Tài liệu Tìm hiểu nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh trung học cơ sở

1 MỞ 1. chọn 1.1. Cơ sở lý ĐẦU Lý do đề tài luận Lứa tuổi học sinh THCS bao gồm những em có độ tuổi từ 11, 12 đến 14, 15 tuổi (tương đương với những em đang theo học từ lớp 6 đến lớp 9 ở trường THCS). Lứa tuổi này còn được gọi là lứa tuổi thiếu niên và nó có một vị trí đặc biệt trong thời kỳ phát triển của trẻ em. Nhiều công trình nghiên cứu đã chỉ ra rằng lứa tuổi học sinh THCS là giai đoạn quá độ, giai đoạn chuyển tiếp từ trẻ em sang người lớn. Điều đó tạo nên nội dung cơ bản của sự khác biệt giữa lứa tuổi này với lứa tuổi khác. Đó là sự xuất hiện những yếu tố mới của sự trưởng thành do kết quả biến đổi mạnh mẽ của ý thức và tự ý thức; của nội dung và hình thức hoạt động học tập; của các kiểu quan hệ với người lớn, với bạn bè và của tính tích cực xã hội ở các em. Điều này làm nảy sinh trong các em cảm giác mới lạ, độc đáo - cảm giác mình đã trở thành người lớn. Học sinh THCS muốn tò mò, khám phá thế giới, muốn được độc lập và bình đẳng với người lớn, muốn đứng ngang hàng với người lớn, muốn được người lớn tôn trọng và công nhận vị thế của mình trong xã hội. Nhưng trên thực tế các em vẫn là học sinh, chưa thực sự là người lớn, vẫn phải phụ thuộc vào cha mẹ, thầy cô, các em vẫn còn là những người thiếu kinh nghiệm trong mọi mặt của đời sống xã hội. Sự mâu thuẫn giữa nhu cầu vươn lên làm người lớn và địa vị thực tế của học sinh THCS đã tạo nên những khó khăn tâm lý trong tâm hồn các em. 1.2. Cơ sở thực tiễn Thế kỷ XXI, thế kỷ của công nghệ mới, của sự bùng nổ thông tin mạng, thế kỷ của mở cửa và hội nhập, của sự giao thoa văn hoá giữa các quốc gia, dân tộc và vùng lãnh thổ trên thế giới. Sự giao thoa, du nhập tất cả các lối sống, các hoạt động, cả tích cực lẫn tiêu cực đang diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu. 2 Hoà chung xu thế mở cửa và hội nhập với thế giới, Việt Nam cũng đã và đang ngày càng khẳng định vị thế của mình trên trường quốc tế và sự thực thì Việt Nam cũng đang có vị thế cao trên chính trường không những của khu vực mà còn trên toàn thế giới. Một xã hội Việt Nam đang thực sự có những bước chuyển mình vượt bậc. Học sinh THCS là thế hệ tương lai của đất nước, là thế hệ gánh vác và chèo lái con tàu đất nước tiến nhanh tiến vững chắc ngang tầm với những cường quốc trên thế giới trong tương lai. Đảng và Nhà nước ta đã rất quan tâm đến việc giáo dục thế hệ trẻ, coi giáo dục thế hệ trẻ là quốc sách hàng đầu nhằm vào việc đào tạo đội ngũ nhân lực có chất lượng cao cho đất nước trong tương lai. Với mục tiêu này, Đảng và Nhà nước ta đã khẳng định: Cần phải ưu tiên cho trẻ quyền được sống, quyền được phát triển, quyền được bảo vệ và đảm bảo an toàn, quyền được tham gia và tôn trọng... Nhưng trước xu thế phát triển của thời đại kéo theo những biến đổi sâu sắc của xã hội đã đặt mọi người nói chung và học sinh THCS nói riêng vào những cơ hội phát triển mới, đồng thời phải đối mặt, phải chịu sức ép của những thách thức, khó khăn mới. Điều này đòi hỏi những người có trách nhiệm giáo dục thế hệ trẻ, đặc biệt là hệ thống giáo dục nhà trường phải có những biện pháp trợ giúp, tác động tích cực nhằm giúp học sinh THCS giải toả những khó khăn tâm lý trong cuộc sống, trong học tập và giúp các em ý thức được sự phát triển bản thân, tự tin trong hoạt động để tự tin bước vào đời. Do đó học sinh THCS rất cần có sự trợ giúp, hướng dẫn của người lớn, nhất là của thầy cô giáo trong nhà trường - những người trực tiếp giáo dục các em để các em có thể vượt qua những khó khăn tâm lý của mình. Hoạt động tham vấn tâm lý ở Việt Nam hiện nay phát triển khá mạnh mẽ với nhiều loại hình tham vấn đa dạng và phong phú khác nhau nhằm giúp cho mỗi người có khả năng tốt hơn trong việc tự giải quyết những khó khăn tâm lý và tự cân bằng cuộc sống của mình. Tuy nhiên tham vấn chuyên biệt cho 2 3 học sinh, đặc biệt là học sinh THCS để giúp các em có khả năng tốt hơn trong việc giải quyết những khó khăn tâm lý gặp phải trong cuộc sống và trong học tập còn là một lĩnh vực khá mới mẻ cần nghiên cứu và phát triển. Xuất phát từ những vấn đề đó, chúng tôi quyết định nghiên cứu đề tài: “Tìm hiểu nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh trung học cơ sở”. 2. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu thực trạng nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS. Trên cơ sở đó kiến nghị một số biện pháp nhằm đáp ứng nhu cầu tham vấn của các em. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng nhu cầu tham vấn tâm lý của học sinh THCS. 3.2. Khách thể nghiên cứu Nghiên cứu ở học sinh hai khối lớp 8 và khối lớp 9 thuộc hai trường THCS Thanh Xuân Nam (quận Thanh Xuân) và trường THCS Tân Trào (quận Hoàn Kiếm), TP Hà Nội. 4. Giả thuyết khoa học Học sinh THCS có thể gặp nhiều khó khăn tâm lý như: Lo lắng về sự phát triển cơ thể, áp lực trong học tập, đặc biệt khó khăn trong giao tiếp với bạn bè, với người lớn... từ đó các em có nhu cầu tham vấn về những vấn đề trên. 5. Giới hạn phạm vi nghên cứu đề tài 5.1. Về đối tượng nghiên cứu Trong đề tài này chúng tôi tập trung nghiên cứu về một số khó khăn tâm lý mà học sinh THCS thường gặp trong học tập cũng như trong cuộc sống, trên cơ sở đó tìm hiểu nhu cầu tham vấn tâm lý để giải toả những khó khăn tâm lý đó của các em. 5.2. Về khách thể nghiên cứu 4 Chúng tôi chọn ngẫu nhiên tám lớp, trong đó có bốn lớp (hai lớp thuộc khối lớp 8 và hai lớp thuộc khối lớp 9) của trường THCS Thanh Xuân Nam (quận Thanh Xuân) và bốn lớp (hai lớp thuộc khối lớp 8 và hai lớp thuộc khối lớp 9) của trường THCS Tân Trào (quận Hoàn Kiếm), TP Hà Nội. Tổng số khách thể của tám lớp nghiên cứu là 286 học sinh. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hoá một số vấn đề lý luận liên quan đến vấn đề nghiên cứu. - Khảo sát thực trạng nhu cầu tham vấn của học sinh THCS. - Từ đó kiến nghị một số biện pháp nhằm đáp ứng nhu cầu tham vấn của học sinh THCS. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu 7.2. Phương pháp quan sát 7.3. Phương pháp điều tra viết 7.4. Phương pháp thử nghiệm tác động sư phạm 7.5. Phương pháp trắc đạc xã hội 7.6. Phương pháp phỏng vấn sâu 7.7. Phương pháp thống kê toán học 4 5 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1.Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề nhu cầu - ë níc ngoµi Quan ®iÓm cña chñ nghÜa hµnh vi mµ J. Watson (1878 - 1958) lµ ngêi khëi xíng cho r»ng: khi cã mét kÝch thÝch nµo ®ã t¸c ®éng vµo c¬ thÓ sÏ t¹o ra mét ph¶n øng t¬ng øng ®Ó ®¸p l¹i. V× thÕ mäi hµnh vi cña c¬ thÓ t¹o ra ®Òu ®îc biÓu ®¹t theo c«ng thøc: S - R (KÝch thÝch - ph¶n øng) J.Watson hoµn toµn kh«ng ®Ò cËp ®Õn gi÷a kÝch thÝch vµ ph¶n øng cã c¸i g×. ¤ng kh«ng xÐt ®Õn yÕu tè t©m lý Èn ®»ng sau mçi ho¹t ®éng, thóc ®Èy ho¹t ®éng béc lé ra bªn ngoµi. Vµ ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ «ng kh«ng chó ý ®Õn tÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ trong ®êi sèng cña mçi con ngêi. ChÝnh v× vËy, ông ®· kh«ng gi¶i thÝch ®îc nhiÒu hiÖn tîng t©m lý x¶y ra trong thùc tÕ. Sai lÇm nµy ®· ®a lý thuyÕt hµnh vi cña J. Watson vµo chç bÕ t¾c. Sau J. Watson, E. Tolman (1886 - 1959) - ngêi khëi xíng ra chñ nghÜa hµnh vi míi ®· ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò mµ chñ nghÜa hµnh vi cæ ®iÓn bá qua, tøc lµ nghiªn cøu xem cã c¸i g× x¶y ra gi÷a S vµ R. YÕu tè trung gian nµy ®· can thiÖp vµo trong qu¸ tr×nh t¹o ra ph¶n øng. Bëi v× qu¸ tr×nh ph¶n øng kh«ng chØ cã kÝch thÝch vËt lý bªn ngoµi mµ cßn c¶ nh÷ng nh©n tè t©m lý bªn trong ®ã lµ nhu cÇu tiÕp nhËn c¸i kÝch thÝch ®ã. Nhµ t©m lý häc ngêi ¸o S.Freud (1856 - 1939) ®· ®Ò cËp tíi nhu cÇu trong “Lý thuyÕt b¶n n¨ng cña con ngêi”. Theo «ng, lùc vËn ®éng hµnh vi con ngêi n»m trong b¶n n¨ng. §êi sèng t©m lý cña con ngêi gåm ba khèi “c¸i nã”, “c¸i t«i” vµ “c¸i siªu t«i”. Trong ®ã nhu cÇu tù nhiªn lµ b¶n n¨ng t×nh dôc, “c¸i nã” khi kh«ng ®îc tho¶ m·n, bÞ dån nÐn sÏ th¨ng hoa thµnh ®éng lùc chñ ®¹o thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng trong nhiÒu lÜnh vùc: lao ®éng, häc tËp, khoa 6 7 häc, v¨n ho¸... ¤ng kh¼ng ®Þnh r»ng, tÊt c¶ hµnh vi cña con ngêi ®Òu híng tíi viÖc mong muèn tho¶ m·n hay híng tíi kho¸i l¹c, nh÷ng nhu cÇu c¬ thÓ vµ hµnh vi cña con ngêi híng tíi viÖc mong muèn ph¸ huû vµ x©m l¨ng. Sù mong muèn nµy ®Çu tiªn híng tíi m«i trêng xung quanh, nhng do sù ng¨n cÊm cña x· héi mµ nã l¹i híng vµo chÝnh m×nh (b¶n n¨ng sèng). ¤ng nghiªn cøu ®éng vËt vµ chøng minh mét c¸ch hïng hån nh÷ng hµnh vi hung b¹o hay nh÷ng hµnh vi ph¸ huû lµ ph¬ng tiÖn tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu quan träng cña cuéc sèng, nã ®îc n¶y sinh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i. Hµnh vi ph¸ huû hay hµnh vi hung b¹o còng lµ ph¬ng thøc tù b¶o vÖ. X· héi ch¼ng qua lµ mét hÖ thèng tæ chøc vµ cÊm ®o¸n ®îc h×nh thµnh tõ bªn ngoµi b¶n n¨ng sèng cña con ngêi. Nghiªn cøu cña nhµ t©m lý häc ngêi Mü Henry Murray víi sù liÖt kª vÒ nh÷ng nhu cÇu c¬ thÓ (nh÷ng nhu cÇu b¶n n¨ng) vµ «ng ®a ra mét danh môc c¸c nhu cÇu thø ph¸t (cã nguån gèc t©m lý) do kÕt qu¶ cña sù d¹y dç, häc tËp, huÊn luyÖn trªn c¬ së nh÷ng b¶n n¨ng t¬ng øng. §ã lµ nh÷ng nhu cÇu: thµnh tÝch, héi nhËp ®îc t«n träng, an toµn hiÓu biÕt lÉn nhau, lÈn tr¸nh sù thÊt b¹i, lÈn tr¸nh nh÷ng ho¹t ®éng cã h¹i… Ngoµi nh÷ng nhu cÇu Êy, t¸c gi¶ cßn ®Ò xuÊt 8 nhu cÇu n÷a ®Æc trng ë ngêi đó là: Nhu cÇu ®îc së h÷u, nhu cÇu tr¸nh bÞ tr¸ch ph¹t vµ tr¸nh bÞ h¹i, nhu cÇu vÒ tri thøc, nhu cÇu vÒ sù s¸ng t¹o, nhu cÇu gi¶i thÝch, nhu cÇu vÒ sù thõa nhËn, nhu cÇu vÒ sù tiÕt kiÖm, nhu cÇu vÒ sù hîp t¸c. Theo Murray, nhu cÇu ®îc hiÓu lµ mét tæ chøc c¬ ®éng, cã chøc n¨ng tæ chøc vµ híng dÉn c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc, tëng tîng vµ hµnh vi. Nhê nhu cÇu mµ ho¹t ®éng mang tÝnh môc ®Ých, do ®ã hoÆc lµ ®¹t ®îc sù tho¶ m·n nhu cÇu, hoÆc lµ ng¨n ngõa sù ®ông ®é khã chÞu víi m«i trêng. Nhu cÇu lµ mét ®éng lùc xuÊt ph¸t tõ c¬ thÓ, trong khi ®ã ¸p lùc lµ lùc t¸c ®éng vµo c¬ thÓ, chóng tån t¹i trong quan hÖ phô thuéc lÉn nhau. Nhu cÇu ®ßi hái ph¶i cã sù t¸c ®éng qua l¹i víi c¸c t×nh huèng x· héi, ph¶i cã sù c¶i tæ chóng nh»m môc ®Ých ®¹t ®îc sù thÝch øng, ®ång thêi b¶n th©n c¸c t×nh huèng còng nh nhu cÇu 8 cña nh÷ng ngêi kh¸c cã thÓ béc lé c¶ víi t c¸ch lµ nh÷ng kÝch thÝch (nhu cÇu) lÉn víi t c¸ch lµ trë ng¹i (¸p lùc). Tõ nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XX, có nhiÒu nghiªn cøu chuyªn biÖt vÒ nhu cÇu con ngêi. §Çu tiªn lµ lý thuyÕt hÖ động c¬ do K. Lewin ®Ò xíng. K. Lewin cho r»ng, díi sù t¸c ®éng cña nhu cÇu nµo ®ã, tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng sÏ xuÊt hiÖn, ®ång thêi ë chñ thÓ còng xuÊt hiÖn sù liªn tëng cã liªn quan víi nhu cÇu. ¤ng nhÊn m¹nh r»ng, thËt sai lÇm nÕu chØ nghÜ r»ng nh÷ng nh©n tè thùc cña ho¹t ®éng t©m lý con ngêi chØ xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu c¬ thÓ mµ nã cßn ®îc xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu x· héi. Mäi dù ®Þnh, ý nghÜ lµ mét d¹ng cña nhu cÇu, tõ ®ã dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn hÖ thèng c¨ng th¼ng vµ ®ã còng lµ nguyªn nh©n t¹o ra sù ho¹t ®éng tÝch cùc cña con ngêi, ho¹t ®éng sÏ lµm dÞu ®i sù c¨ng th¼ng... Abraham Maslow (1908 - 1970) nhµ t©m lý häc MÜ ®¹i diÖn cho trêng ph¸i T©m lý häc Nh©n v¨n, víi lý thuyÕt Ph©n bËc nhu cÇu, ®· nh×n nhËn nhu cÇu cña con ngêi theo h×nh th¸i ph©n cÊp, s¾p xÕp theo thø tù t¨ng dÇn tõ nhu cÇu cÊp thÊp ®Õn nhu cÇu cÊp cao nhÊt. A. Maslow nhËn ®Þnh r»ng khi mét nhu cÇu ®îc tho¶ m·n th× nã kh«ng cßn lµ ®éng lùc thóc ®Èy. Vµ nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña con ngêi ®îc «ng x¸c ®Þnh theo cÊp t¨ng dÇn vµ thÓ hiÖn trong c¸c møc ®é sau: + Møc thø nhÊt: C¸c nhu cÇu sinh lý, lµ nhu cÇu c¬ b¶n ®Ó duy tr× b¶n th©n cuéc sèng cña con ngêi, nh: Nhu cÇu vÒ thøc ¨n, níc uèng, nhµ ë, tho¶ m·n t×nh dôc... + Møc thø hai: C¸c nhu cÇu an ninh, an toµn, lµ nhu cÇu tr¸nh sù nguy hiÓm vÒ th©n thÓ, sù ®e do¹ mÊt viÖc lµm, mÊt tµi s¶n. + Møc thø ba: C¸c nhu cÇu x· héi, lµ nhu cÇu giao lu víi ngêi kh¸c vµ ®îc ngêi kh¸c thõa nhËn. + Møc thø t: C¸c nhu cÇu ®îc t«n träng, lµ xu thÕ muèn ®îc ®éc lËp vµ muèn ®îc ngêi kh¸c t«n träng của con ngêi khi ®îc chÊp nhËn lµ thµnh viªn cña x· héi. §ã lµ nhu cÇu vÒ quyÒn lùc, uy tÝn, ®Þa vÞ vµ lßng tù tin. 8 9 + Møc thø n¨m: C¸c nhu cÇu hiÖn thùc ho¸ b¶n th©n (hay còn gọi là nhu cầu tự khẳng định mình) (Self actualization needs), lµ c¸c mong muèn thÓ hiÖn hÕt kh¶ n¨ng, béc lé tiÒm n¨ng cña m×nh ë møc ®é tèi ®a nh»m thùc hiÖn môc tiªu nµo ®ã. Nhu cÇu nµy ®îc A. Maslow xÕp h¹ng cao nhÊt trong ph©n cÊp c¸c nhu cÇu. C¸c møc ®é trªn ®îc s¾p xÕp thµnh Th¸p nhu cÇu. A. Maslow gäi bèn møc nhu cÇu ®Çu tiªn lµ nhãm c¸c nhu cÇu thiÕu hôt, c¸c nhu cÇu ë nhãm thø n¨m (c¸c nhu cÇu hiÖn thùc ho¸ b¶n th©n Self actualization needs) ®îc «ng chia thµnh c¸c nhu cÇu nhá h¬n: nhu cÇu hiÓu biÕt, nhu cÇu thÈm mÜ, nhu cÇu s¸ng t¹o vµ ®îc gäi lµ nhãm c¸c nhu cÇu ph¸t triÓn. S¬ ®å: HÖ thèng thø bËc nhu cÇu theo A. Maslow Trong t¸c phÈm “Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ ph¬ng ph¸p luËn t©m lý häc”, t¸c gi¶ B.Ph.Lomov ®· nhËn xÐt r»ng: “Th¸p Maslow bao gåm c¶ nh÷ng nhu cÇu cã nguån gèc sinh häc vµ x· héi, nhng ®Æc ®iÓm cña c¸c møc ®é nªu trªn lµ hÕt søc v« ®Þnh h×nh”. Theo t¸c gi¶, nguyªn nh©n ®Ó ®a ®Õn c¸ch ph©n cÊp nhu cÇu nh vËy cña A. Maslow lµ do viÖc t¸ch nhu cÇu cña c¸ nh©n ra khái hÖ thèng quan hÖ x· héi, vµ ®Æt nhu cÇu n»m ngoµi mèi liªn hÖ x· héi, kh«ng chØ ra ®îc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nµo nhu cÇu ®ã ®îc tho¶ m·n vµ nh÷ng nguyªn nh©n chuyÓn tiÕp nµo tõ møc ®é nµy sang møc ®é kh¸c. 10 Nh vËy, c¸c nghiªn cøu trªn ®Òu ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh nh thõa nhËn vai trß quan träng cña nhu cÇu, nhu cÇu qua mèi quan hÖ víi ý thøc con ngêi. Tuy nhiªn, còng cßn nhiÒu ®iÒu ph¶i bµm nh: Cã ph¶i viÖc tho¶ m·n nhu cÇu t×nh dôc lµ ®éng lùc duy nhÊt ®Ó thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng nh quan niÖm cña S. Freud, hoÆc c¸c nhu cÇu bËc cao ë con ngêi cã nhÊt thiÕt ph¶i tu©n theo c¸c tÇng, bËc nh c¸ch ph©n cÊp cña A. Maslow v.v... hay kh«ng. Sau c¸ch m¹ng th¸ng Mêi Nga, n¨m 1917, c¸c nhµ t©m lý häc X« ViÕt ®· b¾t tay vµo thö nghiÖm ®Ó thiÕt lËp vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®éng c¬ trong ho¹t ®éng cña con ngêi. Dùa vµo häc thuyÕt cña c¸c t¸c gia kinh ®iÓn cña chñ nghÜa Mac - Lªnin vÒ con ngêi, hä ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa c¨n b¶n cña nhu cÇu, coi nã lµ ®éng lùc thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng. ĐÇu tiªn lµ D. N. Uznadze. Trong cuèn T©m lý häc ®¹i c¬ng, xuÊt b¶n n¨m 1940 b»ng tiÕng Gruzia, ë ch¬ng “T©m lý häc cña ho¹t ®éng”, «ng viÕt: “Kh«ng cã g× cã thÓ ®Æc trng cho mét c¬ thÓ sèng h¬n lµ sù cã mÆt ë nã c¸c nhu cÇu... Nhu cÇu, ®ã lµ céi nguån cña tÝnh tÝch cùc, víi ý nghÜa nµy th× kh¸i niÖm nhu cÇu rÊt réng... C¸c nhu cÇu ph¸t triÓn vµ ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn lµ ë giai ®o¹n ph¸t triÓn cao nhÊt th× con ngêi cã v« sè nh÷ng nhu cÇu míi, mµ nh÷ng nhu cÇu nµy kh«ng nh÷ng kh«ng cã ë ®éng vËt mµ cßn kh«ng thÓ cã ë con ngêi trong giai ®o¹n ph¸t triÓn s¬ khai” [5, 12]. ¤ng viÕt: “CÇn xuÊt ph¸t tõ c¸i g× trong khi ph©n lo¹i c¸c h×nh th¸i hµnh vi ngêi? VÊn ®Ò ®éng c¬ hay nguån gèc cña tÝnh tÝch cùc cã ý nghÜa c¬ b¶n vµ ë ®©y kh¸i niÖm nhu cÇu ph¶i gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh”. D. N. Uznadze cho r»ng khi cã mét nhu cÇu cô thÓ nµo ®ã xuÊt hiÖn, chñ thÓ híng søc lùc cña m×nh vµo thùc t¹i xung quanh nh»m tho¶ m·n nhu cÇu ®ã, ®Êy chÝnh lµ c¸ch n¶y sinh hµnh vi. Nh vËy, D. N. Uznadze quan niÖm r»ng nhu cÇu lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh t¹o ra tÝnh tÝch cùc, nã x¸c ®Þnh xu híng, tÝnh chÊt hµnh vi. ¤ng lµ ngêi ®· kh¸m ph¸ ra quan ®iÓm míi vÒ nhu cÇu vµ sù liªn quan cña nã víi c¸c d¹ng kh¸c nhau trong hµnh vi con ngêi. 10 11 Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh, X. L. Rubinstein ®· bµn nhiÒu vÒ vÊn ®Ò nhu cÇu. Theo «ng, con ngêi cã nhu cÇu sinh vËt nhng b¶n chÊt con ngêi lµ s¶n phÈm cña x· héi loµi ngêi. Do ®ã, X. L. Rubinstein nhÊn m¹nh mèi quan hÖ lÉn nhau cña con ngêi víi tù nhiªn, ®ã lµ mèi quan hÖ nhu cÇu, cã nghÜa lµ sù cÇn thiÕt cña con ngêi vÒ mét c¸i g× ®ã n»m ngoµi con ngêi. Nhu cÇu sÏ x¸c ®Þnh nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña nh©n c¸ch, ®ã lµ xóc c¶m, t×nh c¶m, ý chÝ, høng thó, niÒm tin. Theo «ng, trong thùc tÕ nhu cÇu lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña mét lo¹t c¸c hiÖn tîng t©m lý, v× thÕ t©m lý häc kh«ng nªn chỉ xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu mµ còn ph¶i tiÕn dÇn vµ kh¸m ph¸ ra nhiÒu biÓu hiÖn ®a d¹ng của nã; trong nhu cÇu cña con ngêi xuÊt hiÖn sù liªn kÕt con ngêi víi thÕ giíi xung quanh vµ xuÊt hiÖn sù phô thuéc cña c¸ nh©n víi thÕ giíi. Khi nãi tíi nhu cÇu lµ nãi ®Õn sù ®ßi hái cÇn thiÕt cña con ngêi vÒ mét c¸i g× ®ã hay mét ®iÒu g× ®ã n»m ngoµi con ngêi. ChÝnh “c¸i g× ®ã” (®èi tîng) sÏ cã kh¶ n¨ng ®¸p øng cho nhu cÇu cña con ngêi th«ng qua ho¹t ®éng cña chÝnh b¶n th©n hä. Theo híng ph©n tÝch b¶n chÊt t©m lý cña nhu cÇu, A.N Lªonchiev (1903 - 1979) cho r»ng, nhu cÇu còng nh c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý kh¸c cña con ngêi cã nguån gèc trong ho¹t ®éng thùc tiÔn: “Ho¹t ®éng vµ duy nhÊt chØ cã trong ®ã mµ th«i, c¸c nhu cÇu míi cã ®îc tÝnh cô thÓ vÒ mÆt t©m lý häc” [16, 221]. Ông cho r»ng nhu cÇu víi tÝnh chÊt lµ mét søc m¹nh néi t¹i chØ cã thÓ ®îc thùc thi trong ho¹t ®éng. §Çu tiªn nhu cÇu xuÊt hiÖn nh lµ ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò cho ho¹t ®éng, chỉ đến khi chñ thÓ thùc sù b¾t ®Çu hµnh ®éng víi ®èi tîng nhÊt ®Þnh th× lËp tøc x¶y ra sù biÕn ho¸ cña nhu cÇu vµ nã kh«ng cßn gièng nh khi nã tån t¹i mét c¸ch tiÒm tµng, tån t¹i tù nã n÷a. Sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng cµng ®i xa bao nhiªu th× nhu cÇu cµng chuyÓn ho¸ bÊy nhiªu thµnh kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng. Vµ: “nhu cÇu gÆp ®èi tîng lµ hiÖn tîng kú thó nhÊt trong t©m lý häc! Nã t¸c ®éng lµm chñ thÓ bÞ đối tượng hoá”. Nh vËy, nhu cÇu muèn híng ®îc ho¹t ®éng th× ph¶i ®èi tîng ho¸ trong mét kh¸ch thÓ nhÊt ®Þnh. Nhu 12 cầu thực sự bao giờ cũng phải là nhu cầu về một cái gì đó. Nhu cÇu chØ cã chøc n¨ng ®Þnh hướng khi cã sù gÆp gì gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ. Muèn ®îc nh vËy th× chñ thÓ ph¶i thùc hiÖn mét ho¹t ®éng t¬ng øng víi kh¸ch thÓ, mµ trong kh¸ch thÓ nµy cã nhu cÇu ®èi tîng ho¸ trong ®ã. Mèi liªn hÖ gi÷a nhu cÇu vµ ho¹t ®éng ®îc A.N. Lªonchiev m« t¶ b»ng s¬ ®å: Ho¹t ®éng - Nhu cÇu - Ho¹t ®éng §©y lµ luËn ®iÓm cã ý nghÜa quan träng ®èi víi t©m lý häc mµ trong ®ã “kh«ng mét quan niÖm nµo dùa trªn c¬ së cña t tëng cho lµ cã mét “®éng lùc” mµ trªn nguyªn t¾c lµ tån t¹i tríc b¶n th©n ho¹t ®éng, l¹i cã thÓ ®ãng vai trß mét quan niÖm xuÊt ph¸t, cã kh¶ n¨ng dïng lµm c¬ së ®Çy ®ñ cho mét lý thuyÕt khoa häc vÒ nh©n c¸ch cña con ngêi” [16, 224]. Nh vËy, theo quan ®iÓm cña A.N. Lªonchiev, mét ho¹t ®éng diÔn ra bao giê còng nh»m vµo môc ®Ých ®¹t ®îc kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh nµo ®ã. §éng c¬ cña ho¹t ®éng chÝnh lµ nhu cÇu ®· ®îc ®èi tîng ho¸ vµ ®îc h×nh dung tríc, díi d¹ng c¸c biÓu tîng cña kÕt qu¶ ho¹t ®éng. ¤ng viÕt: “Kh«ng ph¶i nhu cÇu, kh«ng ph¶i sù tr¶i nghiÖm vÒ nhu cÇu Êy mµ lµ ®éng c¬, mét c¸i kh¸ch quan, mµ trong ®ã nhu cÇu t×m thÊy b¶n th©n m×nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh”. Bªn c¹nh nh÷ng t¸c gi¶ trªn, cßn cã nhiÒu t¸c gi¶ trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu cña m×nh ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nhu cÇu ë nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau nh nhµ t©m lý häc A. A. Xmirn«v, B.Ph.L«m«v, L.I. B«j«vich, v.v.. Hä kh«ng chØ vËn dông lý luËn vÒ nhu cÇu vµo thùc tiÔn ho¹t ®éng mµ cßn bæ sung, lµm phong phó h¬n lý luËn vÒ c¸c lo¹i nhu cÇu ®Æc trng cña con ngêi. - ë ViÖt Nam: Bªn c¹nh c¸c nghiªn cøu nhu cÇu mang tÝnh lý thuyÕt cña c¸c nhµ t©m lý häc nh §ç Long, TrÇn Träng Thuû, NguyÔn Quang Uẩn,… cßn cã mét sè c«ng tr×nh tiÕp cËn nghiªn cøu nhu cÇu trªn kh¸ch thÓ lµ häc sinh, sinh viªn vµ 12 13 mét sè nhãm quÇn chóng nh©n d©n ®· ®îc thùc hiÖn. Mét sè c«ng tr×nh cã thÓ kÓ ®Õn nh: + Nghiªn cøu cña t¸c gi¶ NguyÔn Th¹c vÒ Nhu cÇu ®¹t ®îc trong häc tËp cña sinh viªn (1984). + Nghiªn cøu cña Hoµng ThÞ Thu Hµ vÒ Nhu cÇu häc tËp cña sinh viªn §HSP Hµ Néi (2003). + Nghiªn cøu cña Bé m«n T©m lý häc løa tuæi vµ T©m lý häc s ph¹m Khoa T©m lý gi¸o dôc thuéc trêng §HSP Hµ Néi vÒ Nhu cÇu tham vÊn t©m lý cña häc sinh THCS vµ THPT (2005). + Nghiªn cøu cña Hoµng TrÇn Do·n vÒ Nhu cÇu ®iÖn ¶nh cña sinh viªn (n¨m 2006)... HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nµy ®Òu nh»m ph¸t hiÖn c¸c ®Æc ®iÓm vµ biÓu hiÖn cña nhu cÇu trong c¸c ho¹t ®éng cô thÓ cña con ngêi, trªn c¬ së lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm t×m ra gi¶i ph¸p lµm tho¶ m·n vµ n©ng cao h¬n n÷a chÊt lîng cña nhu cÇu ®ã. Tãm l¹i, nhu cÇu lµ kh¸i niÖm quan träng g¾n víi sù ph¸t triÓn cña c¸ nh©n vµ x· héi vµ ®îc nhiÒu t¸c gi¶, nhiÒu lÜnh vùc quan t©m nghiªn cøu. Nhng nh×n chung, c¸c t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ cao vai trß trong cÊu tróc nh©n c¸ch, ®éng c¬ ho¹t ®éng cña nhu cÇu ®èi víi sù ph¸t triÓn cña c¸ nh©n, x· héi. Các tác giả đều thèng nhÊt r»ng: Nhu cÇu lµ nh÷ng ®ßi hái tÊt yÕu, kh¸ch quan ®îc con ngêi ph¶n ¸nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ vµ thÊy cÇn ®îc tho¶ m·n ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn. 1.1.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề tham vấn - ë níc ngoµi: Tham vÊn lµ mét tiÕn tr×nh trong ®ã diÔn ra mèi quan hÖ gióp ®ì gi÷a hai ngêi khi mét bªn c¶m thÊy cÇn ®îc sù gióp ®ì ®Æc biÖt khi cã vÊn ®Ò mµ b¶n th©n kh«ng cã kh¶ n¨ng tù gi¶i quyÕt. Con ngêi ®îc trang bÞ ®Çy ®ñ ®Ó ®èi 14 phã víi cuéc sèng, nhng ®«i khi vÉn tá ra bÊt lùc tríc mét sè khã kh¨n hoÆc vÊn ®Ò. §©y lµ lóc hä cÇn gióp ®ì. Qua tham vÊn lµm t¨ng kh¶ n¨ng cña th©n chñ ®Ó ®èi phã vµ thùc hiÖn chøc n¨ng mét c¸ch ®Çy ®ñ trong cuéc sèng. C«ng t¸c tham vÊn nh»m gióp mét ngêi nµo ®ã cã kh¶ n¨ng ®¬ng ®Çu tèt h¬n víi sù c¨ng th¼ng, t×m ra c¸c cung c¸ch riªng mang tÝnh thùc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vµ ra quyÕt ®Þnh cã hiÓu biÕt vÒ viÖc sÏ lµm g× ®Ó gi¶m bít ¶nh hëng cña c¸c vÊn ®Ò ®ã ®èi víi b¶n th©n, gia ®×nh vµ b¹n bÌ. Nhµ tham vÊn ë ®©y cã thÓ lµ mét ngêi lín tuæi, nh÷ng ngêi ®øng ®Çu bé téc, bu«n lµng, cha xø hay nh÷ng nhµ hiÒn triÕt, v.v. Lµ qu¸ tr×nh xin vµ cho lêi khuyªn cña mét ngêi cã kinh nghiÖm víi mét ngêi ®ang gÆp khã kh¨n cÇn sù trî gióp, tham vÊn ®· xuÊt hiÖn ngay tõ buæi b×nh minh cña x· héi loµi ngêi. Tuy nhiªn, víi t c¸ch lµ mét ho¹t ®éng chuyªn m«n, ®îc nghiªn cøu vµ øng dông réng r·i trong x· héi nh mét nghÒ mang tÝnh chuyªn nghiÖp th× m·i ®Õn thÕ kû XIX ngêi ta míi thÊy cã nh÷ng dÊu hiÖu chÝnh thøc. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña tham vÊn víi t c¸ch lµ mét nghÒ mang tÝnh chuyªn nghiÖp nh hiÖn nay chÞu t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè: Trong phong trµo ®æi míi trî gióp x· héi vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XIX víi ph¬ng ph¸p lµm viÖc víi c¸ nh©n (case work), ngêi ta ®· chó träng sö dông viÖc trao ®æi trùc tiÕp víi c¸ nh©n nh»m t×m hiÓu nh÷ng nhu cÇu cô thÓ ®Ó gióp ®ì c¸c c¸ nh©n vµ gia ®×nh. C¸c qu¸ tr×nh can thiÖp ®Ó gióp ®ì nh÷ng ngêi bÞ t©m thÇn cña c¸c nhµ t©m thÇn häc còng nh c¸c c¸ch tiÕp cËn nh©n ®¹o trong gi¸o dôc cuèi thÕ kû XIX lµ mét trong nh÷ng c¬ së quan träng lµm tiÒn ®Ò cho tham vÊn ra ®êi víi t c¸ch lµ mét nghề chuyªn nghiÖp. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña tham vÊn híng nghiÖp g¾n liÒn víi tªn tuæi Frank Parsens ®· t¹o ra sù ph¸t triÓn në ré cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu sau ®ã. Qu¸ tr×nh tham vÊn híng nghiÖp nµy lµ nh÷ng tiÒn ®Ò cÇn thiÕt cho tham vÊn ra ®êi. 14 15 Trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh tham vÊn, viÖc sö dông nh÷ng thang ®o kh¸ch quan ®Ó gãp phÇn ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng cña th©n chñ lµ mét trong nh÷ng ph¬ng tiÖn rÊt cÇn thiÕt. ChÝnh trong thêi ®iÓm nµy viÖc ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c¸c tr¾c nghiÖm kh¸ch quan ®· cung cÊp cho c¸c nhµ tham vÊn nh÷ng ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng tham vÊn. Ho¹t ®éng tham vÊn bao giê còng ®îc tiÕn hµnh dùa trªn c¬ së nh÷ng kiÕn thøc vÒ t©m lý häc. VÝ dô lý thuyÕt ®îc c¸c nhµ tham vÊn quan t©m h¬n c¶ vµ ®îc lùa chän lµ lý thuyÕt ho¹t ®éng, tiÕp ®ã lµ viÖc ¸p dông c¸c lý thuyÕt lµm tham vÊn nh tham vÊn trÞ liÖu b»ng thuyÕt ph©n t©m học, trÞ liÖu hµnh vi, trÞ liÖu nhãm xóc c¶m - hµnh vi. V× vËy cã thÓ nãi, ho¹t ®éng tham vÊn ra ®êi vµ lÞch sö ph¸t triÓn cña nã g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña c¸c häc thuyÕt trong t©m lý häc. Vµo kho¶ng cuèi thÕ kû XIX ®Õn gi÷a thÕ kû XX, mét sè lý thuyÕt t©m lý ra ®êi vµ ph¸t triÓn ®¸nh dÊu mét bíc ngoÆt thùc sù cã ý nghÜa cho sù ra ®êi cña tham vÊn ®ã lµ sù ra ®êi cña t©m lý ®Æc ®iÓm vµ t©m lý häc nh©n tè; T©m lý ph©n t©m víi ph¬ng ph¸p trÞ liÖu ph©n t©m. Nh÷ng n¨m 30 - 40 cña thÕ kû XX, Carl Goger (1902 - 1987) víi nh÷ng nghiªn cøu vÒ c¸ch tiÕp cËn nh©n v¨n lµ mét trong nh÷ng lý thuyÕt thùc sù cã ý nghÜa, ®îc øng dông réng r·i trong ho¹t ®éng tham vÊn. Sau nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XX, c¸c lý thuyÕt t©m lý ®îc ph¸t triÓn réng r·i vµ øng dông phæ biÕn vµo trong tham vÊn. §iÓn h×nh lµ: Lý thuyÕt c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn t©m lý c¸ nh©n cña H.Erikson (1950); Lý thuyÕt vÒ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn t©m lý vµ trÝ tuÖ cña J.Piaget (1954) ®· cung cÊp cho c¸c nhµ tham vÊn nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt vÒ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn t©m lý cña c¸ nh©n lµm nÒn t¶ng cho sù t¬ng t¸c víi ®èi tîng. C¸c nghiªn cøu cña Albert Ellis vÒ trÞ liÖu hµnh vi c¶m xóc (Rational emotion therapy) (1957) nh»m gióp ®èi tîng xo¸ bá nh÷ng niÒm tin phi lý cña m×nh tõ ®ã xo¸ bá nh÷ng hµnh vi tiªu cùc víi t c¸ch nh lµ hËu qu¶ cña nh÷ng niÒm tin phi lý ®ã. Virginia Axline víi phÐp trÞ liÖu b»ng trß ch¬i cho trÎ em; Frederick Perls víi phÐp trÞ liÖu Gestal tËp trung vµo kinh nghiÖm hiÖn t¹i vµ n©ng cao nhËn thøc cña ®èi tîng 16 lµ nh÷ng lý thuyÕt ®îc nghiªn cøu vµ øng dông réng r·i trong tham vÊn kh«ng chØ trong thêi ®iÓm ®ã vµ c¶ sau nµy. Vµo thêi gian nµy c¸c trung t©m, c¸c trêng häc ®µo t¹o vÒ tham vÊn b¾t ®Çu ®îc thµnh lËp. Ngµy nay tham vÊn ®· ®îc øng dông réng r·i trong cuéc sèng cña con ngêi. C¸c c¸n bé tham vÊn víi t c¸ch lµ c¸c chuyªn gia tham vÊn hay c¸c c¸n bé x· héi ®îc lµm viÖc trong c¸c trêng gi¸o dìng, trong c¸c trung t©m tham vÊn t¹i céng ®ång, trong bÖnh viªn, nhµ tï v.v. C¸c c¸n bé tham vÊn chuyªn nghiÖp, ®Æc biÖt trong c¸c nghÒ trî gióp nh luËt ph¸p, y häc, t©m lý häc, c«ng t¸c x· héi… ph¶i ®îc ®µo t¹o Ýt nhÊt ë b»ng th¹c sÜ, ®îc tËp huÊn vÒ chuyªn m«n vµ ph¶i cã b»ng hµnh nghÒ do héi ®ång quèc gia cÊp. Ngêi ta xem tham vÊn lµ mét dÞch vô trÝ tuÖ, mét ho¹t ®éng “chÊt x¸m” trî gióp cho th©n chñ cã kh¶ n¨ng ®èi diÖn víi c¸c vÊn ®Ò phøc t¹p, khã kh¨n trong cuéc sèng. V× thÕ nã cã vai trß quan träng trong viÖc n©ng cao chÊt lîng cuéc sèng tinh thÇn cho mçi c¸ nh©n vµ gia ®×nh. C«ng t¸c tham vÊn cã thÓ ®îc thùc hiÖn víi c¸c c¸ nh©n,gia ®×nh vµ c¸c nhãm x· héi, cô thÓ nã ®îc thùc hiÖn th«ng qua: + C«ng t¸c tham vÊn c¸ nh©n gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t©m lý nh: lo sî, ch¸n n¶n, muèn tù tö, sÇu khæ, n¹n nh©n cña b¹o lùc, tham vÊn c¶i t¹o/phôc håi vµ c¸c vÊn ®Ò c¸ nh©n khác. + Tham vÊn gia ®×nh gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t©m lý nh: h«n nh©n, bao gåm c¶ viÖc hµnh h¹ vî/chång, n¹n b¹o hµnh gia ®×nh, mèi quan hÖ gi÷a bè mÑ víi con c¸i vµ mèi quan hÖ anh em ruét thÞt. + Tham vÊn nhãm gåm c¸c c¸ nh©n cã nh÷ng nhu cÇu vµ nh÷ng mèi quan t©m chung. - ë ViÖt Nam: HiÖn nay hÇu nh cha cã tµi liÖu nµo ghi l¹i sù ph¸t triÓn cña ngµnh tham vÊn ë ViÖt Nam tríc n¨m 1945. Sau khi níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ chÝnh thøc ra ®êi, c¸c h×nh thøc tham vÊn trî gióp díi d¹ng ®µi, b¸o ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. H×nh thøc tham 16 17 vÊn trùc tiÕp t¹i c¸c trung t©m hay c¸c v¨n phßng cßn h¹n chÕ. C¸c vÊn ®Ò t©m lý x· héi ®îc can thiÖp nhng kh«ng mang tÝnh chÝnh quy, thêng ®îc triÓn khai qua c¸c tæ hoµ gi¶i t¹i c¸c côm d©n c hay tæ chøc c«ng ®oµn, hoÆc c¸c héi phô n÷, tæ chøc ®oµn thanh niªn trong c¸c c¬ quan nhµ níc. T vÊn nghÒ lµ mét trong nh÷ng lo¹i h×nh mang tÝnh chuyªn m«n râ nÐt nhÊt ë níc ta trong nh÷ng n¨m võa qua. C¸c c¸n bé tham gia vµo lo¹i h×nh ho¹t ®éng nµy thêng ®îc ®µo t¹o ë níc ngoµi vµo kho¶ng thËp kû 50; 60, ë c¸c níc nh Liªn X« vµ c¸c níc §«ng ¢u kh¸c. H×nh thøc tham vÊn qua ®µi, b¸o vµ c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng kh¸c ngµy cµng trë nªn phæ biÕn h¬n ë níc ta. Nhng ®iÒu ®¸ng chó ý lµ dï qua ®µi b¸o hay tham vÊn trùc tiÕp cho ®èi tîng th× sù trî gióp ë níc ta vÉn mang tÝnh “t vÊn”, “thuyÕt phôc” nhiÒu h¬n, Ýt chó ý ®Õn c¸ch tiÕp cËn coi th©n chñ lµ träng t©m. Còng gièng nh ë c¸c níc ph¸t triÓn, ë níc ta, tham vÊn vµo thêi kú ph¸t triÓn s¬ khai cña nã míi chØ tån t¹i díi d¹ng cung cÊp th«ng tin thuyÕt phôc lµ chñ yÕu. Néi dung tham vÊn thêng lµ c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh s¸ch, ph¸p luËt, híng nghiÖp, c¸c vÊn ®Ò vÒ gi¸o dôc, søc khoÎ sinh s¶n vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. VÒ khÝa c¹nh t©m lý vµ n©ng cao kh¶ n¨ng cña th©n chñ ®Ó ®èi phã vµ thùc hiÖn chøc n¨ng mét c¸ch ®Çy ®ñ trong cuéc sèng cßn Ýt ®îc chó ý ®Õn. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y hoµ vµo xu thÕ héi nhËp quèc tÕ, trµo lu c«ng t¸c x· héi chuyÖn nghiÖp ®îc du nhËp vµo ViÖt Nam cïng víi nh÷ng ®æi míi vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi, do ®ã lý luËn vµ thùc hµnh vÒ trî gióp x· héi ®· cã sù thay ®æi vµ ph¸t triÓn vît bËc. Tham vÊn ë níc ta ®ang ngµy cµng chó ý h¬n ®Õn c¸ch tiÕp cËn coi th©n chñ lµ träng t©m, tr¸nh ¸p ®Æt ý kiÕn chñ quan cña c¸n bé tham vÊn vµ ra lêi khuyªn ®¬n thuÇn nh tríc ®©y. C¸c c¸n bé tham vÊn ®· b¾t ®Çu ®îc ®µo t¹o, båi dìng kiÕn thøc, kü n¨ng th«ng qua c¸c kho¸ tËp huÊn ng¾n ngµy. Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o c¸n bé x· héi quèc gia ®· b¾t ®Çu cã bé m«n tham vÊn. Hi väng trong thêi gian tíi chóng ta sÏ cã c¸c ®Þa chØ chuyªn 18 nghiªn cøu, ®µo t¹o c¸c chuyªn gia tham vÊn ®Ó ho¹t ®éng nµy ngµy cµng trë nªn chuyªn nghiÖp h¬n. Trong thêi ®iÓm hiÖn nay, ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ®ang bøc xóc cña x· héi, c¸c chuyªn gia t©m lý vµ tham vÊn ë níc ta ®ang ®Èy m¹nh viÖc nghiªn cøu vµ øng dông tham vÊn vµo nhµ trêng. §· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu, kh¶o s¸t thùc tr¹ng nh÷ng khã kh¨n t©m lý vµ t×m hiÓu nhu cÇu tham vÊn cña häc sinh. §· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng m« h×nh trî gióp t©m lý trong nhµ trêng nhng míi chØ ®ang trong giai ®o¹n thö nghiÖm. Nh vËy, mÆc dï tham vÊn trong häc ®êng ®· b¾t ®Çu ®îc quan t©m nghiªn cøu nhng míi trong giai ®o¹n th¨m dß thö nghiÖm. §Æc biÖt nh÷ng nghiªn cøu vÒ thùc tr¹ng thùc hiÖn ho¹t ®éng tham vÊn vµ kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu tham vÊn cña lùc lîng gi¸o viªn trong nhµ trêng, lùc lîng mµ tõ tríc ®Õn nay vÉn tiÕn hµnh ho¹t ®éng tham vÊn mang tÝnh chøc n¨ng cho häc sinh, cßn Ýt ®îc nghiªn cøu. Tãm l¹i, ho¹t ®éng tham vÊn chuyªn nghiÖp ë níc ta cßn rÊt míi mÎ kh«ng chØ vÒ nghiªn cøu lý luËn mµ cßn c¶ vÒ øng dông trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Trong khi ®ã, nhu cÇu tham vÊn cña x· héi, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu tham vÊn cña häc sinh, sinh viªn vµ thÕ hÖ trÎ hiÖn nay lµ rÊt lín. ViÖc nµy ®ßi hái c¸c nhµ nghiªn cøu, nh÷ng chuyªn gia tham vÊn ®Çu ngµnh cÇn nç lùc rÊt nhiÒu trong viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ngµnh tham vÊn trªn mäi ph¬ng diÖn. 1.2. Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ nhu cÇu tham vÊn t©m lý 1.2.1. Kh¸i niÖm nhu cÇu trong t©m lý häc 1.2.1.1. §Þnh nghÜa vÒ nhu cÇu Theo t tëng cña C. Mac th× “tiÒn ®Ò ®Çu tiªn cña mäi sù tån t¹i cña con ngêi, vµ do ®ã, lµ tiÒn ®Ò cña mäi lÞch sö, ®ã lµ: ngêi ta ph¶i cã kh¶ n¨ng sèng ®· råi míi cã thÓ “lµm ra lÞch sö”. Nhng muèn sèng ®îc th× tríc hÕt cÇn ph¶i cã thøc ¨n, nước uèng, nhµ ë, quÇn ¸o vµ mét vµi thø kh¸c n÷a. Nh vËy, hµnh vi lÞch sö ®Çu tiªn lµ viÖc s¶n xuÊt ra nh÷ng t liÖu ®Ó tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu Êy (s¶n xuÊt ra b¶n th©n ®êi sèng vËt chÊt). H¬n n÷a ®ã lµ mét hµnh vi lÞch sö, 18 19 mét ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña lÞch sö mµ ngêi ta ph¶i thùc hiÖn h»ng ngµy, h»ng giê, chØ nh»m ®Ó duy tr× ®êi sèng con ngêi”. Theo Tõ ®iÓn B¸ch khoa Toµn th TriÕt häc (Liªn X«) th× nhu cÇu lµ sù cÇn hay thiÕu hôt mét c¸i g× ®ã thiÕt yÕu ®Ó duy tr× ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ mét c¸ nh©n con ngêi, mét nhãm x· héi hoÆc toµn bé x· héi nãi chung. Nhu cÇu lµ ®éng c¬ bªn trong cña tÝnh tÝch cùc. §Þnh nghÜa trªn ®©y nhÊn m¹nh thªm ®Æc trng cña nhu cÇu nh lµ tr¹ng th¸i thiÕu hôt cÇn bï ®¾p cña c¬ thÓ ®Ó ®¶m b¶o sù tån t¹i vµ sù ph¸t triÓn b×nh thêng. A.G. C«vali«p tiÕp cËn kh¸i niÖm nhu cÇu víi t c¸ch lµ nhu cÇu cña nhãm x· héi. ¤ng cho r»ng: “Nhu cÇu lµ sù ®ßi hái cña c¸c c¸ nh©n vµ cña nhãm x· héi kh¸c nhau muèn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh ®Ó sèng vµ ®Ó ph¸t triÓn. Nhu cÇu quy ®Þnh sù ho¹t ®éng x· héi cña c¸ nh©n, c¸c giai cÊp vµ tËp thÓ”. Nh vËy, dï lµ nhu cÇu c¸ nh©n hay nhu cÇu x· héi, nã vÉn lµ sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ tÝch cùc cña con ngêi ®èi víi hoµn c¶nh sèng. Nhê cã nhu cÇu míi cã ho¹t ®éng, con ngêi nhê ®ã mµ cã kh¶ n¨ng vît qua khã kh¨n thö th¸ch n¶y sinh trong ho¹t ®éng. Ho¹t ®éng cña con ngêi lu«n híng vµo ®èi tîng nµo ®ã vµ nhê ®ã mµ nhu cÇu ®îc tho¶ m·n. TÝnh tÝch cùc cña c¸ nh©n béc lé trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh ®èi tîng ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu vµ muèn vËy ®ßi hái con ngêi ph¶i cã kinh nghiÖm, tri thøc vµ s¸ng t¹o ra c«ng cô lao ®éng. C«ng cô lao ®éng vµ hiÓu biÕt lµ ®iÒu kiÖn ®Ó con ngêi t¸c ®éng vµo thÕ giíi sù vËt hiÖn tîng lµm cho ®èi tîng béc lé ®Ó chiÕm lÜnh, ®ång thêi víi sù tho¶ m·n nhu cÇu, con ngêi lại tÝch luü thªm tri thøc, kinh nghiÖm phong phó h¬n. §iÒu ®ã cho thÊy nhu cÇu thÓ hiÖn mèi quan hÖ tÝch cùc cña c¸ nh©n víi hoµn c¶nh. Theo quan ®iÓm cña A.N. Lªonchiev th×: Nhu cÇu lµ mét tr¹ng th¸i cña con ngêi, cÇn mét c¸i g× ®ã cho c¬ thÓ nãi riªng, con ngêi nãi chung sèng vµ ho¹t ®éng. Nhu cÇu lu«n cã ®èi tîng, ®èi tîng cña nhu cÇu lµ vËt chÊt hoÆc 20 tinh thÇn, chøa ®ùng kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu cÇu. Nhu cÇu cã vai trß ®Þnh híng, ®ång thêi lµ ®éng lùc bªn trong kÝch thÝch ho¹t ®éng cña con ngêi. Nh×n chung, c¸c quan niÖm vÒ nhu cÇu như trên cã sù t¬ng ®ång, ®Òu ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh: Nhu cÇu cña con ngêi vµ x· héi lµ mét hÖ thèng ®a d¹ng, bao gåm nhu cÇu tån t¹i (¨n uèng, duy tr× nßi gièng, tù vÖ…), nhu cÇu ph¸t triÓn (häc tËp, gi¸o dôc, v¨n ho¸…), nhu cÇu chÝnh trÞ, t«n gi¸o v.v.. Nhu cÇu cña con ngêi xuÊt hiÖn nh nh÷ng ®ßi hái kh¸ch quan cña x· héi, do x· héi quy ®Þnh, ®ång thêi nhu cÇu mang tÝnh c¸ nh©n víi nh÷ng biÓu hiÖn phong phó vµ phøc t¹p. Nhu cÇu lµ h×nh thøc tån t¹i cña mèi quan hÖ gi÷a c¬ thÓ sèng vµ thÕ giíi xung quanh, lµ nguån gèc cña tÝnh tÝch cùc, mäi ho¹t ®éng cña con ngêi ®Òu lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng vµo ®èi tîng nh»m tho¶ m·n nhu cÇu nµo ®ã. Do vËy, nhu cÇu ®îc hiÓu lµ tr¹ng th¸i c¶m nhËn ®îc sù cÇn thiÕt cña ®èi tîng ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh. Nhu cÇu khi ®îc tho¶ m·n sÏ t¹o ra nh÷ng nhu cÇu míi ë møc ®é cao h¬n, con ngêi sau khi ho¹t ®éng ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu th× ph¸t triÓn, vµ n¶y sinh ra nhu cÇu cao h¬n n÷a. Vµ nh vËy, nhu cÇu võa ®îc coi lµ tiÒn ®Ò, võa ®îc coi lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng. Nhu cÇu lµ tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn. Trªn c¬ së ph©n tÝch, tiÕp thu quan ®iÓm cña c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ nhu cÇu vµ trong khu«n khæ cña ®Ò tµi, chóng t«i sö dông ®Þnh nghÜa: “ Nhu cÇu lµ nh÷ng ®ßi hái tÊt yÕu, kh¸ch quan ®îc con ngêi ph¶n ¸nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ vµ thÊy cÇn ®îc tho¶ m·n ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn” lµ kh¸i niÖm c¬ b¶n cña ®Ò tµi. 1.2.1.2. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nhu cÇu - Nhu cÇu bao giê còng cã ®èi tîng: Khi chñ thÓ gÆp ®èi tîng ®îc ý thøc lµ cã gi¸ trÞ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh vµ cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn ph¬ng thøc tho¶ m·n th× nhu cầu ®ã trë thµnh ®éng c¬ thóc ®Èy chñ thÓ ho¹t ®éng nh»m vµo ®èi tîng. Đối tượng của nhu cầu càng được xác định cụ thể, ý nghĩa 20