Tài liệu Tính từ chỉ màu sắc trong một số tác phẩm của nhà văn sơn nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƯ PHẠM ----
 ---- LÊ XUÂN DỊ TÍNH TỪ CHỈ MÀU SẮC TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM CỦA NHÀ VĂN SƠN NAM (Luận văn TNĐH ngành Sp. Ngữ Văn Khóa: 2007-2011) CBHD: NGUYỄN VĂN TƯ Cần Thơ, 3/2011 A. PHẦN MỞ ĐẦU TÍNH TỪ CHỈ MÀU SẮC TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM CỦA NHÀ VĂN SƠN NAM I. Lí do chọn đề tài “U Minh, Rạch Giá, thị quá sơn trường, Dưới sông sấu lội, trên rừng cọp đua” Được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất cuối cùng của cực Nam tổ quốc, tôi tự hào về vùng đất Nam Bộ nói chung cũng như về Cà Mau nói riêng. Sông nước đã vỗ về, tắm mát tâm hồn tôi ngay từ bé. Với những ký ức ngày thơ cứ ấp ủ trong lòng tôi không nguôi. Và tôi muốn có cơ hội tìm hiểu sâu hơn nữa những giá trị vật chất, giá trị tinh thần ở vùng đất được ví von như “ngón chân cái chưa khô bùn vạn dặm ” (Nguyễn Tuân) ấy thông qua các sáng tác văn chương của các nhà văn. Viết về đất và con người vùng Nam Bộ không phải bây giờ mà trước đó đã có rất rất nhiều tác phẩm ra đời cùng với những nhà văn có tên tuổi đã được nhiều người biết đến như Lê Vĩnh Hòa, Đoàn Giỏi, Nguyễn Quang Sáng, Anh Đức, Nguyễn Thi, Sơn Nam, Nguyễn Ngọc Tư… Qua từng trang viết của các nhà văn, ta cảm nhận những bức tranh đa dạng về đời sống của con người ở đây thật sinh động; không những thế cảnh vật thiên nhiên luôn có mối quan hệ gắn bó mật thiết với con người, với những nếp sống, những giá trị truyền thống đã in hằng trong tiềm thức mỗi thế hệ. Trong số những nhà văn viết về Nam Bộ, tôi đặc biệt chú ý đến Sơn Nam, người đã tận tụy với văn minh miệt vườn, đã cặm cụi lượm lặt từng hạt vàng vùi lẫn trong phù sa của chín nhánh Cửu Long để lưu lại cho đời. Những bài viết của tác giả như từ điển bách khoa về đất, con người và những tập tục của vùng đất Nam Bộ. Đọc và tự mình ngẫm nghĩ về nơi mình được sinh ra và lớn lên thì còn gì thú vị bằng! Tôi như được đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác, có khi tôi cùng những dòng chảy ngôn từ ấy mà “chu du” các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, có lúc tôi lại ngược dòng lịch sử trở về thời ông cha đi khai hoang mở đất…và tôi luôn hình dung ông như một cây đước cổ thụ gầy gùa mà mỗi tập sách, mỗi trang viết là một nhánh rễ gân guốc bền bỉ ăn sâu vào miền châu thổ Cửu Long. Trên bước đường nào, ông cũng trân trọng nâng niu từng dáng vẻ, từng lề lối, từng nề nếp, từng tập tục, từng địa danh, từng cảnh trí… của miền châu thổ này như một nhà bảo tồn đơn độc, cứ âm thầm lưu giữ tất cả vào mấy chục pho sách ông để lại cho đời. Từ việc yêu thích đó, tôi đã đi tìm hiểu và chọn những tác phẩm của nhà văn Sơn Nam để làm đề tài luận văn cho mình. Tuy nhiên, nét đặc sắc trong các sáng tác của Sơn Nam có nhiều khía cạnh cần quan tâm, nhưng tôi chỉ tìm hiểu ở một phần của những giá trị góp phần thành công cho các sáng tác Sơn Nam đó là “tính từ chỉ màu sắc”. Theo tôi, việc sử dụng tính từ chỉ màu sắc là sáng tạo độc đáo, bởi vì thông qua việc miêu tả cảnh vật thiên nhiên, con người thì lớp từ loại này còn phản ánh được nếp sống, tính cách và tình cảm của người dân ở vùng đất Nam Bộ. II. Lịch sử vấn đề Tính từ là một trong những từ loại quan trọng và có bề dày lịch sử về các công trình nghiên cứu. Xin trích dẫn một số công trình nghiên cứu về từ loại này như sau: Theo Đinh Văn Đức trong “Ngữ pháp tiếng Việt- từ loại”, Nxb Đại học và trung học chuyên nghiệp Hà Nội, năm 1986 đã khẳng định tính từ là từ loại quan trọng trong thực từ tiếng Việt, sau danh từ và động từ. Tác giả trình bày cụ thể và rõ ràng về ý nghĩa, vị trí, phân loại và khả năng kết hợp của từ loại tính từ. Ngoài ra, ông còn trình bày về đoản ngữ. Tuy nhiên, tính từ chỉ màu sắc không được tác giả đề cập đến. Khi đó, Hồ Lê trong “Cú pháp tiếng Việt”- Nxb Khoa học xã hội Hà Nội, năm 1992, cho rằng tính từ chủ yếu ở khả năng kết hợp. Với Hồ Lê thì “Đặc điểm ngữ nghĩacú pháp của tính từ biểu thị phạm trù đặc trưng của sự vật và cách thức của hành động, do đó có khả năng phối kết danh từ, động từ kèm theo những từ chỉ mức độ” [11,85]. Ở đây, ông đi sâu nghiên cứu khả năng kết hợp của tính từ, đồng thời, qua đó ông chỉ ra ranh giới giữa động từ và tính từ. Cũng như Đinh Văn Đức, Hồ Lê không đề cập đến tính từ chỉ màu sắc. Còn Bùi Tất Tươm trong “Giáo trình tiếng Việt”- Nxb Giáo dục, năm 1995, đã khẳng định vị trí của từ loại tính từ. Với khái niệm “Tính từ là từ loại cơ bản. Tính từ có vị trí quan trọng sau danh từ và động từ” [39,139]. Ông cũng nêu lên khá đầy đủ về ý nghĩa khái quát, đặc điểm cú pháp và các tiểu loại của tính từ. Về tính từ chỉ màu sắc không thấy tác giả nói đến. Ông chỉ đề cập đến khía cạnh của lớp từ này như một tiểu loại của tính từ trong phần phân loại. Theo Bùi Đức Tịnh trong “Văn phạm Việt Nam ” , Nxb Văn hóa, năm 1996, đã đưa ra các thể thức cấu tạo của tính từ. Theo ông, “vị trí của tính từ Việt Nam là đứng đằng sau danh từ”[35,251]. Đó là “vị trí tự nhiên, còn trường hợp nghịch đảo để nhấn mạnh ý nghĩa của tính từ ”[35,253]. Tính từ có thể có bổ túc ngữ và dùng theo các thời hiện tại, quá khứ hoặc vị lai. Với Nguyễn Kim Thản trong “Nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt”, Nxb Giáo dục, năm 1997, đã nêu lên các đặc điểm ngữ pháp của tính từ. Đó là “tính từ có thể trực tiếp làm vị ngữ, không cần hệ từ “là” làm môi giới” [34, 260]. Sau đó là việc “tính từ không kết hợp được với “hãy”… (đi)” [34, 260]. Bên cạnh đó, ông còn chỉ ra điểm khác biệt giữa tính từ Ấn- Âu và tính từ Tiếng Việt. Ông cũng tiến hành phân loại tính từ. Về tính từ chỉ màu sắc thì không được ông đề cập đến. Theo Lê Biên với công trình nghiên cứu “Từ loại tiếng Việt hiện đại”, Nxb Giáo dục, năm 1998, đã đi sâu nghiên cứu đặc trưng và các tiểu loại tính từ. Ông khẳng định “Đặc trưng của tính từ không trừu tượng tách khỏi sự vật hoạt động mà đó là dấu hiệu thuộc tính sẵn có, quan hệ gắn bó với sự vật, hiện tượng. Mặt khác, đặc trưng cũng thể hiện cách nhận thức chủ quan của con người ” [2,103]. Ông phân tính từ thành hai tiểu loại dựa vào ý nghĩa và khả năng kết hợp. Khác với các tác giả đã nghiên cứu về từ loại tính từ trước đó, Lê Biên có nói đến tính từ chỉ màu sắc dù chỉ đôi nét. Theo Đỗ Thị Kim Liên trong “Ngữ pháp tiếng Việt”, Nxb Giáo dục, năm 1999, đã nêu lên đặc điểm, ý nghĩa của tính từ. Theo bà, “tính từ có khả năng trực tiếp làm vị ngữ (giống động từ) ” [12,55]. Bên cạnh đó, Kim Liên còn đưa ra các tiểu nhóm của tính từ, trong đó có nhóm tính từ chỉ màu sắc. Bà cũng trình bày về ý nghĩa, khả năng kết hợp của lớp từ với “phó từ chỉ mức độ quá ở phía sau” [12,56]. Nhóm tác giả Hữu Đạt, Trần Trí Dõi, Thanh Lan trong “Cơ sở tiếng Việt”, Nxb Văn hóa thông tin, năm 2000 cho rằng “tính từ là từ loại có ý nghĩa chỉ tính chất, đặc trưng” [4,154]. Bên cạnh vấn đề đó, các tác giả cũng có nêu chính kiến “tính từ có khả năng làm trung tâm của đoản ngữ tính từ (tính ngữ) với các thành tố phụ phía sau về cơ bản giống động ngữ nhưng đơn giản hơn”[4,154]. Mặc khác, các tác giả còn nêu rất cụ thể việc phân chia các lớp tính từ con, cũng như việc kết hợp, dù vậy, lớp tính từ chỉ màu sắc vẫn còn bỏ ngỏ. Với Nguyễn Hữu Quỳnh trong “Ngữ pháp tiếng Việt”, Nxb Từ điển Bách khoa Hà Nội, năm 2001, cho rằng “tính từ là những từ chỉ tính chất, chỉ đặc trưng của sự vật như hình thể, màu sắc, dung lượng, kích thước, đặc trưng” [31, 145]. Ngoài ra, ông quan niệm “tính từ có thể kết hợp với các phó từ đã, đang, sẽ hay vẫn, cứ, còn, một số tính từ kết hợp phổ biến hơn các phó từ chỉ mức độ rất, hơi” [31,145]. Tuy nhiên, cách phân loại tính từ dựa vào ý nghĩa khái quát và khả năng kết hợp của ông chưa hợp lí. Theo nhóm tác giả Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến trong “Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt”, Nxb Giáo dục, năm 2008, quan niệm “tính từ có ý nghĩa khái quát chỉ tính chất, có thể đứng sau từ rất và thường làm vị ngữ hay định ngữ trong câu” [3,272]. Các tác giả có nêu cụ thể những đặc điểm của tính từ, khả năng kết hợp và việc phân chia các lớp tính từ con. Song, về tính từ chỉ màu sắc thì không được đề cập đến. Qua việc khảo sát các công trình nghiên cứu của một số tác giả đã được đề cập, ta thấy tính từ Tiếng Việt đã nghiên cứu sâu sắc và toàn diện. Tuy nhiên, lớp tính từ chỉ màu sắc chưa cụ thể, vẫn còn nằm ọp ẹp với các khái niệm chung chung, chưa được chi tiết hóa. Nó là một tiểu loại trong tính từ. Có lẽ vì lí do đó mà chưa có nhiều công trình nghiên cứu nào chỉ đặc trưng của lớp từ này. Từ đó mà khái niệm và cách phân loại chưa được đề cập một cách cụ thể và toàn diện. Đối với nhà văn Sơn Nam, gần đây có một số công trình nghiên cứu về sự nghiệp sáng tác cũng như các biện pháp nghệ thuật, thiên nhiên và con người vùng Nam Bộ… Với sự nghiệp sáng tác lâu dài và dung lượng tác phẩm khá đồ sộ, luôn là đề tài thu hút sự tò mò, yêu thích của độc giả có ý thức đối với nhà văn cả đời sống bằng cái tâm với con người và thiên nhiên vùng đất Nam Bộ. Và vấn đề “tính từ chỉ màu sắc trong một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam ” tôi nghĩ chưa có nhiều công trình nghiên cứu. Với luận văn này, tôi hy vọng sẽ tạo thêm một nghiên cứu nhỏ, mới về một phương diện góp phần thành công trong sáng tác của nhà văn Sơn Nam. III. Mục đích nghiên cứu Với đề tài này, tôi đi sâu vào việc nghiên cứu lớp tính từ chỉ màu sắc để góp phần làm rõ hơn một phương diện trong từ loại tính từ, đồng thời, qua đó làm nổi bật một cách cụ thể những chức năng, tác dụng, giá trị của lớp tính từ chỉ màu sắc thông qua một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam. Từ đó, ta thấy được hiệu quả nghệ thuật , cũng như giá trị thẩm mĩ của lớp từ này. Khi tiến hành vào việc nghiên cứu đề tài, tôi có cơ hội học hỏi và tiếp nhận những kinh nghiệm có ích cho vốn tri thức của bản thân về các lĩnh vực trong đời sống cũng như phục vụ công tác giảng dạy, hay nghiên cứu khoa học sau này. IV. Phạm vi nghiên cứu Đề tài luận văn này có đối tượng nghiên cứu là tính từ chỉ màu sắc và những tác phẩm của nhà văn Sơn Nam có chứa những tính từ chỉ màu sắc. Tôi tiến hành khảo sát những tài liệu nghiên cứu về từ loại Tiếng Việt và những tác phẩm của nhà văn Sơn Nam. Vì thời gian và nguồn tư liệu hạn chế, nên tôi chỉ tìm hiểu một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam. Đồng thời, tôi cũng tìm hiểu cách sử dụng tính từ chỉ màu sắc của một số nhà văn khác, nhằm đối chiếu, so sánh để làm rõ hơn giá trị của một phương diện nghệ thuật thuộc tính từ . V. Phương pháp nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài này, tôi đã tiến hành tìm và thu thập những tác phẩm có chứa tính từ chỉ màu sắc của nhà văn Sơn Nam. Sau đó, tôi thống kê, phân loại lớp từ này trong tác phẩm. Tôi lại tiếp tục phân tích, chứng minh giá trị biểu đạt cả về nghệ thuật lẫn giá trị thẩm mĩ của lớp từ này trong các sáng tác Sơn Nam. Ngoài ra, tôi còn so sánh đặc điểm sử dụng tính từ chỉ màu sắc trong tác phẩm của một số nhà văn khác với nhà văn Sơn Nam. Sau cùng, tôi tổng hợp và đưa ra nhận định chung của vấn đề đã đề cập. B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG I: KHÁI QUÁT VỀ TỪ LỌAI TÍNH TỪ I. Khái quát về từ loại tính từ 1. Khái niệm 1.1. Những quan niệm khác nhau về từ loại tính từ Tính từ là từ loại cơ bản của thực từ. Về khái niệm tính từ trước đó và đến sau này có một số công trình nghiên cứu của nhiều tác giả có tên tuổi được ta biết đến. Song mức độ tiếp nhận cũng có giới hạn trong khuôn khổ chuẩn về tính từ thì không nhiều. Sau đây là một số quan niệm khác nhau về từ loại tính từ. Theo Diệp Quang Ban và Hoàng Văn Thung cho rằng “Lớp từ chỉ ý nghĩa đặc trưng (đặc trưng của thực tế hay đặc trưng của quá trình là tính từ )” [1,101]. Còn Lê Biên thì lại quan niệm “tính từ là loại từ cơ bản như danh từ, động từ, là một loại cần thiết miêu tả các đơn vị ngôn ngữ và làm phong phú khả năng diễn đạt ” [2,165]. Trong khi đó, Đinh Văn Đức quan niệm “tính từ là từ loại chỉ ra đặc trưng của tất cả những gì được biểu đạt bằng danh từ và động từ ” [6,157]. Đỗ Thị Kim Liên lại khẳng định “tính từ là những từ chỉ tính chất, màu sắc” [10,55]. Còn Nguyễn Hữu Quỳnh đưa ra khái niệm “tính từ là từ chỉ tính chất, đặc trưng của sự vật như : hình thể, màu sắc, dung lượng, kích thước, đặc trưng” [32,158]. Trong khi đó, Bùi Tất Tươm định nghĩa “tính từ là từ loại chỉ tính chất của sự vật của hoạt động và trạng thái ” [39,139]. Bùi Đức Tịnh cũng đưa ra khái niệm “tính từ là những tiếng mô tả trạng thái của người, vật và sự vật, bằng ý nghĩa về tính cách của những người, vật và sự việc ấy ” [35,246]. Nhóm tác giả Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến lại quan niệm “tính từ có ý nghĩa chỉ tính chất”[3,272]. Trong khi đó, nhóm tác giả Hữu Đạt, Trần Trí Dõi, Thanh Lan cho rằng “tính từ là từ loại có ý nghĩa chỉ tính chất, đặc trưng” [4,154]. Với nhiều khái niệm khác nhau về từ loại tính từ, ta thấy phần nào đã nêu lên đặc trưng và ý nghĩa của từ loại này. 1.2. Khái niệm Từ các khái niệm của nhiều tác giả đã nêu ở trên, ta rút ra một khái niệm chung nhất về tính từ như sau: “Tính từ là những từ chỉ tính chất, chỉ đặc trưng của sự vật như hình thể, màu sắc, dung lượng, kích thước, đặc trưng” [32, 158]. Từ khái niệm về tính từ , ta nhận thấy ở tính từ có những đặc tính, cụ thể: - Đó là những thuộc tính về màu sắc: xanh, đỏ, tím, vàng, trắng tinh… - Đặc tính mùi vị, hình dạng, kích thước, phẩm chất như chua, ngọt, chát, cay, đắng, mặn, dày, mềm, mỏng, cứng… - Đặc trưng nét khu biệt về kích thước, trọng lượng, màu sắc và các khía cạnh chất lượng của chủ thể, chỉ ra cái hạn định cho mỗi đối tượng. - Tính chất của tính từ không phải là một cái gì trừu tượng, tách khỏi sự vật, hoạt động mà phải thấy nó như dấu hiệu thuộc tính sẵn có, có quan hệ gắn bó với sự vật, hoạt động. - Đặc trưng còn là cách thức nhận thức chủ quan của con người. Do đó, đặc trưng phải gắn liền với sự vật, hoạt động và tiềm ẩn cách nhận thức, đánh giá của mỗi người đối với sự vật, hoạt động. VD: Cái áo này đẹp! Khái niệm đặc trưng thể hiện ý nghĩa tính từ là sự thống nhất cao giữa các yếu tố từ vựng và ngữ pháp. Với yếu tố từ vựng, ý nghĩa tính từ có liên hệ trực tiếp với nội dung phản ánh thực tại. Khái niệm đặc trưng trên bậc ngữ pháp là một khái niệm có tính chất quan hệ, thể hiện một mối liên hệ giữa các khái niệm trong khi phản ánh thực tại. Nhưng ý nghĩa tính từ, khác với danh từ và động từ, còn bao gồm những đặc trưng hình thành theo nhận thức chủ quan của con người trong quan hệ với đối tượng- những quan hệ của trạng thái tình cảm (vui, buồn, yêu, ghét, khinh, trọng) và những liên hệ trừu tượng hơn (chững chạc, khích lệ, khó khăn, căng thẳng, linh thiêng, nghèo nàn…). Sự trừu tương hóa tưng bước của ý nghĩa tính từ đã dẫn đến một kiểu đặc trưng mới: đặc trưng quan hệ, kiểu đặc trưng này mang tính chất ngữ pháp và hình thành do mối quan hệ giữa các khái niệm trong cách thức phản ánh của người bản ngữ. VD: Danh từ “Nam Bộ” sẽ trở thành một khái niệm về đặc trưng khi ta thêm thành tố “rất” vào trước nó: rất Nam Bộ là một tính từ. 2. Đặc điểm của từ loại tính từ Tính từ là từ loại cơ bản, tính từ có vị trí quan trọng sau danh từ và động từ. Tính từ tiếng Việt có những đặc diểm ngữ pháp rất giống với động từ, vì vậy có thể xếp tính từ và động từ vào cùng một phạm trù từ loại là vị từ. 2.1. Chức năng cú pháp Tính từ là từ loại thực từ, giống như danh từ và động từ, tính từ giữ các chức năng cú pháp trong câu (thành phần chính và thành phần phụ). Trong đó, bản chất ngữ pháp của tính từ đặc trưng bởi một chùm chức vụ cú pháp. Xét về chức năng cú pháp, trong tiếng Việt, tính từ có hai chức năng chính: - Chức năng định ngữ của tính từ: Trong câu tính từ cũng làm vị ngữ như động từ. Song tính từ có một đặc điểm nổi bật trong chức vụ cú pháp là khả năng làm thành tố hạn định cho cả danh từ (gọi là định tố) và cho cả động từ (gọi là trạng tố). + Ý nghĩa ngữ pháp của tính từ biểu đạt các khái niệm thuộc phạm trù thực thể là (danh từ); + Ý nghĩa ngữ pháp của trạng từ biểu đạt đặc trưng cho các khái niệm thuộc phạm trù vận động (động từ). VD: + Về định tố: Cây non này. + Về trạng tố: Chạy nhanh Vừa có khả năng bổ nghĩa cho danh từ, vừa có khả năng bổ nghĩa cho động từ là đặc điểm tiêu biểu của tính từ tiếng Việt. - Chức năng vị ngữ của tính từ Trong tiếng Việt và một vài ngôn ngữ đơn lập khác, tính từ gần với động từ ở chức năng làm vị ngữ trong câu. Tính từ trong khi chỉ đặc trưng và không có chức năng ngữ pháp riêng đã có quan hệ thông báo với chủ thể (cũng là một loại quan hệ đặc trưng) giống như động từ. Tính từ tiếp nhận các tiêu chí ngữ pháp của động từ trước hết là yếu tố chỉ thời – thể (đã, đang, sẽ, từng, chưa); kết quả, khả năng, tình thái…Đặc điểm này cho phép tính từ tiếng Việt làm vị ngữ trực tiếp trong câu. VD: Mới tháng trước cây cối còn đang xanh, mà nay đã vàng rực. “Mường Thanh, Hồng Cúm, Him Lam Hoa mơ lại trắng, vườn cam lại vàng” (Tố Hữu) Ngoài hai chức năng trên, tính từ còn có thêm một số chức năng khác như: - Làm chủ ngữ trong câu: VD: Các anh hùng là những người đáng kính trọng. - Làm bổ tố: VD: Con mèo chạy nhanh. 2.2. Khả năng kết hợp Tính từ là từ loại thực từ, ý nghĩa của tính từ có quan hệ nội dung phản ánh thực tại (tính chất, đặc điểm, màu sắc,…) bởi vậy cũng như với danh từ, động từ, ở tính từ cũng tự nhiên hình thành ý nghĩa ngữ pháp kèm theo nảy sinh tư mối quan hệ giữa các khái niệm. Điều đó cho phép tính từ có khả năng kết hợp với những từ phụ xung quanh để bổ sung cho nó và lập thành đoản ngữ- ngữ tính từ (tính ngữ). Xét về khả năng làm trung tâm của đoản ngữ- ngữ tính từ với các thành tố phụ đứng trước giống như động từ, còn phần phụ phía sau về cơ bản giống như động ngữ nhưng đơn giản hơn. VD: Đảng còn trẻ lắm Các thành phần phụ của tính từ trong khuôn khổ cấu trúc ngữ tính từ có thể phân ra thành các tiểu loại như sau: - Các phụ từ của tính từ cũng đồng thời là phụ từ của động từ: Ta xét về đặc điểm ngữ pháp thì tính từ có nhiều nét giống động từ ở sự kết hợp + Tính từ có thể kết hợp với các phó từ: đã, sẽ, đang…chỉ kết quả diễn tiến của đặc trưng. VD: Cái cây đã xanh hơn. + Tính từ có thể kết hợp với các phó từ: vẫn, còn, cứ… VD: Cái bàn học còn tốt. + Tính từ có thể kết hợp với các phó từ: hãy, đừng, chớ… VD: “Có phải duyên nhau thì thắm lại Đừng xanh như lá, bạc như vôi” (Hồ Xuân Hương) - Các thành tố phụ chuyên dùng của tính từ: Như đã đề cập trước đó, tính từ có khả năng kết hợp phổ biến hơn so với động từ, bởi tính từ kết hợp với các phó từ chỉ mức độ: hơi, rất, cực kỳ, vô cùng… Các từ này chỉ mức độ khác nhau của đặc trưng với những sắc thái khác nhau trong quá trình phát ngôn (khẳng định, so sánh, nhấn mạnh) do đó chúng được dùng như những yếu tố tình thái với logic là: mức độ đặc trưng được đánh giá theo đặc trưng của người nói- nghĩa là trong phát ngôn có mối quan hệ giữa người nói và thực tại và đương nhiên mục đích phát ngôn được xác định. VD: Qúa xấu, hơi mệt, rất đẹp, vô cùng giàu, cực kỳ phong phú… Nhìn chung, phần lớn tính từ đều kết hợp được với từ chỉ mức độ. Nhưng có những tính từ ghép, mà tự thân nó đã chứa yếu tố mức độ cao tuyệt đối như: vô tận, già cằn, đỏ lòm, trắng nhách…và những tính từ biểu thị đặc trưng bản chất của sự vật như: đực, cái, trống, mái…không cần cũng không thể kết hợp với bất kỳ từ tình thái chỉ mức độ nào. Trong khi đó, với những tính từ ghép mà bản thân đã chứa đựng chỉ mức độ: se sẻ, xa xa, hiu hiu…kết hợp được những từ tình thái chỉ mức độ thấp như: hơi, hơi hơi… Tuy nhiên, tính từ còn kết hợp với thành tố phụ là thực từ (phổ biến là danh từ): + Kiểu tổ hợp “tính từ ” + “danh từ” VD: Mát tay, to gan, vui tính, xấu bụng… + Kiểu tổ hợp “danh từ” + “quan hệ từ” làm bổ ngữ cho tính từ. VD: “Xấu tre uốn chẳng nên cần Xấu mai anh chẳng đặng gần với em” (Ca dao) 3. Phân loại Phân loại từ ngữ thành từ loại là sự phân loại đặc biệt quan trọng về mặt cấu tạo câu. Trong những ngôn ngữ khác nhau, từ loại không phải hoàn toàn giống nhau. Trong tiếng Việt, từ loại được phân thành hai loại: thực từ và hư từ. Trong đó, thực từ gồm có: danh từ, động từ, tính từ và số từ. Sự phân chia này có ích nhưng chưa đạt tới hiệu lực nhất định vì nó còn nhiều từ loại lớn, rộng về nghĩa và quá chung chung về đặc điểm ngữ pháp. Tương tự, việc phân loại tính từ ít phức tạp hơn so với danh từ và động từ. Nhưng do tiêu chuẩn được vận dụng để phân loại chưa đủ sức bao quát, nên ranh giới giữa các lớp con trong tính từ khó xác định được rõ ràng dứt khoát. Dựa vào ý nghĩa và khả năng kết hợp của tính từ mà ta có thể phân chia tính từ thành hai lớp: - Lớp tính từ chỉ đặc trưng không được đánh giá theo thang độ - Lớp tính từ chỉ đặc trưng được đánh giá theo thang độ 3.1. Tính từ chỉ đặc trưng không được đánh giá theo thang độ Những tính từ này có đặc điểm là xác định tính chất của sự vật nêu ở chủ thể, không phân biệt tính chất bên trong hoặc bên ngoài của sự vật. Các tính từ đó có thể kết hợp với các phó từ chỉ mức độ: hơi, rất, lắm… Hoặc chúng có thể tạo nên cấu trúc so sánh: VD: + Đen như cột nhà cháy. + Thấp như vịt đội nón. - Lớp từ chỉ đặc trưng về màu sắc: xanh, đỏ, vàng, tím, đen, trắng… - Lớp từ đặc trưng mùi vị: chua, cay, mặn, ngọt, đắng, thơm, hôi… - Lớp từ đặc trưng thuộc tính vật lý: cứng, mềm, dẻo, rắn, giòn, chắc… - Lớp từ đặc trưng của âm thanh: ồn ào, im lìm, yên lặng… - Lớp từ đặc trưng về trạng thái tâm lý: vui vẻ, buồn, chán, hạnh phúc, láu táu… - Lớp từ đặc trưng về phẩm chất: hiền, đẹp, xấu, thông minh… - Lớp từ đặc trưng về nhiệt độ: nóng, lạnh, ấm… - Lớp từ đặc trưng về lượng: to, nhỏ, nặng,nhẹ, ít, nhiều, dài, ngắn, cao, thấp… -Lớp từ đặc trưng về hình thể: thẳng, ngay,vuông, gầy, béo, tròn… VD: Rõ ràng là biển xứ người trông thơ mộng, sạch sẽ với bãi cát trắng hoặc vàng, nước biển xanh đậm không như phía vịnh Xiêm La toàn là phù sa màu vàng sậm, màu nâu. (Sơn Nam ) * Chú ý: - Lớp từ này thường tạo cặp đối lập về nghĩa: buồn/ vui, mạnh/ yếu, đẹp/ xấu. giàu/ nghèo… - Lớp từ này xác định tính chất của sự vật nêu ở chủ thể, không phân biệt tính chất bên ngoài hoặc bên trong của sự vật. ( Vì thế, ta có thể nói: Một câu đối đẹp, một ánh mắt dịu dàng…) 3.2. Tính từ chỉ đặc trưng được đánh giá theo thang độ Đây là những tính từ có đặc điểm là bản thân chúng đã hàm chứa ý nghĩa mức độ về đặc trưng, tính chất (thường là ở mức tuyệt đối). Tính chất hoặc đặc trưng ấy không đặt vào thế đối lập so sánh. Vì tự thân chỉ tính chất sự vật nên chúng đã có ý nghĩa chỉ mức độ, do đó chúng không kết hợp với các phụ từ chỉ mức độ. Nếu có trường hợp sử dụng từ “rất” đi kèm như “rất riêng” thì chỉ có tác dụng biểu thái, nhấn mạnh thêm, mang sắc thái phong cách học ngữ pháp chứ không nhằm đánh giá theo thang độ, không có tác dụng so sánh. Tiểu loại này gồm: - Lớp từ chỉ đặc trưng về màu sắc: xanh lè, đỏ ké, vàng hực, tím sậm, đen thui, trắng nõn… - Lớp từ đặc trưng mùi vị: chua lè, mặn chát, ngọt ngây, đắng ngét, thơm phức, thúi hoắt… - Lớp từ đặc trưng thuộc tính vật lý: cứng ngắt, mềm nhũng, dẻo nhẹo, dai nhách… - Lớp từ đặc trưng của âm thanh: văng vẳng, eo sèo, se sẻ… - Lớp từ đặc trưng về phẩm chất: buồn thiu, hiền khô… - Lớp từ đặc trưng về nhiệt độ: nóng hổi, lạnh ngắt, ấm hĩm… - Lớp từ đặc trưng về lượng: to đùng, nhỏ xíu, nặng trịch, nhẹ hìu, ít xịt, dài ngoằn, cao nhòng, thấp nhũng… - Lớp từ đặc trưng về hình thể: thẳng đuộc, vuông vức, ốm nhom, mập lù, tròn vo… VD: “Hai bắp tay trần trắng tươi của chị bị sợi dây rút ngược, tréo ngoặt…Đây là đôi tay đẹp đẽ và mát rượi.” (Anh Đức) Những yếu tố như: au, toét, hoe, lét, phức đã hàm chứa tính chất, đặc trưng được xác định mức độ tuyệt đối. II. Tính từ chỉ màu sắc 1. Khái niệm: Tính từ chỉ màu sắc là những thực từ biểu thị tính chất, đặc trưng về màu sắc của sự vật, thực thể. [36,140] 2. Đặc điểm: Tính từ chỉ màu sắc có những đặc điểm ngữ pháp giống như từ loại tính từ. Cụ thể như sau: - Chức năng cú pháp: + Làm định ngữ VD: Bé từ từ đứng dậy, đôi môi đỏ thắm hé nụ cười. (Sơn Nam ) + Làm vị ngữ VD : Mây trôi từng đợt, đỏ bầm. (Sơn Nam ) + Làm trung tâm của ngữ tính từ VD : Con mèo đen thui ghê quá. (Sơn Nam ) + Tính từ chỉ màu sắc không kết hợp với động từ vì vậy chúng không có chức năng bổ ngữ. - Khả năng kết hợp: Tính từ chỉ màu sắc mang đầy đủ đặc điểm về khả năng kết hợp của tính từ. (Đã nêu trước đó) Tính từ chỉ màu sắc không phân thành cặp đối lập. 3. Phân loại Từ ý nghĩa và khả năng kết hợp, ta có thể chia tính từ chỉ màu sắc thành hai loại: 3.1. Tính từ chỉ màu sắc không được đánh giá theo thang độ Lớp từ này gồm các tính từ: đen, đỏ, xanh, trắng, vàng, tím, hồng, xám, nâu… Các từ này có khả năng kết hợp với các từ chỉ mức độ: hơi, quá, rất, lắm… Ngoài ra, lớp từ này còn kết hợp với danh từ và những từ so sánh: như, hơn để tạo thành cấu trúc so sánh. VD: Đen như nhọ nồi. Trắng như tuyết. 3.2. Tính từ chỉ màu sắc được đánh giá theo thang độ Đây là lớp từ chỉ đặc trưng về màu sắc của sự vật, thực thể mà bản thân chúng đã hàm chứa ý nghĩa chỉ mức độ về đặc trưng. Lớp từ này gồm: - Đen thui, đen thít, đen tối, đen kịt, đen ngòm, đen đen, đen mốc, đen mun, đen đúa, đen tuyền… - Trắng mịn, trắng trẻo, trắng tươi, trắng toát, trắng phiếu, trắng mốc, trắng bệch, trắng tinh, trắng xóa, trắng đục, trắng ngà… - Xanh lè, xanh biếc, xanh tươi, xanh ngắt, xanh lá cây, xanh nước biển, xanh da trời, xanh um, xanh đậm, xanh mờ, xanh mướt, xanh đậm, xanh dợt… - Vàng khè, vàng lườm, vàng hực, vàng hoe, vàng tươi, vàng ố, vàng rực, vàng úa, vàng sậm… - Đỏ tươi, đỏ hói, đỏ lòm, đỏ đỏ, đỏ chói, đỏ chót, đỏ au, đỏ rực, đỏ ké, đỏ ngầu, đỏ sậm… - Tím ngắt, tím dợt, tím sậm, tím đậm… - Hồng dợt, hồng sậm… - Nâu sậm, nâu nâu… - Xám xịt, xám tro, xam xám, xám trắng… Tuy nhiên, khác với trường hợp lặp lại ở dạng láy thông thường, sự lặp lại những âm tiết sau ở những tính từ này có tác dụng làm tăng tính chất, mức độ sự vật, sự việc, hiện tượng được đề cập. VD : tím ngăn ngắt, đỏ lòm lom, trắng tinh khiết… Lớp từ này không có khả năng kết hợp với phụ từ chỉ mức độ. - Giá trị của lớp từ này: Ngoài việc chỉ ra đặc trưng của sự vật, hiện tượng mà dường như mỗi từ còn gắn với một loại nhất định, có tác dụng tạo hình ảnh, biểu cảm và bộc lộ thái độ, cách đánh giá của người nói. Do đó, chúng vừa có tác dụng miêu tả, vừa có giá trị thẩm mĩ. VD: Lúa chín vàng lườm (+) Lúa chín vàng úa (-) CHƯƠNG II: TÍNH TỪ CHỈ MÀU SẮC TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM CỦA NHÀ VĂN SƠN NAM I. Đôi nét về nhà văn Sơn Nam 1. Cuộc đời Sơn Nam là nhà văn, nhà báo Việt Nam. Sơn Nam (11/12/1926 – 13/8/2008), tên thật là Phạm Minh Tài. Nguyên quán làng Đông Thái, huyện An Biên, tỉnh Rạch Giá, nay là tỉnh Kiên Giang. Thuở nhỏ học tiểu học ở quê, học trung học ở Cần Thơ. Sơn Nam tham gia cách mạng từ 1945, cùng nhân dân cướp chính quyền ở địa phương. Lần lượt được cử làm Phó Bí thư Tỉnh Đoàn Thanh niên cứu quốc, Tỉnh ủy viên Tỉnh ủy Rạch Giá, sau chuyển qua công tác ở Hội Văn hóa cứu quốc tỉnh, về Phòng Chính trị quân khu IX. Năm 1950, Sơn Nam được chuyển về Phòng Văn nghệ thuộc Ban Tuyên huấn Xứ ủy Nam Bộ. Chính những năm chống pháp đã giúp ông có điều kiện đi và sống, tìm hiểu kĩ về thiên nhiên, lịch sử con người của đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là vùng Cà Mau- mảnh đất tận cùng của Tổ quốc. Ông viết nhiều trên báo Tiếng súng kháng địch và tạp chí văn nghệ Lá lúa. Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ năm 1954, cùng với các nhà văn khác như Lý Văn Sâm, Dương Tử Giang, Lê Vĩnh Hòa…ông được phân công ở lại Sài Gòn, tiếp tục hoạt động trên lĩnh vực báo chí và văn chương. Ông viết cho các báo Công lý, Ánh sáng, Tiếng chuông, Lẽ sống…Đặc biệt trên tuần báo Nhân loại- một tờ báo tập hợp nhiều cây bút yêu nước cách mạng, được sự chỉ đạo của Thành ủy Sài Gòn- gần như số nào cũng có bài của Sơn Nam. Sau khi chính quyền Ngô Đình Diệm (1901- 1963) công bố luật 10/59, tăng cường khủng bố phong trào đấu tranh đòi thi hành hiệp định Giơ-ne-vơ, thống nhất đất nước, cũng như nhiều văn nghệ sĩ cách mạng khác, Sơn Nam bị bắt và bị giam ở nhà tù Phú Lợi gần 2 năm (1960- 1961). Ra tù, ông tiếp tục làm báo, viết văn ở Sài Gòn, và rộng ra về Nam Bộ và được coi là một nhà Nam Bộ học có uy tín. 2. Sự nghiệp sáng tác Các tác phẩm chính của Sơn Nam: - Nói về miền Nam (1967) - Thiên địa hội và các cuộc Minh Tân (1971) - Lịch sử khẩn hoang miền Nam (1973) - Tìm hiểu đất Hậu Giang (1974) - Gia Định xưa (1984) - Nguyễn Trung Trực ( viết chung với Lê Đình Kỵ, năm 1987) - Lịch sử An Giang (1988) - Lăng Ông Bà Chiểu và lễ hội dân gian (1990) - Đình miếu và lễ hội dân gian (1992) - Văn minh miệt vườn (1992) - Bến Nghé xưa (1992) - Đồng bằng sông Cửu Long- Nét sinh hoạt xưa (1993) - Biển cỏ miền Tây (1993) - Người Sài Gòn (1994) Tất cả khoảng 30 cuốn. Những điều ông viết một phần dựa vào sự tra cứu sách vở, nhưng chủ yếu do điều tra, tìm hiểu tại chỗ, do đó khá sinh động, hấp dẫn. Về lĩnh vực sáng tác, ông viết tiểu thuyết và truyện ngắn. Những tiểu thuyết chính: -Chim quyên xuống đất (1963) - Vọc nước giỡn trăng (1965) - Hai cõi U Minh (1965) - Ngôi nhà mặt tiền (1992) - Âm dương cách trở (1993) Ở thể loại này, Sơn Nam không tạo tiếng vang đáng kể. Ngược lại, ông là cây bút truyện ngắn xuất sắc. Giai đoạn sáng tác truyện ngắn sung sức nhất của Sơn Nam là mấy năm 1955- 1959, được đăng trên các báo thời ấy ở Sài Gòn, nhiều nhất là trên tờ Nhân loại . Năm 1962, tác giả tập hợp 18 truyện, in thanh tập Hương rừng Cà Mau (Nxb. Phù Sa). Năm 2001, ngoài việc tái bản ( được ghi là Hương rừng Cà Mau – tập 1), Nxb. Trẻ (Tp. Hồ Chí Minh) tuyển lựa, in thêm Hương rừng Cà Mau- tập 2 (26 truyện) và Hương rừng Cà Mau- tập 3 (21 truyện). - Hai tác phẩm đạt giải thưởng Văn nghệ Cửu Long của Uỷ ban kháng chiến hành chính Nam Bộ: +Truyện ngắn Bên rừng cù lao Dung (1951-1952) + Ký sự Tây đầu đỏ (1953-1954). [41,1565] II. Tính từ chỉ màu sắc trong một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam 1. Thống kê tính từ chỉ màu sắc trong một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam ( xem bảng phụ lục) 2. Phân loại tính từ chỉ màu sắc trong một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam Trong 19 tác phẩm (biên khảo, hồi ký, tiểu thuyết, truyện ngắn, tập truyện, bút ký) nhà văn Sơn Nam đã sử dụng tính từ chỉ màu sắc 830 lần. Cụ thể như sau: STT Tính từ Không được đánh giá theo thang độ màu sắc Số lần sử dụng Tỉ lệ (%) Được đánh giá theo thang độ Số lần sử dụng Tỉ lệ (%) 1 Trắng 150 18.1 31 3.7 2 Đen 137 16.5 77 9.3 3 Xanh 92 11.1 72 8.7 4 Đỏ 85 10.2 46 5.5 5 Vàng 73 8.8 41 4.9 6 Tím 13 1.6 6 0.7 7 Hồng 4 0.5 1 0.1 8 Xám 1 0.1 0 0 9 Nâu 0 0 1 0.1 Tổng 557 67.0 273 33.0 Từ bảng phân loại trên đây, ta nhận thấy: Sơn Nam đã vận dụng các màu sắc từ cơ bản đến phức tạp trong các tác phẩm của mình. Nhà văn Sơn Nam đã sử dụng tính từ chỉ màu sắc không được xác định theo thang độ sử dụng nhiều hơn tính từ chỉ màu sắc được xác định theo thang độ. Đối với các tính từ chỉ màu sắc như: trắng, đen, xanh, đỏ, vàng được nhà văn sử dụng nhiều trong các tác phẩm. Trường hợp các tính từ như : hồng, tím, xám thì tỉ lệ được dùng rất thấp. 3. Miêu tả tính từ chỉ màu sắc trong một số tác phẩm của nhà văn Sơn Nam Sơn Nam là nhà văn được sinh ra và lớn lên ở Kiên Giang, cả cuộc đời ông luôn đi tìm, “bốc mộ” lại những giá trị văn hóa cũng như tinh thần của ĐẤT và NGƯỜI vùng đất Nam Bộ. Từng vùng đất ông đặt chân đến còn phảng phất mùi bùn ở xứ sở này,