ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC TÖÏ NHIEÂN
*******
HUỲNH HOÀNG KHÁNH THƯ
TÌM HIEÅU TÍNH KHAÙNG THUOÁC
ANTIRETROVIRUS (ARV) CUÛA VIRUÙT HIV
TREÂN CAÙC BEÄNH NHAÂN NHIEÃM HIV
Chuyeân ngaønh:
Maõ soá:
Di truyeàn hoïc – Khoa Sinh hoïc
604270
LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH DI TRUYỀN
Ngöôøi höôùng daãn khoa hoïc: PGS. TS. Tröông Thò Xuaân Lieân
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, naêm 2010
i
MUÏC LUÏC
MUÏC LUÏC ......................................................................................................... i
DANH MUÏC CHÖÕ VIEÁT TAÉT ...................................................................... iv
DANH MUÏC BAÛNG ....................................................................................... vi
DANH MUÏC BIEÅU ÑOÀ.................................................................................. vi
DANH MUÏC HÌNH ....................................................................................... vii
TOÙM TAÉT ......................................................................................................... 1
ÑAËT VAÁN ÑEÀ .................................................................................................. 4
CHÖÔNG 1. TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU
1.1. Ñaëc ñieåm sinh hoïc cuûa HIV ..................................................................... 7
1.2. Caáu taïo hình theå cuûa HIV-1 ..................................................................... 7
1.3. Toå chöùc boä gen cuûa viruùt HIV.................................................................. 8
1.4. Chu trình nhaân leân cuûa viruùt HIV vaø nhöõng vò trí taùc ñoäng cuûa caùc phaân
töû thuoác khaùng retroviruùt ................................................................................. 9
1.5. Caùc thuoác khaùng retroviruùt .................................................................... 12
1.6. Hieän töôïng khaùng thuoác ARV................................................................ 13
1.7. Hieän töôïng khaùng cheùo giöõa caùc thuoác ARV......................................... 13
1.8. Phaân loaïi ñoät bieán khaùng thuoác ARV .................................................... 14
1.9. Caùch tính ñieåm ñoät bieán vaø möùc ñoä khaùng thuoác .................................. 14
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
ii
1.10. Taùc ñoäng cuûa thuoác vaø cô cheá khaùng thuoác ......................................... 15
1.11. Ñieàu trò khaùng retroviruùt ...................................................................... 24
1.12. Hieän töôïng thaát baïi ñieàu trò .................................................................. 25
1.13. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu tính khaùng thuoác ARV ôû HIV-1............ 32
1.14. Boái caûnh thöïc hieän cuûa ñeà taøi ............................................................. 35
CHÖÔNG 2. VAÄT LIEÄU – PHÖÔNG PHAÙP
2.1. Muïc tieâu nghieân cöùu .............................................................................. 38
2.2. Phöông phaùp tieán haønh........................................................................... 41
CHÖÔNG 3. KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU
3.1. Tìm hieåu möùc ñoä lan truyeàn caùc chuûng HIVKT trong coäng ñoàng ......... 46
3.1.1 Moät soá ñaëc ñieåm cuûa nhoùm nghieân cöùu .......................................... 46
3.1.2. Tình traïng khaùng thuoác treân nhoùm beänh nhaân môùi nhieãm chöa
ñieàu trò ...................................................................................................... 48
3.1.3. Ñònh tyùp di truyeàn .......................................................................... 51
3.2. Khaùng thuoác treân nhoùm beänh nhaân thaát baïi ñieàu trò.............................. 54
3.2.1. Moät soá ñaëc ñieåm cuûa nhoùm nghieân cöùu ......................................... 55
3.2.2. Ñaëc ñieåm beänh nhaân khi baét ñaàu ñieàu trò taïi phoøng khaùm ngoaïi truù
(OPC) ....................................................................................................... 56
3.2.3. Tình hình ñieàu trò cuûa beänh nhaân tröôùc khi ñeán OPC .................... 57
3.2.4. Ñaëc ñieåm söû duïng ARV taïi caùc OPC............................................. 58
3.2.5. Tuaân thuû ñieàu trò............................................................................. 59
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
iii
3.2.6. Chæ ñònh thaát baïi ñieàu trò ................................................................ 59
3.2.7. Tình traïng beänh nhaân taïi thôøi ñieåm thöïc hieän xeùt nghieäm khaùng
thuoác ARV................................................................................................ 60
3.2.8. Ñaëc ñieåm khaùng thuoác caûu beänh nhaân coù noàng ñoä viruùt töï do trong
maùu ≥ 3 logbaûn sao/mL .................................................................................. 60
3.2.9. Caùc yeáu toá lieân quan ñeán tình traïng khaùng thuoác chung .................... 71
3.2.10. Xaùc ñònh tyùp di truyeàn ....................................................................... 73
CHÖÔNG 4. BAØN LUAÄN
4.1. Ñaùnh giaù lan truyeàn caùc chuûng HIVKT trong coäng ñoàng ...................... 74
4.2. Theo doõi HIVKT trong nhoùm beänh nhaân thaát baïi ñieàu trò ..................... 79
KEÁT LUAÄN VAØ ÑEÀ NGHÒ
Keát luaän ......................................................................................................... 87
Ñeà nghò .......................................................................................................... 88
CAÙC BAØI BAÙO ÑAÕ ÑÖÔÏC ÑAÊNG.............................................................. 90
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ............................................................................. 91
PHUÏ LUÏC ......................................................................................................viii
Phuï luïc 1: Giaáy cam keát ñoàng yù tham gia chöông trình nghieân cöùu ....... viii
Phuï luïc 2: Baûng caâu hoûi ñieàu tra nhoùm beänh nhaân môùi nhieãm chöa ñieàu
trò ............................................................................................................. ix
Phuï luïc 3: Baûng caâu hoûi ñieàu tra nhoùm beänh nhaân thaát baïi ñieàu trò........ xii
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
iv
DANH MUÏC CHÖÕ VIEÁT TAÉT
3TC
Lamivudine
ABC
Abacavir
AIDS
Acquired Immunodeficiency Syndrome
(Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải)
ARV
Antiretrovirus
(Thuốc khaùng retroviruùt)
ATV
Atazanavir
AZT
Zidovudine
D4T
Stavudine
ddI
Didanosine
DLV
Delavirdine
DNA
Deoxyribonucleic acid
DRV
Darunavir
EFV
Efavirenz
ETV
Etravirenz
FPV
Fosamprenavir
FTC
Emtricitabine
gp
Glycoprotein
HAART
High Active Antiretrovirus Therapy
(Điều trị khaùng retro vi ruùt hieäu löïc cao)
HIV
Human Immunodeficiency Virus
(Vi ruùt gaây suy giaûm mieãn dòch ôû ngöôøi)
HIVKT
HIV khaùng thuốc
IC
Inhibitor Concentration
(Nồng độ ức chế)
IDV
Indinavir
KTC 95%
Khoaûng tin caäy 95%
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
v
LPV
Lopinavir
LTRs
Long Terminal Repeat Sequences
NFV
Nelfinavir
NNRTI
NRTI
NVP
OD
OPC
Non-Nucleoside Reverse Transcriptase Inhibitor
(Non- Nucleoside ức chế men phieân maõ ngược)
Nucleoside Reverse Transcriptase Inhibitor
(Nucleoside ức chế men phieân maõ ngược)
Nevirapine
Optical Density
(Mật độ quang)
Out Patient Clinic
(Phoøng khaùm ngoaïi truù)
PCR
Polymerase Chain Reaction
(Phản ứng tổng hợp chuỗi)
PI
Protease Inhibitor
(Ức chế men cắt protein)
RNA
Ribonucleic acid
RT
Reverse Transcriptase
(Men phieân maõ ngöôïc)
RT-PCR
Reverse Transcriptase- Polymerase Chain Reaction
(Phản ứng phieân maõ ngược tổng hợp chuỗi)
SQV
Saquinavir
TDF
Tenofovir
Tp. HCM
Thaønh phoá Hoà Chí Minh
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
vi
DANH MUÏC BAÛNG
Baûng 1.1: Caùc loaïi thuoác khaùng retroviruùt ........................................................12
Baûng 1.2: Caùc ñoät bieán khaùng thuoác nhoùm NRTI .............................................16
Baûng 1.3: Caùc ñoät bieán khaùng thuoác nhoùm NNRTI ..........................................19
Baûng 1.4: Caùc ñoät bieán khaùng thuoác nhoùm PI ...................................................21
Baûng 1.5: Caùc phaùc ñoà baäc 1 ñöôïc söû duïng treân theá giôùi ..................................24
Baûng 1.6: Caùc phaùc ñoà ñöôïc söû duïng taïi Vieät Nam ..........................................25
Baûng 1.7: Caùc tieâu chí ñaùnh giaù thaát baïi ñieàu trò...............................................26
Baûng 3.1: Ñaëc ñieåm daân soá xaõ hoäi cuûa nhoùm nghieân cöùu .................................46
Baûng 3.2: Ñaëc ñieåm taûi löôïng viruùt cuûa nhoùm ñoái töôïng nghieân cöùu ...............48
Baûng 3.3: Ñaëc ñieåm cuûa nhoùm beänh nhaân thaát baïi ñieàu trò ARV .....................54
Baûng 3.4: Kieán thöùc cuûa beänh nhaân veà HIV/AIDS vaø ñieàu trò ARV ................55
Baûng 3.5: Ñaëc ñieåm beänh nhaân khi baét ñaàu ñieàu trò..........................................56
Baûng 3.6: Möùc ñoä xuaát hieän caùc ñoät bieán TAM................................................64
Baûng 3.7: Phaân tích ñôn bieán moät soá yeáu toá lieân quan ñeán tình traïng khaùng
thuoác ..............................................................................................71
Baûng 3.8: Phaân tích ña bieán moät soá yeáu toá lieân quan ñeán söï xuaát hieän HIV
khaùng thuoác ...................................................................................73
DANH MUÏC BIEÅU ÑOÀ
Bieåu ñoà 3. 1: Phaùc ñoà ñieàu trò tröôùc khi ñeán OPC .............................................57
Bieåu ñoà 3. 2: Phaùc ñoà ñöôïc söû duïng khi baét ñaàu ñieàu trò ARV taïi OPC............58
Bieåu ñoà 3. 3: Caùc chæ tieâu ñaùnh giaù thaát baïi ñieàu trò .........................................59
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
vii
Bieåu ñoà 3. 4: Noàng ñoä viruùt töï do trong maùu .....................................................60
Bieåu ñoà 3. 5: Tình traïng khaùng thuoác ARV .......................................................61
Bieåu ñoà 3. 6: Caùc ñoät bieán khaùng thuoác nhoùm NRTI ........................................62
Bieåu ñoà 3. 7: Tình traïng khaùng thuoác nhoùm NRTI............................................65
Bieåu ñoà 3. 8: Ñoät bieán khaùng thuoác nhoùm NNRTI............................................66
Bieåu ñoà 3. 9: Tình traïng khaùng thuoác nhoùm NNRTI .........................................68
Bieåu ñoà 3. 10: Ñoät bieán khaùng thuoác nhoùm PI ..................................................69
DANH MUÏC HÌNH
Hình 1. 1: Caáu truùc hình theå cuûa HIV-1...............................................................8
Hình 1. 2: Caáu truùc boä gen cuûa viruùt HIV............................................................9
Hình 1. 3: Chu trình nhaân leân cuûa HIV .............................................................10
Hình 1. 4: Caùc vò trí taùc ñoäng cuûa thuoác ARV ...................................................13
Hình 1. 5: Cô cheá khaùng thuoác nhoùm NRTI ......................................................16
Hình 1. 6: Cô cheá khaùng thuoác nhoùm NNRTI ..................................................18
Hình 1. 7: Cô cheá taùc ñoäng cuûa thuoác PI vaø cô cheá khaùng thuoác ......................19
Hình 1. 8: Cô cheá taùc ñoäng cuûa thuoác T-20 .......................................................21
Hình 3. 1: Ñoät bieán G190A ôû beänh nhaân mang maõ soá R26...............................49
Hình 3. 2: Ñoät bieán M46I ôû beänh nhaân mang maõ soá R40..................................49
Hình 3. 3: Ñoät bieán A71V ôû beänh nhaân mang maõ soá R867...............................50
Hình 3. 4: Caây phaân loaïi di truyeàn döïa treân gen protease ................................52
Hình 3. 5: Caây phaân loaïi di truyeàn döïa treân gen reverse trancriptase ..............53
Hình 3. 6: Ñoät bieán taïi vò trí 184 bieán ñoåi methionin thaønh valin (M184V) .....63
Hình 3.7: Ñoät bieán cheøn theâm 2 codon xung quanh vò trí 69 (T69i)..................64
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
1
Toùm taét
Ñaët vaán ñeà
Ñieàu trò ARV goùp phaàn keùo daøi cuoäc soáng, naâng cao chaát löôïng soáng cuûa
nhöõng beänh nhaân nhieãm HIV/AIDS vaø giaûm söï laây nhieãm trong coäng ñoàng. Tuy
nhieân cho ñeán nay ñaõ ghi nhaän nhieàu tröôøng hôïp thaát baïi ñieàu trò vôùi söï xuaát
hieän caùc chuûng HIV mang ñoät bieán khaùng thuoác khoâng nhöõng haïn cheá hieäu quaû
ñieàu trò maø coøn coù nguy cô laøm lan truyeàn chuûng HIVKT trong coäng ñoàng.
Nghieân cöùu naøy nhaèm tìm hieåu möùc ñoä lan truyeàn chuûng HIVKT trong coäng
ñoàng (muïc tieâu 1) vaø xaùc ñònh caùc ñoät bieán khaùng thuoác trong nhoùm beänh thaát
baïi ñieàu trò ARV (muïc tieâu 2).
Ñoái töôïng vaø phöông phaùp nghieân cöùu
Nghieân cöùu tieán haønh treân nhoùm ngöôøi môùi nhieãm chöa töøng tieáp caän ARV
ñeå tìm hieåu möùc ñoä lan truyeàn cuûa caùc chuûng HIVKT trong coäng ñoàng vaø nhoùm
beänh nhaân ñang ñieàu trò ñöôïc ñaùnh giaù thaát baïi döïa theo tieâu chuaån laâm saøng
hoaëc mieãn dòch.
Taïi thôøi ñieåm thöïc hieän xeùt nghieäm khaùng thuoác, noàng ñoä HIV-RNA töï do
trong maùu ñöôïc xaùc ñònh baèng kyõ thuaät real-time PCR (Biocentric). Caùc maãu coù
noàng ñoä viruùt ≥1000 baûn sao/mL (3logbaûn
sao/mL)
seõ ñöôïc giaûi trình töï caùc gen
reverse transcriptase vaø protease lieân quan ñeán ñích taùc ñoäng cuûa thuoác ARV.
Caùc ñoät bieán khaùng thuoác seõ ñöôïc phaân tích baèng chöông trình CEQTM8000 –
Beckman Coulter vaø so saùnh vôùi caùc döõ lieäu ngaân haøng quoác teá Stanford. Thu
thaäp vaø phaân tích döõ lieäu baèng Epi-data 3.0 vaø Stata 10.0.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
2
Keát quaû
1. Möùc ñoä lan truyeàn HIVKT trong coäng ñoàng:
77 bệnh nhân đáp ứng tiêu chuNn mới nhiễm và chưa từng tiếp xúc với ARV
đã được thu dung vào nghiên cứu. Các bệnh nhân này có tuoåi trung bình 22,7, số
löôïng TCD4 trung bình laø 720 teá baøo/mm3 vaø noàng ñoä HIV-RNA trong maùu laø
4,8logbaûn sao/mL. Trong ñoù, 3 tröôøng hôïp mang ñoät bieán khaùng ARV laø G190A treân
gen reverse transcriptase vaø M46I, A71V treân gen protease, trong ñoù A71V
khoâng thuoäc caùc ñoät bieán coù khaû naêng laây truyeàn trong coäng ñoàng[17]. Taàn suaát
lan truyeàn chuûng HIV khaùng thuoác trong coäng ñoàng laø 2,7% (KTC 95%: 0,3–
9,4%).
2. HIVKT treân beänh nhaân ñieàu trò vôùi ARV:
173 beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò ARV (ñoä tuoåi trung vò 31; 78,6% nam; 59,4%
thuoäc nhoùm tieâm chích ma tuùy; 76,5% coù soá löôïng teá baøo lympho TCD4 ôû thôøi
ñieåm baét ñaàu ñieàu trò <100 teá baøo/mm3; 26,6% ñaõ töøng söû duïng ARV töø tröôùc,
thôøi gian ñieàu trò ARV taïi phoøng khaùm ngoaïi truù (OPC) cho ñeán khi göûi maãu xeùt
nghieäm khaùng thuoác trung bình laø 19 thaùng. Ñaùnh giaù thaát baïi ñieàu trò chuû yeáu
döïa vaøo caùc chæ tieâu mieãn dòch hoïc (75,1%) vaø/hoaëc keát hôïp vôùi caùc tieâu chí laâm
saøng (10,5%). Khi baét ñaàu ñieàu trò ARV, 94,2% beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò theo
phaùc ñoà baäc 1, trong ñoù d4T/3TC/NVP chieám 63,0%.
107 (61,8%) beänh nhaân coù noàng ñoä HIV-RNA ≥ 3logbaûn sao/mL ñöôïc laøm xeùt
nghieäm phaùt hieän HIV khaùng thuoác. Keát quaû phaân tích cho thaáy, 87,9% mang ít
nhaát 1 ñoät bieán khaùng chính vôùi tyû leä khaùng nhoùm NRTI vaø NNRTI raát cao
(86,0% vaø 84,1%). Khaùng nhoùm PI chæ tìm thaáy treân 3,7% quaàn theå nghieân cöùu.
Ñoái vôùi nhoùm NRTI, söï choïn loïc caùc ñoät bieán chính M184V (85,9%), Q151M
(14,1%), T69i (6,5%) vaø caùc ñoät bieán TAMs (57,6%) ñaõ daãn ñeán tình traïng
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
3
khaùng vôùi phaàn lôùn caùc thuoác trong nhoùm. Trong nhoùm NNRTI, khaùng cheùo ñaõ
xaûy ra vôùi haàu heát caùc thuoác vaø coù taàn suaát khaù cao (Y181I/C/V 51,1%, G190A
37,8%, K103N/S 34,4% v.v...). Ñoät bieán M46L/IM vaø V82AV gaây tính khaùng
nhoùm PI ñöôïc tìm thaáy treân 3,7% beänh nhaân.
Sau khi phaân tích hoài qui töông quan ña bieán, moät soá caùc yeáu toá lieân quan
ñeán tình traïng khaùng thuoác, bao goàm: coù ít nhaát 1 laàn khoâng tuaân thuû toát ñieàu trò
(OR hieäu chænh 2,6; KTC 95% 1,1 – 6,0, p 0,02), thôøi gian ñieàu trò treân 2 naêm
(OR hieäu chænh 2,5; KTC 95% 1,1 – 5,8, p 0,03) vaø tieàn söû duøng phaùc ñoà ít hôn 3
thöù thuoác (OR hieäu chænh 4,4, KTC 95% 1,1 – 17,3, p 0,03).
HIV taùi toå hôïp CRF01_AE laø thöù type di truyeàn chính trong nghieân cöùu naøy.
Keát luaän
Tyû leä HIV khaùng thuoác trong coäng ñoàng ôû möùc thaáp 2,7% (<5%) coù theå do
vieäc môùi tieáp caän ARV taïi Vieät Nam. Trong nhoùm beänh nhaân thaát baïi ñieàu trò
ARV, tyû leä coù ñoät bieán khaùng thuoác laø khaù cao (87,9%) ñoái vôùi caùc thuoác trong
nhoùm NRTI vaø/hoaëc NNRTI. Tuy nhieân, nghieân cöùu cuõng ghi nhaän gaàn 40%
tröôøng hôïp beänh nhaân ñöôïc ñaùnh giaù thaát baïi ñieàu trò döïa treân tieâu chuaån laâm
saøng/mieãn dòch vaãn coù noàng ñoä viruùt thaáp döôùi 3 logbaûn
sao/mL.
Ñeå traùnh vieäc
chuyeån ñoåi phaùc ñoà quaù muoän coù theå laøm gia taêng caùc chuûng viruùt khaùng thuoác,
giaûm hieäu quaû ñieàu trò vaø laøm lan truyeàn caùc HIV khaùng thuoác trong coäng ñoàng
hoaëc quaù sôùm khi chöa caàn thieát, ño noàng ñoä viruùt caàn ñöôïc thöïc hieän bôûi ñaây laø
thoâng soá tröïc tieáp vaø quan troïng trong theo doõi ñaùp öùng ñieàu trò.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
4
ÑAËT VAÁN ÑEÀ
Theo soá lieäu cuûa cô quan kieåm soaùt dòch HIV/AIDS Vieät Nam, tính ñeán
cuoái naêm 2008 ôû nöôùc ta ñaõ coù gaàn 140.000 ngöôøi chung soáng vôùi HIV/AIDS,
taäp trung chuû yeáu ôû ñoä tuoåi 20-29 (52,7%) vaø 30-39 (30,7%). Trong soá ñoù,
29.575 ca chuyeån AIDS vaø hôn 40.000 tröôøng hôïp töû vong (theo số liệu của cục
phòng chống HIV/AIDS).
Cho ñeán nay ñaïi dòch HIV/AIDS vaãn laø caên beänh chöa coù thuoác ñaëc trò chöõa
khoûi. Caùc loaïi thuoác ñang ñöôïc söû duïng chæ coù taùc duïng öùc cheá khaû naêng nhaân
leân nhöng khoâng loaïi boû hoaøn toaøn viruùt ra khoûi cô theå, trong ñoù phoå bieán taïi
Vieät Nam laø loaïi thuoác öùc cheá hoaït tính cuûa men phieân maõ ngöôïc (reverse
transcriptase) ngaên caûn söï chuyeån RNA thaønh DNA proviruùt (nhoùm thuoác NRTI
vaø NNRTI), hay men protease ngaên caûn söï phaân caét tieàn protein thaønh caùc
protein caáu truùc vaø chöùc naêng (nhoùm thuoác PI). Ñieàu trò ARV ñaõ laøm giaûm noàng
ñoä viruùt trong maùu, caûi thieän tình traïng suy giaûm mieãn dòch do ñoù laøm giaûm tyû leä
maéc caùc beänh nhieãm truøng cô hoäi, keùo daøi vaø caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cho
ngöôøi beänh, ñoàng thôøi cuõng laøm giaûm nguy cô laây nhieãm trong coäng ñoàng.
Tuy nhieân, söï xuaát hieän caùc chuûng viruùt mang ñoät bieán khaùng thuoác laø moät
trong nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán thaát baïi trong ñieàu trò, khoâng nhöõng haïn cheá
hieäu quaû ñieàu trò maø coøn laøm lan truyeàn caùc chuûng HIV khaùng thuoác. Viruùt HIV
coù tính ña bieán di truyeàn cao (khoaûng 10 trieäu viruùt coù moät ñoät bieán môùi/ngaøy)
do toác ñoä nhaân leân raát nhanh (10 tyû viruùt môùi trong moät ngaøy) vaø men phieân maõ
ngöôïc khoâng coù khaû naêng söûa loãi trong quaù trình sao cheùp
[50]
. Moät soá caùc ñoät
bieán treân caùc gen RT hoaëc Protease coù lieân quan ñeán tính khaùng ARV. Döôùi aùp
löïc cuûa thuoác ARV, caùc chuûng viruùt mang ñoät bieán khaùng thuoác seõ chieám öu theá
toàn taïi, daãn ñeán tình traïng khaùng thuoác vaø lan truyeàn chuûng khaùng thuoác. Söï
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
5
khaùng thuoác phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö loaïi thuoác söû duïng, phaùc ñoà ñieàu trò
ARV, söï tuaân thuû cuûa beänh nhaân, lieàu löôïng thuoác, söï ngöng thuoác, ... Ngoaøi ra
tính khaùng thuoác coøn phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá cuûa viruùt nhö soá löôïng ñoät bieán
caàn ñeå laøm cho chuùng trôû neân khaùng vôùi caùc loaïi ARV, caùc tyùp di truyeàn cuûa
viruùt. Viruùt HIV-2 vaø caùc viruùt HIV-1 nhoùm O coù tính khaùng thuoác töï nhieân vôùi
một số thuoác ARV. Trong caùc nghieân cöùu in vitro, HIV-2 coù theå coù theå ñeà khaùng
vôùi moät soá thuoác öùc cheá men protease nhö Amprenavir vaø Atazanavir. Tính ña
daïng di truyeàn cuûa viruùt HIV coù theå cuõng coù aûnh höôûng ñeán khaû naêng ñeà khaùng
vôùi caùc loaïi ARV.
Phaùc ñoà ñieàu trò ARV caàn uoáng ñeàu ñaën, ñuùng giôø vaø keùo daøi suoát ñôøi, do
ñoù ñoøi hoûi söï tuaân thuû raát cao cuûa beänh nhaân cuøng vôùi caùc dòch vuï y teá theo doõi
chaêm soùc ngöôøi beänh, cung caáp thuoác, thöïc hieän caùc xeùt nghieäm sinh hoïc trong
quaù trình ñieàu trò, tö vaán hoã trôï, …
Vì vaäy, vieäc theo doõi, phaùt hieän caùc chuûng khaùng thuoác treân nhöõng beänh
nhaân ñang ñieàu trò, cuõng nhö vieäc giaùm saùt ñònh kyø söï lan truyeàn caùc chuûng HIV
khaùng thuoác trong coäng ñoàng laø caùc vaán ñeà caàn thieát goùp phaàn ñònh höôùng chieán
löôïc phoøng choáng vaø naâng cao hieäu quaû söû duïng thuoác trong ñieàu trò vaø döï phoøng
nhieãm HIV/AIDS.
Trước thực tế đó, đeà taøi được thực hiện với mục tiêu chung là đánh giaù tính
khaùng ARV vaø ñaëc ñieåm khaùng thuoác cuûa caùc chuûng HIV treân beänh nhaân nhieãm
HIV taïi Tp. HCM, bao gồm những mục tiêu chuyên biệt sau:
• Ñaùnh giaù möùc ñoä lan truyeàn cuûa viruùt HIV khaùng thuoác treân nhöõng ngöôøi
môùi nhieãm chöa tieáp caän ARV.
• Xaùc ñònh tyû leä xuaát hieän caùc chuûng HIV khaùng thuoác treân nhöõng beänh
nhaân thaát baïi ñieàu trò.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
6
• Xaùc ñònh caùc ñoät bieán lieân quan ñeán tính khaùng thuoác ARV.
• Xaùc ñònh moät soá yeáu toá lieân quan ñeán söï xuaát hieän cuûa HIV khaùng thuoác.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
Chöông 1
TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU
7
1.1. Ñaëc ñieåm sinh hoïc cuûa HIV:
HIV, taùc nhaân gaây hoäi chöùng suy giaûm mieãn dòch maéc phaûi (AIDS), laø
moät Retroviruùt thuoäc hoï Lentiviruùt. HIV coù vaät lieäu di truyeàn laø RNA, trong quaù
trình nhaân leân phaûi traûi qua giai ñoaïn trung gian phieân maõ phaân töû RNA thaønh
DNA sôïi ñoâi nhôø enzyme phieân maõ ngöôïc RT (reverse transcriptase) cuûa viruùt.
Do ñaëc tính naøy cuõng nhö do toác ñoä nhaân leân nhanh, HIV deã taïo caùc ñoät bieán gen
vaø mang tính ña bieán di truyeàn cao. Coù hai loaïi viruùt laø HIV-1 vaø HIV-2, trong
ñoù HIV-1 laø taùc nhaân gaây beänh thöôøng gaëp nhaát treân toaøn theá giôùi. HIV-2, chuû
yeáu löu haønh ôû caùc nöôùc chaâu Phi, ít gaëp vaø coù ñoäc löïc thaáp hôn, thôøi gian
chuyeån töø nhieãm viruùt sang giai ñoaïn beänh daøi hôn nhöng vaãn coù bieåu hieän laâm
saøng ôû giai ñoaïn AIDS nhö HIV-1.
1.2. Caáu truùc hình theå cuûa HIV-1 [9], [14]
HIV-1 coù caáu truùc hình khoái caàu, vôùi ñöôøng kính khoaûng 100nm. Beân
ngoaøi laø lôùp maøng ñoâi lipid coù nguoàn goác töø teá baøo chuû vaø caùc gai coù baûn chaát laø
glycoprotein (gp120 vaø gp41) ñöôïc maõ hoùa bôûi boä gen viruùt. Beân trong coù voû
capsid vaø caùc protein loõi p17, p24, p7 vaø p6. Caùc protein naøy bao quanh boä gen
cuûa HIV-1 goàm 2 sôïi RNA (+) ñöôïc gaén vôùi nhieàu phaân töû enzyme caàn thieát cho
quaù trình nhaân baûn: men phieân maõ ngöôïc (RT), men xaâm nhaäp (integrase – p32)
vaø protease – p11.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
8
Hình 1.1: Caáu truùc hình theå cuûa HIV-1[48]
a. Caùc thaønh phaàn cuûa moät haït viruùt HIV-1
b. Vi aûnh ñieän töû cuûa teá baøo lympho saûn sinh HIV-1
c. Haït viruùt naûy choài treân beà maët teá baøo lympho
1.3. Toå chöùc boä gen cuûa viruùt HIV
Caáu truùc di truyeàn cuûa HIV-1 bao goàm 3 gen caáu truùc chính :
+ Gen env (envelope) maõ hoùa cho gp120 vaø gp41 laø caùc protein beà maët cuûa
viruùt, coù vai troø quan troïng trong quaù trình viruùt xaâm nhaäp vaøo teá baøo ñích.
+ Gen gag (group-specific antigen) maõ hoùa cho caùc protein caáu truùc nhö
protein loõi viruùt, capsid, matrix, nucleocapside.
+ Gen pol (polymerase) bao goàm nhieàu gen (rt, prot, …) maõ hoùa cho caùc
enzyme quan troïng cuûa viruùt nhö phöùc hôïp enzyme phieân maõ ngöôïc (reverse
transcriptase + RNase H), protease vaø integrase.
Caùc gen chính maõ hoùa cho caùc tieàn protein, sau ñoù ñöôïc caét thaønh nhöõng
protein caáu truùc vaø chöùc naêng nhôø men protease cuûa viruùt vaø teá baøo.
Ngoaøi ra, boä gen cuûa HIV coøn coù caùc gen (Tat, Rev, Nef, Vpu, Vif, Vpr) lieân
quan ñeán chöùc naêng ñieàu hoøa quaù trình nhaân leân vaø ñoäc löïc cuûa viruùt. Boä gen
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
9
viruùt ñöôïc ñoùng khung ôû 2 ñaàu bôûi hai ñoaïn coù trình töï laëp laïi LTRs (Long
Terminal Repeat Sequences). Hai vuøng naøy mang caùc vò trí gaén keát vôùi caùc
protein cuûa teá baøo chuû nhaèm hoaït hoùa quaù trình dòch maõ vaø cuõng ñöôïc kieåm soaùt
bôûi caùc tín hieäu cuûa viruùt.
Hình 1.2: Caáu truùc boä gen cuûa viruùt HIV [48]
a. Caáu truùc boä gen HIV-1 vaø HIV-2.
b. Caùc protein ñöôïc maõ hoùa töø gen gag, pol vaø env.
1.4. Chu trình nhaân leân cuûa viruùt HIV vaø nhöõng vò trí taùc ñoäng cuûa caùc
phaân töû thuoác khaùng Retroviruùt
Söï nhaân leân cuûa HIV-1 ñöôïc dieãn ra trong caùc teá baøo ñích chuû yeáu laø caùc teá
baøo lympho TCD4 vaø moät soá teá baøo khaùc coù thuï theå CD4.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
10
Hình 1.3:
Chu trình nhaân leân cuûa HIV-1 [52]
a. Giai ñoaïn hoøa maøng teá baøo.
b. Giai ñoaïn sao cheùp ngöôïc vaø toång hôïp
RNA viruùt.
c. Giai ñoaïn ñoùng goùi vaø naûy choài.
Quaù trình nhaân leân cuûa viruùt HIV coù theå toùm taét trong caùc böôùc sau:
• Viruùt gaén vaø xaâm nhaäp vaøo teá baøo ñích:
Phaân töû gp120 cuûa viruùt gaén leân thuï theå CD4 (coù treân beà maët teá baøo lympho
TCD4 vaø moät soá teá baøo khaùc) vaø caùc ñoàng thuï theå (CCR5 hoaëc CXCR4) cuûa teá
baøo ñích, nhôø ñoù daãn ñeán söï thay ñoåi caáu hình khoâng gian vaø laøm boäc loä vò trí taùc
ñoäng cuûa phaân töû gp41 tham gia trong quaù trình hoøa maøng giöõa viruùt vaø teá baøo
ñích. Nucleocapside cuûa viruùt seõ ñöôïc phoùng thích vaøo trong teá baøo chaát.
• Quaù trình sao cheùp RNA thaønh DNA tiền viruùt
Sau khi coù söï côûi boû voû capside, nhôø coù enzyme phieân maõ ngöôïc RT, RNA
cuûa viruùt ñöôïc sao cheùp thaønh DNA boå sung sôïi ñôn vaø sau ñoù thaønh sôïi ñoâi.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
11
DNA sôïi ñoâi cuûa viruùt coù theå ñi qua maøng nhaân nhôø enzyme intergrase, xen
vaøo trong boä gen cuûa teá baøo ñích vaø ñöôïc goïi laø DNA tieàn viruùt. ÔÛ giai ñoaïn naøy
viruùt coù theå toàn taïi laâu daøi trong teá baøo ñích.
• Quaù trình sao cheùp vaø toång hôïp virion môùi
Khi teá baøo ñích ñöôïc hoaït hoùa, DNA tieàn viruùt cuõng baét ñaàu quaù trình sao
cheùp vaø nhaân leân. DNA tieàn viruùt, nhôø caùc enzyme cuûa teá baøo, sao cheùp thaønh caùc
phaân töû mRNA vaø RNA laø chaát lieäu di truyeàn cuûa viruùt. Caùc mRNA di chuyeån ra
teá baøo chaát vaø toång hôïp protein sôùm laø nhöõng thaønh phaàn enzyme caàn thieát cho
caùc giai ñoaïn nhaân leân tieáp theo cuûa viruùt. Caùc tieàn protein ñöôïc toång hôïp. Nhôø
nhöõng enzyme cuûa viruùt vaø teá baøo, caùc tieàn protein naøy seõ ñöôïc phaân caét thaønh
protein caáu truùc vaø chöùc naêng.
• Quaù trình ñoùng goùi vaø giaûi phoùng viruùt ra khoûi teá baøo:
Caùc thaønh phaàn protein vaø RNA boä gen cuûa viruùt môùi ñöôïc toång hôïp seõ hôïp
nhaát vaø ñi ñeán maøng teá baøo. Taïi ñaây xaûy ra quaù trình naûy choài vaø giaûi phoùng
nhöõng haït virion môùi.
Caùc phaân töû thuoác ARV coù theå taùc ñoäng leân caùc giai ñoaïn trong chu kyø
nhaân leân cuûa viruùt:
- ÖÙc cheá quaù trình viruùt gaén leân teá baøo ñích baèng caùc phaân töû coù khaû naêng phong
toûa caùc ñoàng thuï theå CCR5 hoaëc CXCR4.
- ÖÙc cheá quaù trình hoøa maøng cuûa viruùt, taùc ñoäng leân phaân töû gp41: T20
- ÖÙc cheá quaù trình phieân maõ ngöôïc cuûa viruùt, ngaên caûn söï toång hôïp DNA viruùt.
Taùc ñoäng leân hoaït tính cuûa enzyme phieân maõ ngöôïc RT: thuoác öùc cheá RT.
- ÖÙc cheá quaù trình xaâm nhaäp cuûa DNA proviruùt vaøo trong nhaân teá baøo: taùc ñoäng
leân enzyme intergrase cuûa viruùt.
Huyønh Hoaøng Khaùnh Thö
Cao hoïc Di truyeàn K15
- Xem thêm -