Tài liệu Tìm hiểu sử thi chương han của người thái ở việt nam

®¹i häc quèc gia hµ néi Tr-êng ®¹i häc khoa häc x· héi & nh©n v¨n Khoa v¨n häc ------------------------------ NguyÔn thÞ H-¬ng t×m hiÓu sö thi ch-¬ng han cña ng-êi th¸i ë viÖt nam Chuyªn ngµnh V¨n häc d©n gian M· sè 60.22.36 LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n häc Ng-êi h-íng dÉn khoa häc : gs.ts lª chÝ quÕ Hµ Néi, 2010 1 PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. 1.1. V¨n ho¸ ViÖt Nam lµ nÒn v¨n ho¸ thèng nhÊt trong ®a d¹ng. Bëi vËy, tÝnh ®a d©n téc lµ mét trong nh÷ng nÐt ®Æc s¾c ®éc ®¸o cña v¨n ho¸ ViÖt Nam. N¨m m-¬i t- d©n téc anh em sèng trªn d¶i ®Êt h×nh ch÷ S nµy ®· ®ãng gãp n¨m t- s¾c mµu v¨n ho¸ kh¸c nhau, trong ®ã v¨n ho¸ Th¸i næi lªn nh- mét m¶ng mµu ®Æc biÖt ®ang ngµy cµng kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ quan träng cña m×nh. B¶o tån v¨n ho¸ Th¸i, v¨n häc Th¸i chÝnh lµ thùc hiÖn nhiÖm vô quan träng cña c«ng t¸c v¨n ho¸ - v¨n nghÖ ®-îc ®Æt ra trong §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII: ‚ Khai th¸c vµ ph¸t triÓn mäi s¾c th¸i vµ gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt cña c¸c d©n téc trªn ®Êt n-íc ta, t¹o ra sù thèng nhÊt trong tÝnh ®a d¹ng vµ phong phó cña nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam‛. 1.2. Trong vèn v¨n ho¸ d©n gian cæ truyÒn, sö thi c¸c d©n téc thiÓu sè lµ mét thÓ lo¹i v¨n ho¸ ®Æc s¾c vµ ®éc ®¸o. Nã kh«ng chØ lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc mµ cßn lµ mét h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ mang ®Ëm s¾c th¸i téc ng-êi. Nã lµ kÕt tinh nh÷ng thµnh tùu cña v¨n häc d©n gian, truyÒn thèng v¨n ho¸ nghÖ thuËt, sinh ho¹t, ca h¸t… VÎ ®Ñp v¨n ho¸, v¨n häc nµy cã søc hót k× l¹ ®èi víi chóng t«i. T×m hiÓu, nghiªn cøu Ch-¬ng Han-sö thi Th¸i, chóng t«i khao kh¸t ®i t×m vÎ ®Ñp thùc sù hÊp dÉn cña t¸c phÈm v¨n ch-¬ng, tõ ®ã cã mét c¸i nh×n bao qu¸t vÒ gi¸ trÞ sö thi Th¸i vµ cao h¬n n÷a lµ gãp phÇn nghiªn cøu v¨n ho¸, v¨n häc Th¸i. 1.3. L©u nay, nghiªn cøu v¨n häc d©n gian cña d©n téc Th¸i , c¸c nhµ khoa häc chñ yÕu t×m hiÓu , nghiªn cøu vÒ c¸c thÓ lo¹i quen thuéc nhTruyÖn cæ, truyÖn th¬, ca dao, tôc ng÷…§ã lµ nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ Th¸i ®· ®-îc kh¼ng ®Þnh. Tuy nhiªn, trong kho tµng v¨n häc Th¸i cßn 2 cã mét thÓ lo¹i cã tÇm vãc mµ Ýt ng-êi biÕt ®Õn, l¹i cµng Ýt ng-êi quan t©m nghiªn cøu ®ã lµ sö thi anh hïng. B»ng viÖc nghiªn cøu sö thi Th¸i Ch-¬ng Han, chóng t«i mong muèn gãp phÇn bÐ nhá cña m×nh ®Ó lÊp ‚kho¶ng trèng‛ khoa häc Êy. 1.4. Sö thi lµ thÓ lo¹i ®· ®-îc ®-a vµo gi¶ng d¹y trong ch-¬ng tr×nh Phæ th«ng trung häc. C¸c nhµ so¹n s¸ch ®· lùa chän nh÷ng trÝch ®o¹n tiªu biÓu trong sö thi §¨m S¨n ( sö thi anh hïng) vµ sö thi §Î ®Êt ®Î n-íc ( sö thi thÇn tho¹i) ®Ó gi¶ng d¹y trong ch-¬ng tr×nh Ng÷ v¨n 10. Nh-ng l©u nay ng-êi häc, ng-êi ®äc chØ biÕt ®Õn sö thi anh hïng ë T©y Nguyªn, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· t×m thÊy ë T©y Nguyªn tån t¹i kho¶ng h¬n mét tr¨m sö thi, næi bËt nh- sö thi §¨m S¨n, Xinh Nh·, Khinh Dó, §am Di... rÊt Ýt ng-êi biÕt ®Õn ë T©y B¾c còng tån t¹i sö thi anh hïng. T×m hiÓu sö thi Ch-¬ng Han, chóng t«i mong muèn giíi thiÖu víi ng-êi ®äc mét sö thi anh hïng ë T©y B¾c. 1.5. Sö thi Ch-¬ng Han l-u truyÒn ë vïng ng-êi Th¸i T©y B¾c ViÖt Nam bao gåm tõ S¬n La, Lai Ch©u xuèng ®Õn miÒn t©y NghÖ An. HiÖn nay cã ba b¶n s-u tÇm vÒ Sö thi Ch-¬ng Han. B¶n cña NguyÔn Ngäc TuÊn vµ b¶n cña V-¬ng Trung s-u tÇm ë S¬n La, b¶n cña Phan §¨ng NhËt s-u tÇm ë t©y NghÖ An. Theo t- liÖu chóng t«i ®äc ®-îc, Sö thi Ch-¬ng Han cßn l-u truyÒn ë Lµo, Th¸i Lan vµ T©y nam Trung Quèc. V× vËy ®©y lµ vÊn ®Ò míi vµ lý thó cÇn ®-îc nghiªn cøu. Víi sù gîi ý cña thÇy h-íng dÉn cïng niÒm say mª v¨n ho¸ v¨n häc Th¸i vµ mong muèn ®ãng gãp mét phÇn nhá vµo viÖc b¶o tån v¨n ho¸ d©n téc, chóng t«i quyÕt ®Þnh lùa chän ®Ò tµi “T×m hiÓu sö thi Ch-¬ng Han cña ng-êi Th¸i ë ViÖt Nam” lµm ®Ò tµi luËn v¨n khoa häc cña m×nh. 2- §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu: 2.1. §èi t-îng nghiªn cøu: Sö thi Ch-¬ng Han l-u truyÒn ë S¬n La, v× ®©y lµ ®Þa bµn gèc cña ng-êi Th¸i ë T©y B¾c ViÖt Nam. Bªn c¹nh ®ã, chóng t«i còng tham kh¶o sö thi Khñn Ch-ëng s-u tÇm ë phÝa t©y NghÖ An. Ngoµi ra, chóng t«i còng tham kh¶o mét sè bµi viÕt giíi thiÖu sö thi Ch-¬ng Han l-u truyÒn ë Lµo vµ Th¸i Lan ®Ó so s¸nh ®èi chiÕu. 3 2.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: Sö thi Ch-¬ng Han cña d©n téc Th¸i ®-îc c¸c chuyªn gia nghiªn cøu vÒ sö thi ®¸nh gi¸ cao, coi ®ã lµ kiÖt t¸c hµng ®Çu cña v¨n häc d©n gian Th¸i. TÇm vãc cña nã s¸nh ngang víi sö thi §¨m S¨n cña d©n téc £-§ª. Cã nhiÒu vÊn ®Ò hÊp dÉn, lý thó cÇn kh¸m ph¸ t×m hiÓu vÒ sö thi nµy. Nh-ng trong ph¹m vi cña mét luËn v¨n th¹c sü, chóng t«i chØ dõng l¹i nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña néi dung ph¶n ¸nh, mét sè ®Æc ®iÓm vÒ nghÖ thuËt vµ b-íc ®Çu t×m hiÓu s¾c th¸i b¶n ®Þa vµ quan hÖ khu vùc §«ng Nam ¸ cña Sö thi Ch-¬ng Han. 3- ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu: §Ó gi¶i quyÕt tèt môc ®Ých ®Ò tµi ®Æt ra, chóng t«i ®· vËn dông c¸c ph-¬ng ph¸p sau ®©y: 3.1. Ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp: §Ó t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña néi dung ph¶n ¸nh, mét sè ®Æc ®iÓm vÒ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, ng-êi nghiªn cøu ph¶i ®äc kÜ t¸c phÈm, ph¶i ph©n tÝch cô thÓ c¸c yÕu tè cña t¸c phÈm nh- cèt truyÖn, kÕt cÊu, chi tiÕt, nh©n vËt, h×nh ¶nh, h×nh t-îng, c©u v¨n, tõ ng÷, c¸c biÖn ph¸p nghÖ thuËt... tõ ®ã qui n¹p, tæng hîp vÊn ®Ò. 3.2. Ph-¬ng ph¸p so s¸nh: LuËn v¨n sÏ tiÕn hµnh nghiªn cøu so s¸nh gi÷a sö thi Ch-¬ng Han l-u truyÒn ë T©y B¾c ViÖt Nam víi sö thi Th¹o Hïng- Th¹o Ch-¬ng l-u truyÒn ë Lµo vµ Th¸i Lan, ngoµi ra cßn kÕt hîp so s¸nh víi sö thi Khñn Ch-ëng l-u truyÒn ë T©y NghÖ An, tõ ®ã lµm c¬ së t×m hiÓu s¾c th¸i b¶n ®Þa vµ quan hÖ khu vùc §«ng Nam ¸ cña Sö thi Ch-¬ng Han. 3.3. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh: ThÓ lo¹i sö thi, trong ®ã cã sö thi Ch-¬ng Han kh«ng chØ lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc mµ cßn lµ mét h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ mang ®Ëm s¾c th¸i téc ng-êi. Nã lµ kÕt tinh nh÷ng thµnh tùu cña v¨n häc d©n gian, truyÒn thèng v¨n ho¸ nghÖ thuËt, sinh ho¹t, ca h¸t Th¸i. V× vËy khi nghiªn cøu, ng-êi nghiªn cøu cÇn sö dông kÕt hîp ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch, nghiªn cøu mét t¸c phÈm v¨n häc d©n gian víi ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu mét hiÖn t-îng v¨n ho¸ d©n gian. Khi nghiªn cøu c¸c ph-¬ng diÖn néi dung, nghÖ thuËt cña t¸c phÈm cÇn ®Æt trong mèi quan hÖ víi ph-¬ng thøc s¸ng t¸c, ph-¬ng thøc biÓu diÔn, ph-¬ng 4 thøc l-u hµnh, trong mèi quan hÖ mäi mÆt cña ®êi sèng v¨n ho¸, ®êi sèng x· héi. 4- LÞch sö vÊn ®Ò: 4.1. LÞch sö s-u tÇm: Ch-¬ng Han lµ mét t¸c phÈm mang tÇm vãc sö thi ®-îc l-u truyÒn rÊt l©u ®êi vµ s©u réng trong ®êi sèng tinh thÇn cña ®ång bµo d©n téc Th¸i. Ch-¬ng Han cã ë Lµo, Th¸i Lan , MiÕn §iÖn . ë ViÖt Nam Ch-¬ng Han ®-îc l-u truyÒn ë S¬n La,ë t©y NghÖ An trong ng-êi Th¸i vµ ®-îc ghi vµo s¸ch b»ng ch÷ Th¸i cæ. Sö thi Ch-¬ng Han ®-îc c¸c chuyªn gia nghiªn cøu vÒ sö thi ®¸nh gi¸ cao, coi ®ã lµ mét trong nh÷ng kiÖt t¸c hµng ®Çu cña v¨n häc d©n gian §«ng Nam ¸ lôc ®Þa. Tuy nhiªn, hiÖn nay cßn rÊt Ýt v¨n b¶n Ch-¬ng Han b»ng ch÷ Th¸i cæ. V¶ l¹i c¸c v¨n b¶n cßn l¹i còng kh«ng hoµn chØnh, v× ng-êi x-a thÝch ®o¹n nµo chÐp l¹i ®o¹n ®ã, cø thÕ l-u truyÒn trong d©n gian. Ng-êi ®Çu tiªn chó ý s-u tÇm Sö thi Ch-¬ng Han ph¶i kÓ ®Õn Phan §¨ng NhËt. N¨m 1960, khi lµm gi¸o viªn ë T©y B¾c, Phan §¨ng NhËt ®· cïng nhµ d©n téc häc CÇm Träng s-u tÇm c¸c s¸ch Ch-¬ng Han. Sau ®ã ®Õn n¨m 1965, Mü nÐm bom S¬n La lµm ch¸y mÊt c¸c s¸ch trªn. C«ng viÖc bÞ ®øt ®o¹n, nh÷ng n¨m sau Phan §¨ng NhËt m¶i miÕt ®i t×m sö thi kh¾p Nam B¾c mµ kh«ng quªn duyªn nî thuë ban ®Çu víi anh hïng Ch-¬ng. Nh-ng ng-êi cã c«ng víi Sö thi Ch-¬ng Han ph¶i nãi ®Õn «ng NguyÔn Ngäc TuÊn, ViÖn nghiªn cøu §«ng Nam ¸, Trung t©m Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia, lóc sinh thêi ®· cã nhiÒu n¨m c«ng t¸c, sinh sèng cïng céng ®ång ng-êi Th¸i ë T©y B¾c ViÖt Nam. Víi sù hiÓu biÕt kh¸ s©u s¾c vÒ v¨n ho¸ Th¸i, nhµ nghiªn cøu d©n téc häc NguyÔn Ngäc TuÊn ®· dµy c«ng s-u tÇm ,dÞch thuËt, hiÖu ®Ýnh, kh¶o dÞ tr-êng ca Ch-¬ng Han. B¶n Ch-¬ng Han cña «ng NguyÔn Ngäc TuÊn ®-îc tËp hîp tõ c¸c v¨n b¶n viÕt b»ng ch÷ Th¸i vµ lµ kÕt qu¶ cña c«ng viÖc hiÖu ®Ýnh kh¶o dÞ 3 v¨n b¶n: - B¶n cña cô Lß V¨n Sau, b¶n Nam, x· ChiÒng Chung, huyÖn Mai S¬n, S¬n La. - B¶n cña cô CÇm Bao nguyªn c¸n bé Së v¨n ho¸ T©y B¾c - B¶n cña cô Lß V¨n ói, b¶n Phiªng Ngïa, x· ChiÒng S«m, huyÖn Mai S¬n, S¬n La. 5 Nh-ng b¶n do «ng NguyÔn Ngäc TuÊn ®Ó l¹i chØ cã phÇn dÞch gåm 116 trang, kh«ng cã ch÷ Th¸i, kh«ng cã giíi thiÖu. Kho¶ng n¨m 1998, «ng NguyÔn H÷u ¦ng, em «ng NguyÔn Ngäc TuÊn cho Phan §¨ng NhËt m-în b¶n Sö thi Ch-¬ng Han do «ng TuÊn s-u tÇm. Phan §¨ng NhËt ®· nhê häc sinh vµ ®ång nghiÖp ë S¬n La gióp ®ì kÕt hîp víi lao ®éng cña b¶n th©n biªn so¹n l¹i, cuèn Ch-¬ng Han- Sö thi Th¸i ®· hoµn thµnh, ®-îc Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi in n¨m 2003 víi ®Çy ®ñ c¸c phÇn cÇn thiÕt vµ sè trang ®Çy ®Æn 335 trang. Trong cuèn nµy gåm b¶n dÞch thuËt cña «ng NguyÔn Ngäc TuÊn víi 2940 c©u chia lµm 11 ch-¬ng, 260 c©u th¬ ®Çu Ch-¬ng Han b»ng ch÷ Th¸i cæ chôp tõ luËn v¨n §¹i häc cña Hµ Thu Thuú, t¸c phÈm Quam Ch-¬ng Han do «ng CÇm Bao s-u tÇm vµ chÐp l¹i viÕt b»ng ch÷ Th¸i La tinh, c¸c bµi nghiªn cøu, c¸c phô lôc cña GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt. Ngoµi ra cßn cã mét b¶n Ch-¬ng Han do V-¬ng Trung s-u tÇm, giíi thiÖu vµ dÞch cã sù tham kh¶o c¸c b¶n cña Lß V¨n Sau, b¶n Nam, x· ChiÒng Chang, huyÖn Mai S¬n, S¬n La. B¶n nµy ®-îc xuÊt b¶n n¨m 2005- Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ d©n téc. QuyÓn cña V-¬ng Trung ngoµi phÇn giíi thiÖu t¸c phÈm cã hai phÇn chÝnh: sö thi Ch-¬ng Han viÕt b»ng ch÷ Th¸i La tinh vµ sö thi Ch-¬ng Han dÞch ra tiÕng ViÖt gåm 2371 c©u chia lµm 10 ch-¬ng. Ngoµi b¶n sö thi Ch-¬ng Han ®-îc s-u tÇm ë S¬n La, GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt cßn s-u tÇm sö thi Khñn Ch-ëng- mét phiªn b¶n kh¸c cña sö thi Ch-¬ng Han l-u truyÒn ë t©y NghÖ An. N¨m 2001, , GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt ®-îc mêi vÒ NghÖ An lµm chñ biªn cuèn s¸ch V¨n häc d©n téc thiÓu sè NghÖ An. TruyÖn cæ tÝch Ch-ëng åm, Ch-ëng noäi lµm Phan §¨ng NhËt chó ý vµ n¶y ra ý ®Þnh ®i t×m sö thi Ch-¬ng ë miÒn nói NghÖ An. GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt t×m ®Õn Quú Ch©u, n¬i cã ®ång bµo d©n téc Th¸i sinh sèng, ®-îc c¸c cÊp l·nh ®¹o §¶ng, ChÝnh quyÒn huyÖn Quú Ch©u vµ nh©n d©n ®Þa ph-¬ng gióp ®ì, sau mét thêi gian t×m tßi, s-u tÇm, bæ sung, phôc håi, biªn dÞch, t¸c phÈm ®· hoµn thµnh vµ ra m¾t b¹n ®äc víi tªn gäi: Khñn Ch-ëng- anh hïng ca Th¸i – Nhµ xuÊt b¶n khoa häc x· héi- Hµ Néi 2005. T¸c phÈm gåm ba phÇn: PhÇn giíi thiÖu chung, phÇn sö thi Khñn Ch-ëng dÞch ra tiÕng ViÖt gåm 8 ch-¬ng, phÇn sö thi Khñn Ch-ëng viÕt b»ng ch÷ Th¸i la tinh. 4.2. LÞch sö nghiªn cøu: C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu Sö thi Ch-¬ng Han cho ®Õn nay míi rÊt Ýt. Cã lÏ v× ®©y lµ t¸c phÈm míÝ s-u tÇm ®-îc, cßn Ýt ng-êi biÕt ®Õn, l¹i khã, phøc t¹p. Cã thÓ kÓ tªn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu sau: 6 - §Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn bµi viÕt cña GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt trong héi th¶o Th¸i häc víi tiªu ®Ò: ‚ Sö thi Ch-¬ng Han- HiÖn thùc lÞch sö vµ -íc m¬ l©u ®êi cña nh©n d©n Th¸i còng nh­ nh©n d©n c¸c d©n téc‛ ®· b-íc ®Çu giíi thiÖu vÒ sö thi Ch-¬ng Han. Trong bµi viÕt, GS ®· kh¼ng ®Þnh, sö thi Ch-¬ng Han víi ®é dµi 2940 c©u lµ sö thi dµi trung b×nh trong c¸c sö thi ViÖt Nam. Ch-¬ng Han ®-îc chia lµm 11 ch-¬ng. Xuyªn suèt 11 ch-¬ng cña t¸c phÈm ®Òu kÓ vÒ cuéc ®êi vµ c«ng tÝch cña nh©n vËt anh hïng Ch-¬ng Han. Ch-¬ng cã hai c«ng tr¹ng chÝnh lµ ®¸nh giÆc vµ lÊy vî. Môc tiªu cña cuéc ®êi chiÕn ®Êu cña Ch-¬ng lµ cuéc sèng hoµ b×nh, yªn vui, døt mäi o¸n thï, còng lµ nguyÖn väng -íc m¬ cña nh©n d©n Th¸i vµ nh©n d©n c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Cã thÓ nãi, chiÕn tranh v× hoµ b×nh, b¹o lùc ®Ó ®Õn phi b¹o lùc míi lµ b¶n chÊt cña sö thi Ch-¬ng Han, ®ã lµ gi¸ trÞ s©u xa vµ tr-êng cöu cña nã. - LuËn v¨n tèt nghiÖp cña Hµ ThÞ Thuú, khoa Ng÷ v¨n- §¹i häc Tæng hîp do GS.TS. Lª ChÝ QuÕ h-íng dÉn víi ®Ò tµi: B-íc ®Çu nhËn xÐt Sö thi Ch-¬ng Han. Trong luËn v¨n cña m×nh, Hµ Thu Thuú giíi thiÖu 260 c©u th¬ ®Çu Ch-¬ng Han b»ng ch÷ Th¸i cæ vµ ®-a ra nh÷ng nhËn xÐt b-íc ®Çu vÒ Sö thi Ch-¬ng Han. Trong phÇn néi dung cña luËn v¨n, Hµ Thu Thuú giíi thiÖu vÒ Ch-¬ng Han vµ kh¼ng ®Þnh ®©y lµ t¸c phÈm cã dung l-îng lín: ‚ Víi mét néi dung t-¬ng ®èi lín: 2400 c©u th¬, sö thi Ch-¬ng Han ®· ph¶n ¸nh ®-îc mét hiÖn thùc lÞch sö vµ -íc m¬ l©u ®êi cña nh©n d©n Th¸i vµ nh©n d©n c¸c d©n téc nãi chung.‛ Ph¹m vi l-u truyÒn cña sö thi Ch-¬ng Han xÐt vÒ kh«ng gian cã ®Þa bµn rÊt réng lín: trung t©m lµ ChiÒng Khõa ( nay thuéc B¾c Lµo) lan to¶ ®Õn vïng Th¸i ViÖt Nam vÒ phÝa ®«ng toµn bé B¾c Lµo, vïng L¹n Na ChiÒng May (Th¸i Lan), vïng Th¸i MiÕn §iÖn vµ T©y nam Trung Quèc. Ch-¬ng Han cña ng-êi Th¸i ViÖt Nam th× cã chñ yÕu ë T©y B¾c. Trong ®ã, trung t©m cña nã lµ vïng cña ng-êi Th¸i §en: M-êng Muæi, M-êng La, M-êng Thanh. Ph-¬ng thøc ph¶n ¸nh trong sö thi Ch-¬ng Han lµ ph-¬ng thøc kÕt hîp nh÷ng yÕu tè hiÖn thùc vµ yÕu tè huyÒn tho¹i. Hµ ThÞ Thuú kh¼ng ®Þnh: ‚ Víi chÊt liÖu sèng phong phó vµ sinh ®éng cña nã, sö thi Ch-¬ng Han thùc sù lµ bµi ca hµo hïng vÒ mét chÆng ®-êng ®· ®i qua ®Çy gian khæ nh-ng chãi ngêi nh÷ng chiÕn c«ng, k× tÝch nh÷ng kh¸t väng cao c¶ cña céng ®ång ng-êi Th¸i trong qu¸ tr×nh vËn ®éng lÞch sö l©u dµi cña hä‛. Cuèi phÇn néi dung luËn v¨n, Hµ Thu Thuú rót ra n¨m nhËn xÐt chung vÒ sö thi Ch-¬ng Han: 1- Ch-¬ng Han cã nh÷ng thuéc tÝnh cña mét t¸c phÈm thuéc lo¹i sö thi. Bëi: - Ch-¬ng Han lµ mét t¸c phÈm tù sù mang tÝnh lÞch sö. 7 - Ch-¬ng Han lµ t¸c phÈm mang tÝnh k× vÜ. - Ch-¬ng Han lµ t¸c phÈm mang tÝnh nh©n d©n s©u ®Ëm. 2- Ch-¬ng Han lµ t¸c phÈm thuéc tiÓu lo¹i sö thi thiÕt chÕ x· héi. V× Ch-¬ng Han ca ngîi chiÕn c«ng cña nh©n vËt anh hïng. H×nh t-îng nh©n vËt Ch-¬ng Han rÊt gÇn víi h×nh t-îng nh©n vËt §¨m San trong Khan cña ng-êi £®ª. Hä ®Òu lµ nh÷ng ng-êi hïng chiÕn trËn cã c«ng lín ®èi víi d©n téc, hä mang ý t-ëng vµ ý chÝ ®¹i diÖn cho d©n téc. Hä m-u cÇu tù do, h¹nh phóc vµ sù giµu cã cho m×nh vµ cho céng ®ång. 3- Sö thi Ch-¬ng Han cã mét ý nghÜa to lín ®èi víi v¨n häc vµ v¨n ho¸ d©n gian cña ng-êi Th¸i T©y B¾c. Nã ®ãng gãp cho nÒn v¨n häc d©n téc Th¸i mét h×nh t-îng v¨n häc cã Ên t-îng s©u s¾c. Sö thi Ch-¬ng Han cßn ®ãng gãp to lín cho kho tµng nh÷ng lµn ®iÖu cæ cña d©n téc Th¸i - ®ã lµ lµn ®iÖu ‚Kh¾p Ch­¬ng‛. 4- §èi víi viÖc nghiªn cøu v¨n ho¸ cña n-íc ViÖt Nam thèng nhÊt ®a d©n téc, sö thi Ch-¬ng Han còng cã mét ý nghÜa v« cïng to lín. Nã gãp phÇn lµm t¨ng s¾c mµu nÒn v¨n ho¸ d©n gian n-íc ViÖt Nam ®a d©n téc thèng nhÊt nµy. 5- Sö thi Ch-¬ng Han cã mèi quan hÖ víi sö thi nhiÒu n-íc trong vµ ngoµi khu vùc §«ng Nam ¸. Tõ Ch-¬ng Han, chóng ta cã t- liÖu ®Ó nghiªn cøu, so s¸nh mèi quan hÖ víi sö thi Th¹o Hïng- Th¹o Ch-¬ng cña Lµo. - Bµi giíi thiÖu vÒ Sö thi Ch-¬ng Han cña GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt in trong cuèn Ch-¬ng Han- Sö thi Th¸i. Trong bµi viÕt nµy, GS ®· giíi thiÖu c¸c h×nh thøc tån t¹i cña Ch-¬ng. Ch-¬ng hay Ch-¬ng Han thùc chÊt lµ mét hiÖn t-îng v¨n ho¸ lÞch sö, cã mét sù l-u truyÒn réng lín. Ch-¬ng tr-íc hÕt lµ mét nh©n vËt tryuÒn thuyÕt. Ch-¬ng cã khi lµ mét ng-êi, th-êng lµ mét nh©n vËt anh hïng, cã khi lµ nhiÒu ng-êi, hoÆc còng cã thÓ lµ mét nhãm ng-êi. Trong ®êi sèng thùc tÕ cã mét nh©n vËt Ch­¬ng chuyªn ‚næi lo¹n‛ ®­îc gäi lµ giÆc Ch-¬ng. Sö thi Ch-¬ng Han lµ mét bé phËn quan träng trong c¸c h×nh thøc tån t¹i cña Ch-¬ng. PhÇn tiÕp theo, GS tãm t¾t t¸c phÈm, giíi thiÖu ®Ò tµi vµ chñ ®Ò t¸c phÈm. Theo GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt, t¸c phÈm cã hai ®Ò tµi chÝnh: §¸nh giÆc vµ lÊy vî. §Ò tµi chiÕn tranh trong sö thi Ch-¬ng Han chÝnh lµ ph¶n ¸nh lÞch sö chiÕn tranh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ch©u m-êng cña ng-êi Th¸i. Sö thi Ch-¬ng Han víi t- c¸ch lµ mét t¸c phÈm v¨n häc nghÖ thuËt ®· ph¶n ¸nh lÞch sö víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng: TÝnh hµo hïng k× vÜ, tÝnh l·ng m¹n lÞch sö. §©y lµ hai ®Æc ®iÓm cña sö thi Ch-¬ng Han vÒ ph-¬ng ph¸p ph¶n ¸nh vµ kh¸i qu¸t lÞch sö- x· héi, còng lµ hai ®Æc ®iÓm ®Ó ph©n biÖt sö thi vµ c¸c bé m«n khoa häc x· 8 héi kh¸c nh- sö häc, d©n téc häc. PhÇn kÕt luËn, GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt kh¼ng ®Þnh: Ch-¬ng Han lµ sö thi tiªu biÓu cña ng-êi Th¸i ë T©y B¾c ViÖt Nam. XÐt vÒ néi dung ®Ò tµi, Ch-¬ng Han lµ sö thi thiÕt chÕ x· héi v× ®Ò tµi cña nã lµ sù æn ®Þnh trËt tù x· héi. B»ng chiÕn tranh, Ch-¬ng vµ ®ång ®éi ®· ®em l¹i sù thèng nhÊt vµ hoµ b×nh cho vïng Th¸i. XÐt vÒ thêi k× ra ®êi, Ch-¬ng Han lµ sö thi cæ s¬. V× x· héi Th¸i thêi h×nh thµnh sö thi vÉn lµ x· héi cæ s¬ tiÒn quèc gia, h×nh th¸i tËp trung cao nhÊt lµ 16 ch©u m-êng Th¸i, ch-a bao giê h×nh thµnh nhµ n-íc. Tuy nhiªn ®©y lµ sö thi cæ s¬ thêi k× muén, v× r»ng, ®Ò tµi cña cuéc chiÕn ®Êu trong Ch-¬ng Han lµ ®Êu tranh x· héi, kh«ng ph¶i lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a con ng-êi víi tù nhiªn nh»m ®¹t ®Õn nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ nguyªn thuû. Nh©n vËt chÝnh lµ con ng-êi, kh«ng ph¶i con ng-êi vµ tù nhiªn ®-îc biÕn ho¸ thµnh thó vËt, qu¸i vËt nhsö thi cæ s¬ thêi k× ®Çu. - Bµi viÕt cña GS.TSKH.Phan §¨ng NhËt víi tiªu ®Ò: ‚ Mèi quan hÖ gi÷a sö thi Ch-¬ng Han vµ sö thi Th¹o Hïng hay Ch-¬ng‛. Trong bµi viÕt nµy, GS Phan §¨ng NhËt ®èi chiÕu hai b¶n sö thi: Ch-¬ng Han cña ng-êi Th¸i- ViÖt Nam vµ Th¹o Hïng cña ng-êi Th¸i- Lµo ®Ó t×m ra mèi quan hÖ gi÷a chóng. §èi chiÕu vÒ nh©n vËt, GS ®-a ra nhËn xÐt: ‚dÇu cã sai kh¸c Ýt nhiÒu, hÖ thèng nh©n vËt trong 2 sö thi Th¸i- Lµo vµ Th¸i- ViÖt c¬ b¶n thèng nhÊt‛. §èi chiÕu vÒ cèt truyÖn, GS nhËn xÐt: Tuy cã kh¸c biÖt nhá, nh-ng toµn bé cèt truyÖn lµ thèng nhÊt. Tõ ®ã, GS Phan §¨ng NhËt kÕt luËn: Tr-êng hîp cña Ch-¬ng Han vµ Th¹o Hïng hay Ch-¬ng xÐt tÝnh chÊt trïng lÆp trong c¶ 2 ph¹m vi nh©n vËt vµ cèt truyÖn, xÐt møc trïng lÆp ë cÊp ®é cao, chóng ta cã thÓ coi ®©y lµ nh÷ng t¸c phÈm cïng céi nguån. Ch-¬ng Han vµ Th¹o Hïng hay Ch-¬ng lµ c¸c dÞ b¶n cña cïng mét kiÖt t¸c sö thi chung cña ng-êi Th¸i, vµ cßn kh«ng Ýt dÞ b¶n sö thi Th¸i n÷a, cã chñ ®Ò chung, mang tªn Hïng(hoÆc Ch-¬ng) hiÖn l-u truyÒn t¹i c¸c vïng ng-êi Th¸i ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa. - Mét sè bµi giíi thiÖu sö thi Th¹o Hïng- Th¹o Ch-¬ng cña Lµo, Th¸i Lan. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ®Òu míi chØ b-íc ®Çu t×m hiÓu vµ ®i vµo mét sè khÝa c¹nh nhá, ch-a cã c«ng tr×nh nµo cã c¸i nh×n bao qu¸t toµn bé Sö thi Ch-¬ng Han. Nh-ng chóng t«i coi ®ã lµ nh÷ng tiÒn ®Ò v÷ng ch¾c, nh÷ng gîi ý quÝ b¸u mµ chóng t«i cÇn tham kh¶o, häc hái trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, triÓn khai ®Ò tµi. 5- ®ãng gãp cña luËn v¨n: 9 - Tõ tr-íc ®Õn nay, c¸c nhµ nghiªn cøu chØ quan t©m ®Õn sö thi anh hïng T©y Nguyªn, c¸c t¸c phÈm sö thi nh- §¨m S¨n, Xing Nh· ®· ®-îc ng-êi ®äc biÕt ®Õn nh- nh÷ng kiÖt t¸c cña v¨n ho¸- v¨n häc T©y Nguyªn, Ýt ng-êi biÕt ®Õn vµ quan t©m ®Õn sö thi T©y B¾c. LuËn v¨n cña chóng t«i lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu sö thi Ch-¬ng Han víi t- c¸ch lµ sö thi anh hïng cña ng-êi Th¸i ë T©y B¾c mét c¸ch toµn diÖn vµ hÖ thèng. - Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i cè g¾ng ®Æt sö thi Ch-¬ng Han trong mèi quan hÖ víi khu vùc §«ng Nam ¸ mµ tr-íc hÕt lµ trong mèi quan hÖ víi Lµo , Th¸i Lan ®Ó t×m ra nh÷ng nÐt cã tÝnh b¶n ®Þa vµ nh÷ng nÐt mang tÝnh khu vùc. 6- cÊu tróc cña luËn v¨n: Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n ®-îc cÊu tróc thµnh ba ch-¬ng: Ch-¬ng 1: Ng-êi Th¸i vµ V¨n ho¸ cña d©n téc Th¸i ë ViÖt Nam. Ch-¬ng 2: §Æc ®iÓm vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña sö thi Ch-¬ng Han. Ch-¬ng 3: B-íc ®Çu t×m hiÓu s¾c th¸i b¶n ®Þa vµ quan hÖ §«ng Nam ¸ cña sö thi Ch-¬ng Han. 10 PhÇn néi dung Ch-¬ng 1 ng-êi th¸i vµ v¨n ho¸ cña d©n téc Th¸i ë ViÖt Nam 1.1. Ng-êi Th¸i ë ViÖt Nam: 1.1.1. ViÖt Nam cã kho¶ng trªn d-íi mét triÖu ng-êi Th¸i c- tró trªn mét ®Þa bµn kh¸ réng, liÒn tõ T©y B¾c ViÖt Nam ®Õn miÒn T©y Thanh Ho¸, NghÖ An (r¶i suèt tõ s«ng Thao qua S«ng §µ, s«ng M· ®Õn tËn s«ng Lam). Hä c- tró kh¾p toµn tØnh S¬n La, Lai Ch©u, tËp trung thµnh c¸c huyÖn thuéc c¸c tØnh Lµo Cai, NghÜa Lé, Yªn B¸i, Hoµ B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An [50]. §©y lµ vïng rõng nói trïng trïng ®iÖp ®iÖp, nói cao bao quanh c¸c thung lòng, lßng ch¶o bÞ chia c¾t bëi c¸c con s«ng, khe suèi: S«ng §µ, S«ng M·, NÆm Mu, NÆm Na; phÝa §«ng cã d·y nói Hoµng Liªn S¬n víi nh÷ng ®Ønh Phanxip¨ng, PuLu«ng, YamPh×nh, PuKhao L-¬ng cao vót; phÝa T©y lµ d·y nói s«ng M· víi nh÷ng ngän Pu§en§inh, PaSamSao, PuLaiLeng ®iÖp trïng [50]. N»m gi÷a nh÷ng d·y nói tÇng tÇng, líp líp ®ã lµ c¶ mét vïng cao nguyªn réng lín: Méc Ch©u, Nµ S¶n (S¬n La). §©u ®ã bªn nh÷ng thung lòng, lßng ch¶o cã nh÷ng d·y nói ®¸ v«i dùng ®øng, cã ngän ®-îc chÊm døt bëi vÕt c¾t th¼ng tõ trªn xuèng d-íi cña l-ìi dao ¶i LËc CËc trong truyÒn thuyÕt xa x¨m thµnh ‚Pha Lan‛ (v¸ch nói ®¸) tr¾ng xo¸ víi nhiÒu h×nh thï võa tr÷ t×nh, võa bÝ hiÓm. ChÝnh v× vËy mµ ng-êi Th¸i ®· cã nh÷ng c©u th¬ næi tiÕng nãi vÒ quª h-¬ng m×nh: ‚Hªn to phu tèc pó dÆn duéi Huæi tèc huæi l¹n c¾p, hin há‛ 11 NghÜa lµ: ‚Nh×n thÊy ch¨ng! nói tiÕp nói trËp trïng, Suèi reo, th¸c ®æ, uèn khóc qua nÒn ®¸ v«i‛ Bèn c¸nh ®ång réng lín miÒn T©y B¾c (c¸nh ®ång M-êng Thanh ë §iÖn Biªn – Lai Ch©u, M-êng Lß ë NghÜa Lé – Yªn B¸i, M-êng Than thuéc Than Uyªn – Lµo Cai, M-êng TÊc thuéc Phï Yªn – S¬n La) vµ nhiÒu c¸nh ®ång nhá ven s«ng suèi T©y B¾c, T©y B¾c Trung Bé lµ vïng ®Êt ®ai mµu mì, phï hîp cho nhiÒu c©y trång nh- lóa, ng«, khoai, s¾n, c¸c lo¹i hoa mµu vµ c©y ¨n qu¶… Tuy vÉn thuéc vïng nhiÖt ®íi nh-ng khÝ hËu n¬i ®©y l¹i v« cïng kh¾c nghiÖt. Mét n¨m cã thÓ chia lµm ba mïa chÝnh: mïa hanh kh«, mïa s-¬ng mï vµ mïa m-a. Mïa rÐt cã khi nhiÖt ®é xuèng thÊp tíi 4oC, mïa nãng lªn tíi 39oC vµ víi mçi tiÓu vïng còng cã nhiÒu khÝ hËu kh¸c nhau. Cã khi cïng mét thêi ®iÓm ë Méc Ch©u, Sa Pa ph¶i mÆc ¸o rÐt, ®¾p ch¨n b«ng th× ë n¬i kh¸c chØ cÇn mÆc ¸o céc tay, ngñ kh«ng cÇn ®¾p ch¨n. Cã khi trong mét ngµy cã khÝ hËu cña bèn mïa. KhÝ hËu kh¾c nghiÖt cïng víi nói non hiÓm trë khiÕn c¶ vïng nµy x-a tõng ®-îc coi lµ chèn ‚rõng thiªng n­íc ®éc‛, tõng lµ n¬i ‚che gi÷ cho c¸c trÊn nh­ dËu nh­ phªn, ¸n ng÷ miÒn th­îng du lµm then chèt‛ [50,17]. Do ®Þa h×nh phøc t¹p víi nói cao, s«ng s©u nªn dßng ch¶y c¸c s«ng suèi cña vïng còng trë nªn ®ét ngét, d÷ déi. Dßng n-íc ®æ dån tõ trªn cao xuèng vùc s©u t¹o thµnh th¸c n-íc tr¾ng xo¸ trªn nh÷ng triÒn nói xanh. Mïa m-a, nh÷ng trËn n-íc lò v« cïng hung h·n, d÷ tîn. N-íc lò ®ôc ngÇu, Çm Çm, µo µo cuèn theo nh÷ng c©y to vµ c¶ cµnh l¸, r¸c r-ëi, ®¸ sái lao ®i víi mét tèc ®é vµ ©m thanh ghª ng-êi. Sau c¬n thÞnh né, n-íc rót ®Ó l¹i hai bªn bê s«ng nhiÒu vÖt b·i ®¸ héc, c¸t sái ®ñ h×nh thï kÝch cì ®-îc tinh luyÖn tr¬n tru vµ vÖt c¸c lo¹i c©y ®æ ng¶ nghiªng hai bªn bê. Con s«ng l¹i hiÒn hoµ ch¶y, men theo c¸c thung lòng t-íi n-íc vµ cung cÊp phï sa mµu mì cho c¸c c¸nh ®ång. Tr¶i quanh thung lòng lµ nh÷ng d·y nói trïng ®iÖp, nhÊp nh« kho¸c trªn m×nh mµu xanh c©y l¸ cña vïng nhiÖt ®íi. Chóng hiÖn lªn 12 trong tÇm nh×n vµ trÝ t-ëng t-îng cu¶ con ng-êi víi ®ñ h×nh thï nh÷ng con vËt khæng lå nh­ rång chÇu, r¾n l­în, hæ phôc, ®¹i bµng bay… t¹o nªn mét thÕ giíi sinh ®éng võa hïng vÜ võa kho¸ng ®¹t nªn th¬. Mïa ®«ng m©y phñ ®Çy nói rõng m-êng b¶n, tíi chÝn, m-êi giê míi cã ¸nh n¾ng mÆt trêi. §i trªn nh÷ng con ®-êng v¾t vÎo trªn s-ên nói lÈn trong nh÷ng d¶i s-¬ng mï ng-êi ta cã c¶m gi¸c nh- m×nh ®ang ®i trong m©y. Mïa xu©n, hoa ban në tr¾ng nh÷ng d¶i rõng nói xanh ®Ëm vµ ®ã ®©y ®iÓm xuyÕt mµu hång phít cña hoa ®µo. Rõng n¬i ®©y lµ rõng nhiÖt ®íi, Èm, thÊp, nhiÒu tÇng c©y cèi, d©y leo ch»ng chÞt. NhÊt lµ nh÷ng c¸nh rõng nguyªn sinh vïng T©y B¾c. VÎ rËm r¹p, ©m u cña nã lµ n¬i héi tô cña nhiÒu loµi ®éng thùc vËt. ë ®ã, ¸nh n¾ng mÆt trêi hÇu nh- kh«ng v-ît qua ®-îc nh÷ng líp cµnh l¸ giao nhau ®an kÝn. Th¶ng hoÆc trªn nh÷ng lèi mßn d-íi t¸n c©y ta míi thÊy ®-îc nh÷ng tia n¾ng chiÕu xuèng th©n c©y vµ tÇng thæ nh-ìng d-íi mÆt ®Êt thµnh nh÷ng h×nh hoa n¾ng lèm ®èm. Ngµy x-a,®i trªn nh÷ng con ®-êng mßn rËm r¹p nèi tõ m-êng nµy ®Õn m-êng kia, b¶n nµy ®Õn b¶n kh¸c ph¶i ®i qua rõng. Ph¶i cã lßng can ®¶m l¾m ng-êi ta míi d¸m mét m×nh v-ît qua nh÷ng lèi mßn Êy bëi bÊt kú mét h×nh thï hay tiÕng ®éng l¹ hoÆc mét cµnh c©y kh« r¬i còng lµm gai ng­êi, run sî cho lµ cã ‚phipa‛ (ma rõng) trªu. Kh«ng gian nói rõng T©y B¾c còng cã lóc thËt buån rÇu ¶m ®¹m. §ã lµ vµo mïa m-a, nh÷ng trËn m-a rõng kÐo dµi hµng th¸ng khiÕn ng-êi ta ®i ®©u còng ng¹i, chØ ë nhµ nghe ©m thanh å å ngoµi suèi; tiÕng tÝ t¸ch cña m-a r¬i bªn d-íi vßm l¸, ngoµi m¸i nhµ tranh; tiÕng c«n trïng kªu r¶ rÝch kÐo dµi, kh«ng døt… Vµo buæi chiÒu ®«ng nh÷ng ngän giã l¹nh thæi vµo rõng c©y hoÆc nh÷ng c¬n giã l¹nh buèt tõ rõng giµ mang theo h¬i buèt cña nói ®¸ thæi µo ®Õn lµm mäi vËt nh- co l¹i v× c¸i l¹nh c¾t da c¾t thÞt. §ªm ®ªm, trong giÊc ngñ im l×m cña nói rõng næi lªn lóc khoan lóc nhÆt tiÕng kh¶m kh¾c, tiÕng c«n trïng, tiÕng r× rÇm cña khe suèi xa hßa cïng tiÕng cän n­íc ®æ xuèng lin… C¶nh vËt 13 vµ ©m thanh Êy t¹o nªn khung c¶nh cña mïa ®«ng buån b· ë nói rõng T©y B¾c vµ T©y B¾c Trung Bé. §ång bµo Th¸i nãi riªng, c¸c d©n téc Ýt ng-êi kh¸c nãi chung sinh sèng l©u ®êi nªn cã mèi quan hÖ g¾n bã th©n thiÕt, mËt thiÕt víi thiªn nhiªn rõng nói. Rõng b¹t ngµn lµ n¬i cung cÊp mäi nhu yÕu phÈm cÇn thiÕt cho cuéc sèng hµng ngµy cña con ng-êi tõ gç lµm nhµ, cñi nÊu ¨n vµ s-ëi Êm, chiÕu s¸ng, l¸ thuèc, thó rõng vµ c¶ n-¬ng. Trong nh÷ng th¸ng gi¸p h¹t hoÆc kh«ng may mÊt mïa th× rõng nói trë thµnh vÞ cøu tinh hµo phãng vµ nh©n tõ. G¾n bã víi nói rõng, hä quen tõng mám ®åi, khe suèi, lïm c©y, m« ®Êt, t¶ng ®¸… Nh÷ng sù vËt tù nhiªn v« tri, v« gi¸c ®· thµnh ng-êi b¹n th©n thiÕt cña con ng-êi. Nçi buån, niÒm vui vµ ngay c¶ t×nh th-¬ng nçi nhí nhiÒu khi còng ®-îc trao göi cïng thÕ giíi tù nhiªn: ‚L«m a l«m ¬i L«m pay t¼u va l«m m-a n-a lÓ Va l«m pay t¼u khu«n ha chÝ p¸ khã c-a Va l«m m-a n-a khu«ng chai chÝ pak lãt lai L«m pÝn chai khu«n pi chÝ pak quam x-¬ng lay n¬ Xai l¶ hua co chai ¬i‛ [17,256] DÞch nghÜa: ‚Giã µ giã ¬i Giã xu«i hay giã ng-îc Giã xu«i cho ta göi theo gãi muèi NÕu giã ng-îc cho trai göi theo cuén t¬ NÕu giã lèc quay anh göi em lêi th-¬ng T×nh th­¬ng, t×nh nhí ¬i‛ §Þa lý thiªn nhiªn, nói rõng, s«ng suèi, ®Êt ®ai kh«ng chØ lµ c¶nh quan m«i tr-êng sinh th¸i ®Þa lý tù nhiªn mµ cßn lµ m¹ch nguån cho nh÷ng t©m hån thi sÜ vïng cao. Nh÷ng ¸ng v¨n häc d©n gian c¸c d©n téc thiÓu sè nãi chung vµ v¨n häc d©n gian Th¸i nãi riªng tu«n ch¶y tõ m¹ch nguån c¶m høng Êy nªn mang ©m h-ëng cña tù nhiªn, h¬i thë cña nói rõng, c¸i trong trÎo tinh khiÕt cña n-íc nguån khe suèi. 14 1.1.2. Sau ng-êi Tµy, ng-êi Th¸i lµ d©n téc thiÓu sè ®«ng thø hai ë ViÖt Nam, chiÕm 60% d©n sè cña 22 d©n téc[50,15] c- tró däc vïng T©y B¾c (thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La, Yªn B¸i, Lµo Cai, Hoµ B×nh) vµ miÒn T©y B¾c Trung Bé (T©y NghÖ An vµ Thanh Ho¸). Ng-êi Th¸i cã hai ngµnh: Th¸i ®en vµ Th¸i tr¾ng. Th¸i ®en (T¸y ®¨m) c- tró chñ yÕu ë V¨n ChÊn (Yªn B¸i), Than Uyªn (Lµo Cai), M-êng La, ThuËn Ch©u, Mai S¬n, S«ng M· (S¬n La), TuÇn Gi¸o, §iÖn Biªn, S×n Hå, Phong Thæ, Quúnh Nhai (Lai Ch©u), miÒn T©y Thanh Ho¸ vµ T©y NghÖ An. Th¸i tr¾ng c- tró chñ yÕu ë M-êng Lay, M-êng TÌ, Phong Thæ, Mai Ch©u- Hoµ B×nh, M-êng Chiªn( Quúnh Nhai), M-êng ChiÕn( M-êng La), Méc Ch©u vµ Phï Yªn. C¸c c«ng tr×nh khoa häc cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®i tr-íc ®· ®-a ra ®-îc nh÷ng ph¸c th¶o vÒ tæ tiªn cña ng-êi Th¸i. Tæ tiªn ng-êi Tµy- Th¸i lµ mét trong c¸c téc thuéc thµnh phÇn téc ng-êi M«ng-g«-l«Ýt ph-¬ng Nam ®· h×nh thµnh vµ sinh tô ë vïng Xip-xong-p¨n-na (thuéc Nam Trung Quèc vµ B¾c §«ng D-¬ng ngµy nay). Nh÷ng d©n téc nµy ®· gãp phÇn t¹o nªn mét nÒn v¨n ho¸ cã nhiÒu nÐt ®Æc s¾c th-êng gäi lµ v¨n ho¸ ph-¬ng Nam. Theo sö s¸ch Trung Quèc cho r»ng, tõ thiªn niªn kû thø III tr-íc C«ng nguyªn ®Õn ®êi TÇn – H¸n vÒ sau ®· diÔn ra m¹nh mÏ nh÷ng cuéc thiªn di réng lín cña tæ tiªn c¸c d©n téc MiÕn, Di, B¹ch vµ tæ tiªn ng-êi H¸n xuèng miÒn Nam vµ T©y Nam Trung Quèc hoÆc miÒn ®Çu nguån c¸c con s«ng lín ch¶y vµo §«ng D-¬ng. KÕt qu¶ lµ c¸c téc ng-êi b¶n ®Þa vïng nµy ph¶i thiªn di xuèng phÝa Nam hoÆc d¹t vµo vïng rõng nói. Sù hçn hîp nh©n chñng vµ v¨n ho¸ diÔn ra m¹nh mÏ lµm thay ®æi côc diÖn cña ng-êi Tµy – Th¸i. Hai cuéc thiªn di lín vµo cuèi thiªn niªn kû I tr-íc C«ng nguyªn vµ ®Çu thiªn niªn kû II sau C«ng nguyªn theo h-íng T©y Nam vµ Nam ®· t¸ch khèi Tµy – Th¸i lµm ®«i. Cho ®Õn ®Çu C«ng nguyªn sù ph©n bè ngµnh Tµy – Th¸i phÝa §«ng vÒ c¬ b¶n ®· æn ®Þnh. Cßn sù ph©n bè ngµnh Tµy – Th¸i ë phÝa T©y th× æn ®Þnh muén h¬n. Qu¸ tr×nh t¸ch khái tæ tiªn Tµy cæ cña téc ng-êi Th¸i g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh chinh phôc nh÷ng miÒn ®Êt míi vèn lµ khu vùc c- tró cña nh÷ng téc ng-êi tiÒn Th¸i. §ã lµ c¸c téc ng-êi n»m trong trong nhãm ng«n ng÷ M«n-Kh¬me, bao gåm Kh¬mó, M¶ng, Kh¬me, Xinhmun, C¬tu, Laha. Theo §Æng Nghiªm V¹n, vµo kho¶ng thÕ kû XI-XII, mét bé phËn tæ tiªn ngµnh Th¸i ®en do anh em dßng hä T¹o lµ T¹o Xu«ng vµ 15 T¹o Ng¬n dÉn ®Çu xu«i theo dßng ‚NËm Tao‛ (s«ng Hång) ®Õn h¹ l­u th× t¹t sang bªn ph¶i chiÕm ®Êt M-êng Lß, lÊy c¸nh ®ång M-êng Lß – NghÜa Lé ngµy nay lµm trung t©m. Sau ®ã mét thêi gian, hËu duÖ cña dßng hä T¹o thñ lÜnh lµ L¹ng Ch-îng cÇm binh thu phôc dÇn c¸c bé téc Nam ¸ tõ NghÜa Lé qua S¬n La vµ tíi §iÖn Biªn [64, 218]. Cïng thêi ®ã, mét bé phËn Th¸i tr¾ng kh¸c ë Lµo do thñ lÜnh Nhät C»m cÇm ®Çu ®Õn c- tró ë vïng phÝa Nam T©y B¾c [49]. Hµnh tr×nh cña L¹ng Ch-îng , Nhät C»m më ®Çu giai ®o¹n tÇng líp thèng trÞ Th¸i lµm chñ miÒn T©y B¾c. Hä c- tró æn ®Þnh theo c¸c c¸nh ®ång lín vµ nh÷ng thöa ruéng bËc thang ven s«ng, suèi võa lµm ruéng võa lµm n-¬ng. Víi bµn tay lao ®éng cÇn cï, chÞu khã,, ng-êi Th¸i dÇn x©y dùng c¸c b¶n m-êng T©y B¾c trë thµnh hïng m¹nh, giµu cã, ®«ng vui rén rµng tiÕng kh¾p, tiÕng ®µn. Do ®Þa bµn c- tró vµ nh÷ng cuéc di d©n lín, c¸c ngµnh Th¸i tr¾ng, Th¸i ®en ®· chÞu ¶nh h-ëng rÊt nhiÒu bëi nÒn v¨n ho¸ vµ nh©n chñng cña c¸c c- d©n ®Þa ph-¬ng n¬i mµ hä ®i qua. Nãi c¸ch kh¸c, ng-êi Th¸i trong lÞch sö ®· cã qu¸ tr×nh hçn dung vµ tiÕp biÕn v¨n ho¸ bëi c¸c d©n téc anh em ®Ó t¹o nªn s¾c th¸i v¨n ho¸ cña c¶ vïng. Nh÷ng ¸ng mo cña ng­êi Th¸i ®· ‚v« t×nh‛ kÓ l¹i qu¸ tr×nh thiªn di nµy: ‚§­a xuèng nói KÑo PÐt §-a xuèng nÐp KÑo Piªn Xuèng ®Õn m-êng Lö trªn ®Êt Lµo Xuèng ®Êt Lµo ®Êt réng trêi thÊp Xuèng ®Õn m-êng Thanh d-íi, Thanh trªn Xuèng m-êng §ãi, m-êng §u«n Xuèng m-êng L»m, m-êng LÌo Xuèng m­êng Hóng, ChiÒng Kh­¬ng…‛ [Theo Lª Sü Gi¸o ] 16 §o¹n mo nµy kÓ l¹i ®-êng ®i cña cá c©y, sóc vËt tõ trªn trêi xuèng trÇn gian. Mét lo¹t nh÷ng ®Þa danh cña T©y B¾c, Lµo, Thanh Ho¸ ®· ®-îc nh¾c ®Õn. C¸c tªn ®Êt tªn m-êng nµy ph¶n ¸nh mét c¸ch râ rµng con ®-êng di d©n cña ng-êi Th¸i ViÖt Nam: tõ T©y B¾c ViÖt Nam, tõ Lµo däc theo s«ng M· xuèng miÒn T©y Thanh Ho¸, NghÖ An. C¸c truyÖn d©n gian cña d©n téc Th¸i ®· cã sù vay m-în nh÷ng h×nh ¶nh, m«tif, cèt truyÖn cña c¸c d©n téc kh¸c nh­ Kh¸ng, X¸, Lµo… trong qu¸ tr×nh céng c-. NhiÒu t¸c phÈm d©n gian cña d©n téc Th¸i ë ViÖt Nam cã mèi quan hÖ gÇn gòi víi c¸c phÈm d©n gian cña c¸c n-íc trong khu vùc. Sö thi Ch-¬ng Han lµ mét minh chøng. Trong ‚Qu¾m tè m-íng‛ cã truyÖn kÓ r»ng sau n¹n hång thuû, mäi sinh vËt ®Òu bÞ chÕt hÕt, tr¸i ®Êt trë nªn hoang vu. Tr-íc c¶nh ®ã, Then (chñ m-êng Trêi) míi nghÜ ra c¸ch x©y dùng l¹i trÇn gian ®«ng vui nh- x-a. Then ®· sai T¹o Xu«ng, T¹o Ng¬n ®em theo t¸m ‚tau pung‛ (qu¶ bÇu) xuèng trÇn gian, ë ngoµi m-êng Trêi cña Then. Mäi gièng loµi chøa ®ñ trong ®ã. S¸u qu¶ bÇu ®-îc T¹o Ng¬n ®em xuèng m-êng Lß ®Î ra c¸c gièng loµi vµ s¸u cét chèng trêi. Cßn hai qu¶ r¶i ®i c¸c n¬i kh¸c thµnh gièng ng-êi M-êng D«n, m-êng Lµo, m-êng Lù. ë T©y B¾c ViÖt Nam cã l-u truyÒn c¸c truyÖn kÓ vÒ ng-êi anh hïng Ch-¬ng Han, ë t©y NghÖ An cã anh hïng ca Khñn Ch-ëng, ë Lµo vµ Th¸i Lan cã sö thi Th¹o Hïng hay Ch-¬ng. §©y lµ mét b»ng chøng vÒ sù giao l-u, g¾n kÕt nhau cña ng-êi Th¸i ë ViÖt Nam vµ ng-êi Lµo, ng-êi Th¸i Lan. Giao l-u v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc gÇn gòi nhau vÒ m«i tr-êng ®Þa lý – lÞch sö lµ mét qu¸ tr×nh tÊt yÕu ®Ó t¹o nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ chung cña c¶ vïng bªn c¹nh nh÷ng nÐt ®éc ®¸o riªng cña tõng d©n téc. S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh giao l-u ®ã lµ nh÷ng hiÖn t-îng v¨n ho¸ - x· héi – v¨n häc nghÖ thuËt nh- sö thi Ch-¬ng Han. Nh÷ng khÝa c¹nh cã tÝnh s¬ l-îc vÒ lÞch sö ng-êi Th¸i nãi trªn phÇn nµo gióp chóng ta h×nh dung ®-îc mét trong nh÷ng m¹ch nguån 17 v¨n ho¸, m«i tr-êng sinh ra v¨n häc d©n gian Th¸i nãi chung, sö thi Ch-¬ng Han nãi riªng. 1.1.3. Sau nhiÒu thÕ kû nhäc nh»n trªn nh÷ng b-íc ®-êng chinh chiÕn ‚pang t¹o tè m­¬ng‛ (thêi kú ®i t×m m­êng) lµ ®Õn thêi kú æn ®Þnh c­ tró lµm kinh tÕ n«ng nghiÖp x©y dùng b¶n m­êng: ‚pang t¹o kin m­¬ng‛ (thêi t¹o x©y m-êng). Do ®Æc tr-ng cña ®Þa bµn c- tró kh«ng chØ cã nói cao rõng rËm, s«ng s©u mµ cßn thêi tiÕt nãng Èm, m-a nhiÒu cña vïng nhiÖt ®íi thuËn lîi cho c©y cèi ph¸t triÓn, ng-êi Th¸i cæ ®· sím chuyÓn tõ s¨n b¾t, h¸i l-îm sang trång trät, ch¨n nu«i. §iÒu kiÖn thiªn nhiªn ®· dÉn d¾t con ng-êi tíi viÖc thiÕt chÕ ®ång ruéng. Theo CÇm Träng – Phan H÷u DËt vµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu t©m huyÕt kh¸c, ng-êi Th¸i lµ mét céng ®ång téc ng-êi sím cã nÒn v¨n ho¸ lóa n-íc ë trong c¸c thung lòng lßng ch¶o [50, 55]. NhiÒu sö s¸ch, truyÖn kÓ cho biÕt ng-êi Th¸i sím biÕt tËn dông yÕu tè n-íc vµ ®Êt ®Ó khai khÈn ®Êt ®ai lµm ruéng, më réng diÖn tÝch canh t¸c trªn c¸c c¸nh ®ång lín nhá ë c¸c thung lòng lßng ch¶o hoÆc ë ven c¸c con s«ng, con suèi. Râ rµng, ng-êi Th¸i lµ c- d©n n«ng nghiÖp vµ ban ®Çu chñ yÕu lµ trång lóa n-íc. Qua nhiÒu thÕ hÖ kiÕn t¹o, ng-êi Th¸i ®· cã kinh nghiÖm kÜ thuËt th©m canh c©y lóa. Hä còng ®· x¸c ®Þnh ®­îc bèn yÕu tè ‚cÇn‛ cña nghÒ trång lóa theo thø tù ‚n­íc – ph©n – cÇn – gièng‛ ®Ó t¨ng n¨ng suÊt. Theo ®ã, ng-êi Th¸i x©y dùng mét hÖ thèng t-íi tiªu ®éc ®¸o bao gåm bèn yÕu tè ‚m­¬ng – phai – l¸i – lin‛ thÝch hîp víi ®Þa thÕ cña ruéng n-íc. Tøc lµ hä biÕt kh¬i nh÷ng ®-êng dÉn n-íc (M-¬ng), ®¾p ®Ëp ng¨n n-íc (Phai), ®Æt ‚cän‛ vµ dÉn n­íc qua ch­íng ng¹i (L¸i) vµ lµm c¸c m¸ng ®Ó dÉn n-íc vµo ruéng (Lin). HÖ thèng t-íi tiªu nµy ®· trë thµnh nÐt v¨n ho¸ rÊt ®Æc tr-ng cña ng-êi Th¸i: v¨n ho¸ thung lòng. §Æc tr-ng v¨n ho¸ nµy ®· ®-îc ph¶n ¸nh b»ng nh÷ng h×nh t-îng 18 v¨n häc trong kh¸ nhiÒu truyÖn kÓ Th¸i nh- Qu¾m tè m-íng, T¸y pó xÊc, c¸c truyÖn th¬. Ng-êi Th¸i cßn kÕt hîp lµm n-¬ng rÉy, trång nh÷ng c©y, cñ, qu¶ dïng lµm thøc ¨n vµ cung cÊp nh÷ng nhu yÕu phÈm cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cuéc sèng: quÇn ¸o, ch¨n mµn, ®Öm… Hä còng lµm thªm nh÷ng nghÒ phô kh¸c nh­ nghÒ dÖt v¶i, ®an l¸t… Cuéc sèng cña nh÷ng c- d©n Th¸i chñ yÕu lµ tù cÊp, tù tóc. Con ng-êi sèng dùa vµo rõng, s«ng, suèi bëi nã lµ n¬i cung cÊp nhiÒu nguån l-¬ng thùc, thùc phÈm bæ sung cho b÷a ¨n lµm phong phó thªm ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña hä. §iÒu kiÖn kinh tÕ vËt chÊt cña ng-êi Th¸i ®· ¶nh h-ëng lín ®Õn ®êi sèng v¨n ho¸, tinh thÇn vµ liªn quan chÆt chÏ tíi quan niÖm sèng cña hä trong mäi thêi ®¹i. 1.1.4. Cho ®Õn tr-íc C¸ch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945, x· héi Th¸i lµ mét x· héi thuéc ‚thêi kú ®Çu cña chÕ ®é phong kiÕn cßn nhiÒu tµn dcña chÕ ®é tr­íc ®ã‛ [55] biÓu hiÖn ë viÖc së h÷u ruéng ®Êt, bé m¸y cai trÞ vµ n«ng d©n lao ®éng. TÊt c¶ ®Êt ®ai, ruéng n­¬ng, nguån n­íc… ®Òu thuéc quyÒn së h÷u c«ng céng cña m-êng. Nh-ng tïy n¬i trong qu¸ tr×nh lÞch sö còng cã sù diÔn biÕn kh¸c nhau. Cã n¬i, chóa ®Êt thùc chÊt lµ kÎ chiÕm h÷u ®Êt ®ai ruéng n-¬ng. Theo ®Þa vÞ vµ chøc phËn, mçi thµnh viªn trong m-êng ®¹i diÖn nhËn mét sè ruéng ®Ó lµm ¨n vµ ®ãng gãp thãc ‚g¸nh v¸c‛ ®Ó nu«i ng-êi bÒ trªn vµ chi dïng vµo viÖc cña m-êng. Bé m¸y cai trÞ trong mét m-êng Th¸i gåm ChÈu M-êng, Ph×a, T¹o vµ nh÷ng ng-êi cÇm ®Çu c¸c l·nh chóa phong kiÕn. §øng ®Çu m-êng lµ ChÈu M-êng, ®øng ®Çu Ph×a lµ T¹o Ph×a, ®øng ®Çu b¶n lµ T¹o B¶n. M-êng lµ l·nh ®Þa c¸t cø cña ChÈu M-êng, cã bé m¸y cai trÞ hoµn chØnh vÒ néi chÝnh, qu©n sù vµ ngo¹i giao. D-íi ChÈu M-êng, c¸c l·nh chóa cai trÞ ë mçi vïng theo luËt chung cæ truyÒn. Ngoµi ra, hä cßn tù ®Æt luËt riªng theo së thÝch c¸ nh©n (lÖ lµng) ®Ó tha hå thao tóng, bãc lét nh©n d©n. X· héi Th¸i cã hai tÇng líp chÝnh: quÝ téc quan l¹i vµ d©n ‚g¸nh v¸c‛ hay ‚cu«ng, nhèc, puapai‛. Quan hÖ gi÷a hai 19 tÇng líp theo hÖ thèng khÐp kÝn tõ trªn xuèng d-íi. Bän quÝ téc quan l¹i thèng trÞ lu«n t×m mäi c¸ch biÖn minh cho hµnh ®éng cña m×nh lµ dùa vµo ‚luËt ®íi x¬‛ (luËt ®êi x­a) nµo ®ã, tù mÖnh danh lµ thay mÆt ‚then‛ ®Ó trÞ d©n. Ngay c¶ ®Õn cha, mÑ, chó, b¸c… nh÷ng kÎ võa lµ n¹n nh©n võa lµ ng-êi thùc hiÖn thø luËt ®ã, còng lu«n tá ra mÉn c¸n thùc thi, cã khi cßn hoµn toµn tin t-ëng r»ng m×nh lµm ®óng. §©y chÝnh lµ nÕp nghÜ ®· ¨n s©u vµo tiÒm thøc ng-êi Th¸i x-a, lµm cho ngay c¶ c¸c n¹n nh©n ®¸ng th-¬ng còng vÉn cø tin lµ m×nh ®ang ®-îc h-ëng lÏ c«ng b»ng, vÉn tin luËt lÖ ®ã lµ ch©n lý. Trong x· héi Th¸i cßn tån t¹i hÖ thèng Mo chang tõ M-êng xuèng b¶n - ®ã lµ hÖ thèng cai trÞ phÇn hån cña ng-êi Th¸i. Cao nhÊt lµ ‚Mo m­êng‛ ®øng bªn c¹nh ChÈu m­êng, ®­îc ChÈu m­êng kÝnh nÓ. Ng­êi Th¸i Ên ®Þnh ‚Hã L­¬ng hÖt mo, hã Lo hÖt qu¶n‛ (Hä L­¬ng lµm mo, hä Lß lµm quan). ¤ng Mo lµ ng-êi am hiÓu vèn v¨n ho¸ cæ truyÒn cña d©n téc ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c nhÊt. Hä thay mÆt ChÈu m-êng tiÕp xóc víi tæ tiªn khi cóng lÔ, ngoµi ra cßn biªn so¹n luËt tôc, lÔ nh¹c gióp ChÈu M-êng cai qu¶n bé téc. Ngoµi nh÷ng Mo m-êng ng-êi Th¸i th-êng gäi lµ Mo lu«ng (Mo lín) cßn cã Mo näi (Mo nhá), Mo b¶n gióp lµng b¶n, d©n chóng cóng lÔ tæ tiªn. Nh÷ng Mo nµy lµ cÇu nèi gi÷a tÇng líp quÝ téc quan l¹i víi d©n, g¾n bã víi ®êi sèng nh©n d©n, thuéc lßng vµ l-u gi÷ nhiÒu vèn v¨n ho¸, v¨n häc d©n gian cæ truyÒn. Nh©n d©n lao ®éng lµm thuª lµ ®èi t-îng cai trÞ bãc lét cña ChÈu M-êng, Ph×a, T¹o. Hä thuéc sè ®«ng lu«n bÞ lÖ thuéc, cã tr¸ch nhiÖm vµ bæn phËn ‚g¸nh v¸c‛ lµm thuª ruéng cña Ph×a, T¹o d­íi nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau nh­ ‚cu«ng, nhèc, puapai‛. 1.1.5. Quan hÖ gia ®×nh vµ h«n nh©n cña ng-êi Th¸i cã nhiÒu nÐt ®éc ®¸o, kh¸c l¹ mang ®Æc tr-ng riªng cña téc ng-êi. ë vïng Th¸i tr-íc ®©y tån t¹i chÕ ®é ®¹i gia ®×nh: «ng, bµ, cha mÑ, con ch¸u sèng chung 20