chân tay, nhờ cả ý chí, nghị lực và sự say mê của cá nhân; TH là tự tìm tòi, tự đặt câu hỏi, tự tìm hiểu để nắm được vấn đề, hiểu sâu hơn, thậm chí hiểu khác đi bằng cách sáng tạo, đi đến một đáp số, một kết luận khác; TH là tự mình tìm ra tri thức, tự biến đổi mình, tự làm phong phú giá trị của mình thông qua các hành động cụ thể và bằng vốn tri thức sẵn có, lòng ham học hỏi, ý chí quyết tâm của bản thân để đạt được mục đích nhất định. Như vậy trong xã hội hiện nay với xu thế toàn cầu hóa, học tập suốt đời là yêu cầu tồn tại của mỗi người và là cơ sở để hướng tới xây dựng một xã hội học tập. Đồng thời nó cũng là chìa khoá nhằm vượt qua những thách thức của thời đại, với bốn mục tiêu: “học để làm, học để biết, học để chung sống và học để làm người”. Quan niệm “học tập suốt đời” sẽ giúp con người đáp ứng được những đòi hỏi của xã hội thay đổi ngày một. Điều mà “không thể thoả mãn những đòi hỏi đó được, nếu mỗi người không học cách học”. Trong đó, học cách học chính là học cách TH. Tóm lại theo chúng tôi “TH là hình thức học tập mang đậm màu sắc cá nhân, TH là tự mình quyết định ý thức trách nhiệm đối với việc học, tự lựa chọn mục tiêu, nội dung, các phương pháp học, tự tổ chức, xây dựng tiến trình học tập và tự kiểm tra, nhằm lĩnh hội tri thức, kỹ năng, kỹ xảo và cả kinh nghiệm lịch sử của nhân loại. TH có thể được hướng dẫn bởi GV, cũng có thể người học TH trong quá trình dạy học có hướng dẫn, người học có thể TH một cách độc lập thông qua các tư liệu. TH là nền tảng để học tập suốt đời”. Quá trình TH là quá trình xuất phát từ sự ham muốn, khát khao nhận thức, người học ấp ủ các dự định, dựa vào những phương tiện nhận thức để 13 tích luỹ kinh nghiệm, tri thức và lao động học tập nhằm đạt được kết quả nhận thức. Quá trình TH là một quá trình lâu dài, xuyên suốt cuộc đời của một con người để có thể sống và hoạt động đáp ứng được yêu cầu của xã hội. Ở đây, chúng tôi chỉ nghiên cứu quá trình TH của HS khi còn học trên ghế nhà trường.  Quá trình tự học  Chuẩn bị cho hoạt động TH. TH bắt đầu bằng việc HS chuẩn bị và xây dựng kế hoạch TH . Giai đoạn này gồm những bước cơ bản sau : - Xác định nhu cầu và động cơ, kích thích hứng thú học tập: Người học phải tự tạo hứng thú cho mình, đó là việc làm đầu tiên để bắt đầu quá trình tự học. Làm cho mình cảm thấy cần thiết và hứng thú bắt tay vào việc học thông qua việc xác định được động cơ học tập và ý nghĩa quan trọng của vấn đề nghiên cứu, có tinh thần trách nhiệm đối với công việc, có cảm giác hứng thú đối với nội dung vấn đề và phương pháp làm việc. - Xác định mục đích và nhiệm vụ TH: Khi đã tạo được hứng thú và động cơ học tập, người học cần biết mình học để làm gì ? Học cái gì ? - Xây dựng kế hoạch TH: Để việc học tập có hiệu quả, điều quan trọng là phải chọn đúng trọng tâm công việc, phải xác định học cái gì là chính, là quan trọng nhất, có tác động trực tiếp đến mục đích. Bởi vì nội dung cần phải học thì nhiều mà sức lực và thời gian thì có hạn, nếu việc học tập dàn trải, phân tán thì sẽ không hiệu quả.  Thực hiện Đây là giai đoạn quan trọng nhất và chiếm nhiều thời gian nhất, là giai đoạn quyết định khối lượng kiến thức, kĩ năng tích lũy được cũng như sự phát triển của con người, nghĩa là quyết định sự thành công của TH. Giai đoạn này gồm nhiều bước, sau đây là những bước cơ bản : 14