Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Tìm hiểu một số tôn giáo, tín ngưỡng cổ truyền ở huyện can lộc hà tĩnh...

Tài liệu Tìm hiểu một số tôn giáo, tín ngưỡng cổ truyền ở huyện can lộc hà tĩnh

.DOC
60
120
75

Mô tả:

Më ®Çu 1- Lý do chän ®Ò tµi: T«n gi¸o, tÝn ngìng lµ mét hiÖn tîng x· héi, v¨n ho¸, ®¹o ®øc thuéc ®êi sèng tinh thÇn, ®êi sèng t©m linh cña con ngêi. ë ViÖt Nam, vÊn ®Ò t«n gi¸o vµ ®êi sèng tÝn ngìng ®ang hÕt søc phøc t¹p vµ cã nhiÒu biÕn ®éng. ViÖc nghiªn cøu sù cã mÆt vµ b¶n chÊt cña c¸c t«n gi¸o lín trªn thÕ giíi ë ViÖt Nam; VÊn ®Ò ph©n biÖt t«n gi¸o, tÝn ngìng; VÊn ®Ò tÝn ngìng d©n téc vµ c¸c t«n gi¸o ®Þa ph¬ng… ®ang lµ nh÷ng c©u hái lín cÇn cã sù quan t©m cña mäi ngêi vµ c¸c nhµ nghiªn cøu. C¸c t«n gi¸o lín cã mÆt ë ViÖt nam ®Òu lµ nh÷ng t«n gi¸o ngo¹i lai, cßn tÝn ngìng th× lµ tÝn ngìng cæ truyÒn mang tÝnh b¶n ®Þa. C¸c ho¹t ®éng t«n gi¸o, tÝn ngìng ®ang diÔn ra hÕt søc phøc t¹p díi nhiÒu biÓu hiÖn phong phó, nhiÒu h×nh thøc ®a d¹ng bëi vËy t«n gi¸o, tÝn ngìng víi t c¸ch lµ mét bé phËn x©y dùng nªn v¨n ho¸ tinh thÇn nªn ngµy cµng ®îc sù quan t©m cña §¶ng, Nhµ níc vµ c¸c cÊp chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng. Nãi ®Õn v¨n ho¸ tinh thÇn kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn m¶ng t«n gi¸o, tÝn ngìng. Víi chÝnh s¸ch quan t©m cña §¶ng vµ Nhµ níc nªn t«n gi¸o , tÝn ngìng ngµy cµng ph¸t triÓn víi nh÷ng u ®iÓm cña nã, t¹o sù c©n b»ng trong t©m lý c¸ nh©n hay céng ®ång con ngêi. T«n gi¸o lµ vÊn ®Ò liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch ®èi néi, ®èi ngo¹i cña Nhµ níc, nã ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn ®êi sèng chÝnh trÞ, v¨n ho¸ x· héi, ®Õn t©m lý ®¹o ®øc, phong tôc tËp qu¸n ë mçi ®Þa ph¬ng trong c¶ níc. Do vËy muèn t×m hiÓu t«n gi¸o ë ®Þa ph¬ng Can Léc ph¶i ®Æt trªn nÒn t¶ng t«n gi¸o ViÖt Nam. Bªn c¹nh t«n gi¸o th× tÝn ngìng còng lµ mét h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ t©m linh. TÝn ngìng ViÖt Nam cã tõ rÊt sím, ®îc gi÷ g×n vµ ph¸t triÓn trong c¸c lµng x· n«ng th«n. Nh©n d©n ta thÓ hiÖn lßng tin tëng, thÓ hiÖn ®¹o ®øc, v¨n ho¸ cña ngêi ViÖt qua mét sè tÝn ngìng cæ truyÒn ®ã. Riªng ®èi víi c¸ nh©n t«i, ngoµi sù t×m tßi, häc hái ®Ó hiÓu ®îc c¸c t«n gi¸o, tÝn ngìng ë ViÖt Nam vµ nh÷ng t¸c ®éng cña chóng ®èi víi nh©n d©n, t«i cßn muèn t×m hiÓu s©u vµ kü h¬n n÷a vÊn ®Ò t«n gi¸o, tÝn ngìng trªn ®Þa bµn t«i ®ang sèng. Can Léc lµ mét huyÖn cã bÒ dµy lÞch sö, céng ®ång c d©n Can Léc - Hµ TÜnh trong qu¸ tr×nh lao ®éng, ®Êu tranh x©y dùng vµ b¶o vÖ quª h¬ng ®· t¹o nªn nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸ tinh thÇn ®éc ®¸o võa giµu tÝnh d©n téc, võa -1- thÓ hiÖn s¾c th¸i riªng cña huyÖn. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn trong ®êi sèng tinh thÇn - ®¹o ®øc cña nh÷ng ngêi d©n n¬i ®©y, mµ t«n gi¸o, tÝn ngìng lµ yÕu tè chøng minh ®iÒu ®ã. §Ó kh«i phôc vµ ph¸t triÓn truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc trªn quª h¬ng, trong nh÷ng n¨m qua c¸n bé vµ nh©n d©n Can Léc ®Æc biÖt chó träng ®Õn viÖc ®a ra nh÷ng chÝnh s¸ch thÝch hîp nh»m ®a ®êi sèng tinh thÇn cña ngêi d©n vµo t×nh h×nh æn ®Þnh, vÊn ®Ò t«n gi¸o, tÝn ngìng ®· ®îc quan t©m ®óng møc. ViÖc ®i s©u nghiªn cøu t×m hiÓu mét sè t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truúÒn ë huyÖn Can Léc - Hµ TÜnh kh«ng chØ ®a l¹i nh÷ng ®ãng gãp vÒ mÆt lý luËn khoa häc mµ cßn cã ý nghÜa thùc tiÔn to lín. Tõ ®Ò tµi nhá nµy, gióp mäi ngêi cã c¸i nh×n toµn diÖn h¬n, ®Çy ®ñ h¬n vÒ b¶n s¾c v¨n ho¸ lµng quª ë Can Léc Hµ TÜnh, gióp mäi ngêi hiÓu râ ®êi sèng tinh thÇn, t©m linh, ®¹o ®øc cña ngêi d©n th«ng qua sinh ho¹t t«n gi¸o, tÝn ngìng. Lµ mét ngêi con cña quª h¬ng ®ång thêi còng lµ mét sinh viªn chuyªn ngµnh lÞch sö v¨n ho¸, thùc hiÖn ®Ò tµi nµy lµ mét mong muèn, lµ nghÜa cö cña t«i trong viÖc x©y dùng quª h¬ng. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do trªn, chóng t«i chän ®Ò tµi "T×m hiÓu mét sè t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn ë huyÖn Can Léc - Hµ TÜnh" lµm kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh. -2- 2- LÞch sö vÊn ®Ò: Còng nh nhiÒu ®Þa ph¬ng kh¸c trong c¶ níc, Can Léc- Hµ TÜnh ngµy cµng næ lùc biªn so¹n lÞch sö c¸c ®Þa ph¬ng víi xu híng "T×m vÒ céi nguån, t×m vÒ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc". Nh÷ng m¶ng ®Ò tµi thu hót ®îc sù quan t©m cña nhiÒu ngêi nghiªn cøu thêng lµ truyÒn thèng ®Êu tranh chèng giÆc ngo¹i x©m, kinh tÕ- chÝnh trÞ, lÞch sö thµnh lËp c¸c lµng x·. Cßn ®i s©u vÒ m¶ng v¨n ho¸ lµng, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò t«n gi¸o, tÝn ngìng th× cha thùc sù ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu chó träng. Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh thu thËp vµ su tÇm tµi liÖu chóng t«i thÊy r»ng vÊn ®Ò t«n gi¸o, tÝn ngìng ë huyÖn Can Léc ®· ®îc ®Ò cËp trªn mét sè khÝa c¹nh trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu: Vâ Hång Huy- Th¸i Kim §Ønh- Ch¬ng Th©u víi cuèn ” §Þa chÝ huyÖn Can Léc” do Së v¨n ho¸ vµ th«ng tin Hµ TÜnh kÕt hîp víi huyÖn uû- Uû ban nh©n d©n huyÖn Can Léc xuÊt b¶n n¨m 1999 ®· cho chóng ta h×nh dung ®îc huyÖn Can Léc trªn mäi ph¬ng diÖn, trong ®ã mét phÇn quan träng viÕt vÒ m¶ng t«n gi¸o, tÝn ngìng. Tuy nhiªn ®ã còng cha ph¶i lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu trän vÑn vÒ t«n gi¸o, tÝn ngìng ë Can Léc-Hµ TÜnh. Cuèn ” Lµng cæ Hµ TÜnh” tËp 1, Th¸i Kim §Ønh (cb) do Së v¨n ho¸ th«ng tin kÕt hîp víi héi liªn hiÖp v¨n häc nghÖ thuËt Hµ TÜnh xuÊt b¶n n¨m 2000, ®· cã mét sè bµi viÕt vÒ c¸c lµng cæ ë Can Léc xa vµ nay, nh: Lµng rÌn ë V©n Chµng - Minh Lang ( tõ trang 7 ®Õn trang 15); Lµng Trµng Lu, Tr¶o Nha (tõ trang 91-97); Cßn tõ trang 142 ®Õn trang 182 viÕt vÒ lµng Phï Lu Thîng vµ Ba X· - Ých HËu. Trong qu¸ tr×nh viÕt, t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp ®Õn v¨n ho¸ tinh thÇn, sù h×nh thµnh c¸c lµng ë Can Léc, nh÷ng di tÝch ë lÞch sö, danh nh©n, anh hïng d©n técë trong c¸c lµng ®Òu ®îc ®Ò cËp ®Õn. Cuèn “Hái ®¸p 150 c©u vÒ gi¸o phËn Vinh” cña Toµ gi¸m môc X· §oµi, nhµ xuÊt b¶n ThuËn Ho¸ n¨m 1997 còng cho ta biÕt ®îc sù xuÊt hiÖn cña Thiªn Chóa gi¸o ë Hµ TÜnh vµ ho¹t ®éng cña Thiªn Chóa gi¸o ë vïng ®Êt nµy. TrÇn TÊn Thµnh (cb), Së v¨n ho¸ th«ng tin Hµ TÜnh n¨m 1997 xuÊt b¶n cuèn ” Di tÝch danh .th¾ng Hµ TÜnh ” ®· viÕt vÒ lÞch sö c¸c di tÝch v¨n ho¸ cña huyÖn Can Léc nh: chïa H¬ng TÝch, chïa Ch©n Tiªn hay mét sè ®×nh, ®Òn, miÕu. Ngoµi ra cßn cã nh÷ng trang viÕt vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö mµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng Can Léc phong lµm thµnh hoµng. T¹p chÝ v¨n ho¸ Hµ TÜnh sè 31 (1998) cã bµi viÕt “TÝn ngìng cæ truyÒn ë Hµ TÜnh” cña t¸c gi¶ Hå H÷u Phíc ®· viÕt rÊt râ nÐt ®éc ®¸o cña tÝn ngìng -3- cæ truyÒn trong c¸c lµng x· ë Hµ TÜnh, mèi quan hÖ gi÷a tÝn ngìng vµ t«n gi¸o, trong ®ã nãi ®Õn tÝn ngìng thê thµnh hoµng ë Can Léc. T¹p chÝ v¨n ho¸ Hµ TÝnh sè 33 (1999) cã bµi viÕt “ Mét Ýt t liÖu vÒ PhËt gi¸o ë NghÖ TÜnh”, trang 15 ®Õn 17 vµ bµi “ Bíc ®Çu t×m hiÓu PhËt gi¸o ë Hµ TÜnh”, trang 18 – 21 cña t¸c gi¶ Th¸i Kim §Ønh, c¸c bµi viÕt ®Òu xem vïng Ngµn Hèng ( thuéc Can Léc xa ) lµ trung t©m PhËt gi¸o cña xø NghÖ vµ còng kh¼ng ®Þnh thêi gian cã mÆt cña PhËt gi¸o trªn ®Êt Hµ TÜnh. Ngoµi ra mét sè s¸ch b¸o n÷a còng ®Ò cËp ®Õn m¶ng v¨n ho¸ tinh thÇn, t©m linh, ®Æc biÖt lµ m¶ng t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn ë Can Léc nãi riªng vµ Hµ TÜnh nãi chung. Nh×n chung, cho ®Õn nay th× cha cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn ë Can Léc - Hµ TÜnh mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ cã hÖ thèng. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p, liªn quan ®Õn ®êi sèng t©m linh cña con ngêi nªn khi t×m hiÓu vÊn ®Ò nµy th× gÆp Ýt nhiÒn khã kh¨n, ®Æc biÖt lµ nguån tµi liÖu Ýt ái vµ cã giíi h¹n. Song c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn, dï Ýt hay nhiÒu, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp còng lµ c¬ së v« cïng quan träng cho chóng t«i tËp hîp, t×m hiÓu vµ hoµn thµnh ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cña m×nh. T«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn ë huyÖn Can Léc lµ mét bé phËn trong hÖ thèng t«n gi¸o, tÝn ngìng lµng x· ViÖt Nam. Bëi vËy, xÐt mét c¸ch toµn diÖn th× nã mang nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam, song nã còng cã nÐt riªng biÖt cÇn chó ý nghiªn cøu. 3- §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu ®Ò tµi: 3.1. §èi tîng nghiªn cøu: §èi tîng cña ®Ò tµi lµ t×m hiÓu mét sè t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn ë huyÖn Can Léc - Hµ TÜnh tõ xa cho ®Õn nay. Chóng t«i ®i s©u vµo t×m hiÓu nh÷ng sinh ho¹t tinh thÇn mang tÝnh t©m linh, nh÷ng biÓu hiÖn t©m lý céng ®ång, c¸c lÔ héi, c¸c di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ cña huyÖn nhµ…cã liªn quan trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp tíi ®èi tîng ®· x¸c ®Þnh trªn. 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: ë ®Ò tµi nµy chóng t«i ®i vµo t×m hiÓu vÒ c¸c lo¹i h×nh t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn ë Can Léc tõ xa cho ®Õn nay. Bªn c¹nh ®ã cßn lµm râ qu¸ tr×nh du nhËp, ¶nh hëng cña PhËt gi¸o, Thiªn Chóa gi¸o ë Can Léc, ®ã còng chÝnh lµ nh÷ng phÇn träng t©m cña ®Ò tµi. -4- Tuy nhiªn ®Ó tr×nh bµy cã hÖ thèng h¬n t«i sÏ kh¸i qu¸t mét sè vÊn ®Ò vÒ lÞch sö vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ cña huyÖn ®Ó lµm c¬ së cho chóng t«i gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®a ra. §Ò tµi nµy ®îc x¸c ®Þnh trong mét ph¹m vi kh«ng gian râ rµng lµ huyÖn Can Léc. Trong ph¹m vi nghiªn cøu nh trªn gióp chóng t«i cã ®iÒu kiÖn nghiªn, ®¸nh gi¸ x¸c ®¸ng vÒ sù b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña huyÖn, ®ã chÝnh lµ môc ®Ých mµ ®Ò tµi cÇn ®¹t tíi. 4- Nguån t liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: 4.1. Nguån t liÖu: §Ó phôc vô nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, chóng t«i ®· su tÇm t×m kiÕm c¸c nguån t liÖu cã liªn quan ®Õn t«n gi¸o, tÝn ngìng cæ truyÒn cña huyÖn. Nguån t liÖu quan träng ph¶i kÓ ®Õn ®Çu tiªn lµ c¸c t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n ë cÊp trung ¬ng, cÊp tØnh ,còng nh ë c¸c ®Þa ph¬ng. Thø hai lµ c¸c bµi viÕt trong tê t¹p chÝ v¨n ho¸ cña tØnh nhµ, c¸c b¸o ®Þa ph¬ng. Ngoµi ra chóng t«i cßn cè g¾ng ®i thùc tÕ ®iÒn gi·, t×m hiÓu c¸c ®×nh, ®Òn, chïa, c¸c di tÝch lÞch sö v¨n ho¸, tham dù c¸c lÔ héi truyÒn thèng trong huyÖn. §ång thêi l¾ng nghe ý kiÕn cña c¸c nhµ nghiªn cøu l·o thµnh trong nhãm "Nghiªn cøu lÞch sö v¨n ho¸ ®Þa ph¬ng" cña tØnh, nh÷ng ngêi cao tuæi trong c¸c lµng x·. 4.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: Nguån t liÖu viÕt kho¸ luËn nµy tuy h¹n chÕ l¹i phøc t¹p, nªn viÖc lùa chän ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc quan träng. Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i lùa chän ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p l« gÝch, ph¬ng ph¸p so s¸nh sö häc, ph¬ng ph¸p x¸c minh phª ph¸n t liÖu lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p ®iÒn gi· su tÇm lÞch sö ®Þa ph¬ng. Dùa vµo c¸c nguån tµi liÖu ®· thu thËp ®îc, ®Æc biÖt lµ c¸c nguån t liÖu cã liªn quan tíi ph¹m vi ®Ò tµi, ®Ó ph¸t hiÖn thªm nh÷ng nÐt riªng biÖt, ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng néi dung cô thÓ cña ®Ò tµi. Nguån t liÖu mµ chóng t«i thu thËp ®îc lµ c¬ së ®Ó hoµn thµnh ®Ò tµi nghiªn cøu nµy. 5- Bè côc ®Ò tµi: Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, c¸c tµi liÖu tham kh¶o vµ phÇn phô lôc,. néi dung chÝnh cña ®Ò tµi nµy ®îc tr×nh bµy trong 3 ch¬ng: - Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ truyÒn thèng lÞch sö, v¨n ho¸ huyÖn Can Léc. -5- - Ch¬ng 2: Mét sè t«n gi¸o ë huyÖn Can Léc - Ch¬ng 3: Mét sè tÝn ngìng cæ truyÒn ë huyÖn Can Léc. -6- Néi dung Ch¬ng 1 kh¸i qu¸t VÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ truyÒn thèng lÞch sñ, v¨n ho¸ huyÖn can léc - hµ tÜnh 1.1- VÞ trÝ ®Þa lý vµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn huyÖn Can Léc: 1.1.1- VÞ trÝ ®Þa lý: Can Léc lµ m¶nh ®Êt cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi, g¾n bã h÷u c¬ víi tØnh nhµ trong c¶ qu¸ tr×nh h×nh thµnh. So víi c¸c huyÖn kh¸c trong tØnh th× Can Léc cã vÞ trÝ kh¸ thuËn lîi vÒ mäi mÆt, lµ huyÖn n»m däc trªn tuyÕn ®êng thiªn lý B¾c – Nam nªn còng lµ phÇn ®Êt kh¸ trung t©m trong tØnh. VÞ trÝ cña huyÖn lµ mét ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn lu th«ng kinh tÕ, th¬ng m¹i vµ giao lu tiÕp thu v¨n ho¸. Gi÷a Can Léc vµ c¸c huyÖn l©n cËn trong tØnh cã mèi quan hÖ tiÕp xóc giao lu kh¸ thuËn tiÖn vµ th«ng suèt b»ng giao th«ng thuû bé víi tæng diÖn tÝch lµ 373km 2 n»m tõ 18,2 ®Õn 18,3 vÜ ®é B¾c; 105,37 ®Õn 105,44 kinh ®é §«ng. B¾c gi¸p huyÖn Nghi Xu©n, T©y gi¸p huyÖn §øc Thä, phÝa T©y Nam lµ huyÖn H¬ng Khª, phÝa §«ng Nam gi¸p huyÖn Th¹ch Hµ, phÝa §«ng gi¸p biÓn §«ng. Víi vÞ trÝ ®Þa lý nh vËy, Can Léc cã ®iÒu kiÖn h×nh thµnh, ph¸t triÓn b¶n s¾c v¨n ho¸ riªng cho m×nh. Nh©n d©n Can Léc cã m«i trêng thuËn lîi thÓ hiÖn ®êi sèng t©m linh cña m×nh mét c¸ch kh¸ ®éc ®¸o. 1.1.2- §iÒu kiÖn tù nhiªn: Can Léc lµ huyÖn ®ång b»ng ven biÓn. Còng gièng nh nh÷ng huyÖn kh¸c trong tØnh, ngoµi ®Æc ®iÓm chung vèn cã, huyÖn Ýt nhiÒu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, d¸ng dÊp riªng. "§Þa h×nh huyÖn nh mét quyÓn s¸ch ®ang më, quèc lé 1A lµ ®êng lÒ kÕt nèi gi÷a hai trang s¸ch. PhÝa T©y B¾c lµ vïng thîng can, 20 x·, 1 thÞ trÊn; phÝa §«ng Nam, vïng h¹ Can, cã 10 x·’’ {24 ; 29}. §ång b»ng Can Léc cã hai vïng râ rÖt: Vïng thîng Can Léc ®îc phï sa s«ng La, s«ng Lam båi tÝch, nay cã hÖ thèng ®ª ®iÒu vµ c¸c c«ng tr×nh thuû lîi ®¶m b¶o nguån níc cho c©y trång. Vïng h¹ Can ®Êt c¸t pha thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i hoa mµu vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy. "khoai Ých HËu, gÊu (g¹o) §ång HuÒ", c©u ng¹n ng÷ nµy thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt ®Êt ®ai cña hai vïng vµ tËp qu¸n canh t¸c lµ kh¸c nhau. -7- TiÕp cËn víi vïng ®ång b»ng lµ vïng b¸n s¬n ®Þa Trµ S¬n - Hång LÜnh, ®©y lµ hai hÖ thèng nói chÝnh. HÖ thèng nói Trµ S¬n n»m trªn 7 x·: Nga Léc, Phó Léc, Nh©n Léc, Thîng Thîng, §ång Léc, Mü Léc, S¬n Léc ngµy nay. Gi¸ng nói ë ®©y thoai tho¶i, c¸c ngän ®åi h×nh b¸t óp nªn d©n gian gäi lµ nói Trµ. Vïng ®Êt nói phï hîp víi c©y chÌ. Ngoµi nguån l©m s¶n, tr÷ lîng s¾t, man gan kh¸ lín, nói Trµ S¬n lµ vÞ trÝ kh¸ hiÓm yÕu vµ c¬ ®éng trong kh¸ng chiÕn chèng x©m lîc qua c¸c thêi kú lÞch sö. HÖ thèng nói Hång LÜnh: Cã quy m« ®å sé nói trïng ®iÖp, n»m trªn ®Þa bµn 8 x· thuéc Can Léc: Vîng Léc, TiÕn Léc, Phóc Léc, Tïng Léc, Hång Léc, T©n Léc, An Léc, ThÞnh Léc. Nói Can Léc chia thµnh hai nhãm nói chÝnh gåm côm H¬ng TÝch vµ côm Tiªn Am lµ n¬i g¾n víi c¸c truyÒn thuyÕt, PhËt tho¹i víi nh÷ng di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ næi tiÕng nh chïa H¬ng TÝch, chïa Ch©n Tiªn. C¸c khe, hãi xuÊt ph¸t tõ hai hÖ thèng nói lín dån níc xuèng s«ng, gióp cho giao th«ng ®êng thuû trong huyÖn rÊt thuËn tiÖn, dÔ dµng. Ngoµi ®ång b»ng, nói cßn cã thªm ®êng bê biÓn. Ven biÓn ë ®©y thÝch hîp cho viÖc trång c©y phi lao, ch¨n nu«i gia sóc cã sõng, ph¸t triÓn nghÒ nu«i trång ®¸nh b¾t h¶i s¶n. KiÕn t¹o tù nhiªn cña huyÖn t¹o ra kh¶ n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng - l©m - ng nghiÖp, du lÞch vµ më réng giao lu v¨n ho¸. §ång thêi lµ m«i trêng cho ®êi sèng tinh thÇn - t©m linh cña con ngêi ®a d¹ng, bÒn v÷ng. Bªn c¹nh nh÷ng thuËn lîi chung, th× cã nh÷ng h¹n chÕ cña mét vïng nhiÖt ®íi cã thªm ®Þa h×nh ven biÓn pha trung du nªn n¾ng h¹n, b¶o lôt x¶y ra thêng xuyªn, "th¸ng 5 n¨m tËt, th¸ng 10 mêi tËt". Giã T©y Nam nãng thêng thæi vµo lóc lóa chiªm xu©n ®ang træ, lò tiÓu m¹n thêng x¶y ra vµo thêi kú thu ho¹ch lóa mïa vô §«ng Xu©n, g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho mïa mµng, n¾ng h¹n kÐo dµi vµo ®Çu mïa vô, ma lò giã b·o vµo cuèi vô lµm cho s¶n xuÊt bÊp bªnh, g©y ra mÊt mïa lín. Thêi tiÕt ë ®©y rÊt phøc t¹p, ë mçi vïng nhá trong huyÖn lu«n cã khÝ hËu thêi tiÕt, khÝ hËu kh¸c nhau. Cã khi hai lµng ë c¹nh nhau, nhng lµng nµy cã ®ñ níc ®Ó lµm mïa, mµ lµng kÒ bªn vÉn n¾ng h¹n kh«ng cµy cÊy ®îc, "KÎ Cµi reo, KÎ Treo khãc " lµ nh vËy. C d©n Can Léc ®· vÊt v¶ chèng ®ì, chÕ ngù thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt ®Ó sinh tån ph¸t triÓn. ChÝnh trong nh÷ng khã kh¨n ®ã hä ®oµn kÕt g¾n bã bÒn chÆt víi nhau, t¹o nªn tinh thÇn céng ®ång lµng x·. ChÝnh trong gian nan ®ã hä trëng thµnh h¬n vÒ khÝ chÊt vµ kinh nghiÖm sèng. Còng ë m«i trêng tù nhiªn ®ã t¹o nªn ®êi sèng t©m linh s©u s¾c trong mçi c¸ nh©n. T tëng ®îc b×nh -8- yªn, ®îc che chë, ®îc phï hé, lu«n thêng trùc trong cuéc sèng vÊt v¶ cña ngêi d©n n¬i ®©y. Bëi vËy, n¬i ®©y cã c¬ së ®Ó t«n gi¸o - tÝn ngìng dÓ dµng bÐn rÔ vµ ph¸t triÓn. Sù cÇu mong cña nh÷ng con ngêi nµy lµ ®iÒu chÝnh ®¸ng thÓ hiÖn sù v¬n lªn trong khã kh¨n, thö th¸ch. Do sù ®a d¹ng cña ®Þa h×nh nªn cã thÓ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ®a d¹ng.. Trong kinh tÕ n«ng nghiÖp ruéng ®Êt ë Can Léc kh«ng ®îc mµu mì nh c¸c vïng kh¸c. Nhng víi kü n¨ng canh t¸c, kinh nghiÖm s¶n xuÊt vµ phÈm chÊt cÇn cï lao ®éng, con ngêi Can Léc ®· t¹o nªn mét ngµnh kinh tÕ n«ng nghiÖp ph¸t triÓn. N«ng nghiÖp trång lóa vÉn lµ nghÒ chÝnh, ®ñ cung cÊp cho huyÖn vµ lu th«ng trao ®æi. Sau lóa lµ khoai lang, tríc ®©y ®îc xem lµ nguån l¬ng thùc chñ yÕu cho con ngêi, bëi vËy lµ ngêi Can Léc cã nhiÒu kinh nghiÖm trång khoai, "khoai n¨ng mã, lã (lóa) n¨ng th¨m"; "g¸i ®îc h¬i trai, khoai ®îc h¬i cµo cuèc". Ch¨n nu«i gia sóc, ch¨n nu«i tr©u bß vÉn lµ nghÒ chÝnh trong toµn huyÖn. Song nghÒ ch¨n nu«i ë ®©y vÉn mang tÝnh chÊt tËp qu¸n truyÒn thèng. Hä ch¨n nu«i víi môc ®Ých phôc vô cµy bõa, h×nh thøc ch¨n nu«i ph©n t¸n trong tõng hé gia ®×nh nhá. Ch¨n nu«i gia cÇm: gµ vÞt lµ chñ yÕu. NghÒ Êp trøng vÞt lµ thÕ m¹nh næi tréi cña huyÖn, c¸c x· Kh¸nh, Trung, Vîng, VÞnh, Song, TiÕn Léc lµ nh÷ng x· nu«i vÞt cã truyÒn thèng. §Ó ®¸p øng cho nhu cÇu s¶n xuÊt võa tranh thñ thêi gian n«ng nhµn th× tuyÖt ®¹i ®a sè n«ng d©n ®Òu thµnh th¹o c¸c nghÒ thñ c«ng kh¸c nh: ®an l¸t, dÖt chiÕu… §Æc biÖt lµ nghÒ ®óc lìi cµy ë x· B×nh Léc. Víi ®êng ven biÓn dµi, tho¶i, ®¸y biÓn cã líp bïn máng nªn ë Can Léc cã hai nghÒ ®¸nh c¸ vµ nu«i trång thuû s¶n níc lî vµ níc ngät. Tuy kh«ng ph¸t triÓn m¹nh nh c¸c huyÖn kh¸c trong tØnh, song nghÒ biÓn ®· lµm t¨ng thu nhËp cho sè d©n ë trong c¸c x· nh: ThÞnh Léc… VÒ x· héi: Can Léc lµ vïng "§Þa linh nh©n kiÖt", lµ vïng ®Êt cæ, huyÖn lµ n¬i héi tô nh÷ng dßng hä lín, tiÕng t¨m: Hä Mai ë lµng Phï Lu thîng nay thuéc x· Hång Léc; Hä Ng« ë Tr¶o Nha; hä §Æng ë x· Tïng Léc; hä Bïi ë x· §Ëu Liªu; hä NguyÔn Huy… vµ mét sè hä kh¸c. Mçi dßng hä tõ c¸c n¬i vÒ ®©y chung sèng, héi tô ®Òu mang theo nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ nh÷ng phong tôc lÔ nghi riªng. Khi quÇn tô trªn mét vïng ®Êt, c¸i riªng ®ã hoµ ®ång kÕt hîp t¹o nªn v¨n ho¸ Can Léc ngµy nay. -9- Song song víi qu¸ tr×nh nhËp c lµ sù di dêi cña ngêi Can Léc ®Õn nh÷ng vïng ®Êt kh¸c sinh sèng vµ s¶n xuÊt. Cho ®Õn nay ngêi Can Léc ®· cã mÆt hÇu kh¾p c¸c n¬i, c¸c thµnh phè c¸c tØnh trong c¶ níc. 1.2- Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vÒ mÆt hµnh chÝnh cña huyÖn Can Léc: VÒ ®Þa danh: Qua c¸c thêi kú lÞch sö, huyÖn ®· mang nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau. Xa Can Léc thuéc huyÖn Hµm Hoan, quËn Cöu Ch©n. VÒ sau lÇn lît ®æi lµ Phï LÜnh (217), huyÖn ViÖt Thêng (679), huyÖn Phi Léc (1010), huyÖn Thiªn Léc (1469). §Çu n¨m Tù §øc thø 15 (1862) ®æi thµnh huyÖn Can Léc nh tªn gäi ngµy nay. Tõ ngµy chÝnh thøc trë thµnh huyÖn Can Léc, ë chÆng ®êng míi nµy, Can Léc vÉn tiÕp tôc ph¸t huy truyÒn thèng cña quª h¬ng, ®Êt níc. Nh©n d©n c¸c x· vÉn cè g¾ng kh¾c phôc thiªn nhiªn, næ lùc lao ®éng ®¶m b¶o kinh tÕ. Can Léc ®· chøng kiÕn bao th¨ng trÇm biÕn cè lÞch sö, giê ®©y vÉn nhÞp nhµng, lÆng lÏ ph¸t triÓn cïng toµn tÜnh vÒ mäi mÆt. §Þa giíi hµnh chÝnh còng ®· nhiÒu lÇn thay ®æi. Tõ xa phÇn lín ®Êt ®ai cña huyÖn tõ s«ng Minh L¬ng (nay thuéc x· Trung L¬ng - Hång LÜnh) ®Õn x· Th¹ch Kim (Th¹ch Hµ ngµy nay). Theo s¸ch "Can Léc phong thæ chÝ" cña Lu C«ng §¹o th× thêi ®ã tæng Lai Th¹ch cßn thuéc huyÖn La S¬n, tæng §oµi trong ®ã cã x· Tr¶o Nha cßn thuéc phñ Th¹ch Hµ. N¨m Kh¶i §Þnh thø 6 (1921) TriÒu NguyÔn c¾t hai tæng vÒ VÜnh LuËt vµ Canh Ho¹ch vÒ phñ Th¹ch Hµ. ChuyÓn tæng Lai Th¹ch vÒ phñ §øc Thä vµ tæng §oµi thuéc phñ Th¹ch Hµ vÒ Can Léc. §Õn tríc c¸ch m¹ng th¸ng 8/1945, huyÖn Can Léc cã 7 tæng gåm: Trung L¬ng, §Ëu Liªu, Nga Khª, tæng §oµi, tæng Ngo¹i Néi, tæng Phï Lu. HuyÖn xa ®ãng ë Minh L¬ng (Trung L¬ng), vÒ sau lÇn lît dêi vÒ huyÖn thÞ (Phï Lu), Ninh X¸ (§Ëu Liªu), Phæ Hîp (Thiªn Léc), Khiªm Ých (§ång Léc). §Õn n¨m B¶o §¹i thø 2 (1927) dêi vÒ Tr¶o Nha nay lµ thÞ trÊn NghÌn. 1.3- §iÒu kiÖn lÞch sö vµ truyÒn thèng v¨n ho¸: Tr¶i qua mét qu¸ tr×nh lÞch sö ph¸t triÓn, khi biÓn lïi th× vïng lôc ®Þa Hµ TÜnh xuÊt hiÖn. C d©n ë ®©y ®· cã mÆt trong lÞch sö d©n téc ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu dùng níc. Qua kh¶o s¸t bíc ®Çu nh÷ng c«ng cô ®å ®¸ míi c¸ch ®©y 4.000 n¨m ®Õn 5.000 n¨m t×m ë lµng Thæ S¬n, nói NghÌn, Hång - 10 - LÜnh ®Òu cã niªn ®¹i t¬ng øng víi hiÖn vËt ®å ®¸ míi di chØ Bµu Trã (Qu¶ng B×nh). Tr¶i qua hµng ngh×n n¨m khai s¬n ph¸ th¹ch, lÊn biÓn, cha «ng ta ®· t¹o nªn ruéng ®ång, x©y dùng lµng m¹c hÇu hÕt c¸c vïng ®Êt nµy ®Òu cã tªn gäi lµ "KÎ", "X¸", chøng tá ®©y lµ vïng ®Êt cæ. Däc theo nh÷ng tuyÕn ®êng s«ng thêi Lý - TrÇn ®· xuÊt hiÖn nh÷ng xãm lµng trï phó. Theo gia ph¶ hé Ng«, hä Bïi, hä §Æng ta thÊy ®ã lµ nh÷ng dßng hä vµo Can Léc ë ®êi TrÇn. D©n sè toµn huyÖn n¨m 1930 lµ 59.000 ngêi, tuyÖt ®¹i ®a sè lµ n«ng d©n, sinh sèng chñ yÕu b»ng nghÒ lµm ruéng. Cho ®Õn nay, theo b¸o c¸o cña Tæng côc thèng kª Hµ TÜnh sè d©n Can Léc lµ: 175.996 ngêi, ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu. Nh©n d©n Can Léc cã s½n bÒ dµy truyÒn thèng v¨n ho¸: Can Léc lµ tiÓu vïng v¨n ho¸ ®Ëm s¾c th¸i riªng cña v¨n ho¸ xø NghÖ. N¬i ®©y lu gi÷ nh÷ng huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, vÒ c¸c vÞ thÇn linh, c¸c c©u chuyÖn vÒ c¸c danh nh©n v¨n ho¸ hay vâ tíng ®¹i tµi. V¨n ho¸ tinh thÇn ë ®©y ph¸t triÓn m¹nh tiªu biÓu lµ hÖ thèng tÝn ngìng trong c¸c lµng x·, ®©y cßn lµ n¬i tiÕp biÕn c¸c nÒn v¨n ho¸ tõ bªn ngoµi vµo, vÝ dô nh v¨n ho¸ PhËt gi¸o, Thiªn Chóa gi¸o ®Ó lµm phong phó thªm ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n. Can Léc cã truyÒn thèng l©u ®êi vÒ häc hµnh khoa cö, ®· s¶n sinh ra nhiÒu nhµ khoa b¶ng, nhiÒu quan l¹i cã phÈm chÊt tµi n¨ng, ®ãng gãp lín lao cho sù nghiÖp ph¸t triÓn v¨n ho¸ d©n téc, x©y dùng vµ b¶o vÖ §Êt níc. V× vËy thêi xa ®ay ®îc xem lµ m¶nh ®Êt hiÕu häc cña xø NghÖ. Nh¾c ®Õn vïng ®Êt hiÕu hä cña xø NghÖ kh«ng ai lµ kh«ng biÕt ®Õn ®Þa danh Can Léc ë Hµ TÜnh. Nh chóng ta ®· biÕt chÕ ®é khoa cö h¸n häc b¾t ®Çu tõ thêi nhµ Lý n¨m 1075 vµ kÕt thóc díi thêi nhµ NguyÔn n¨m 1919.Trong lÞch sö khoa cö 844 n¨m, níc ta cã tæng sè 187 khoa thi héi, thi ®×nh vµ lÊy ®æ 2291 tiÕn sÜ. KÓ tõ khoa thi thÕ kû XIII thêi TrÇn ®Õn khoa thi cuèi cïng n¨m 1919 th× Can Léc cã 42 ngêi ®ç ®¹i khoa. Can Léc cã lÞch sö khoa cö 643 n¨m ®îc tÝnh tõ khi huyÖn cã vÞ tr¹ng nguyªn khai khoa. N¨m Êt M·o vua Lý Nh©n T«ng më khoa thi Minh kinh b¸c häc ®Çu tiªn, th× 200 n¨m sau khoa thi Êt Hîi, niªn hiÖu B¶o Phï thø III ®êi TrÇn Th¸nh T«ng (1275) Can Léc cã §µo Tiªu ®ç tr¹ng nguyªn khai khoa. TiÕp ®ã ®Êt Thiªn Léc cã hai «ng tr¹ng hä Sö ë Êp Ngäc S¬n lµ Sö Hy Nhan (?-1421) ®ç tr¹ng nguyªn khoa Quý M·o (1363) vµ - 11 - Sö §øc Huy (1363-1430) ®ç khoa T©n DËu (1381). §ç Th¸m hoa ®êi TrÇn cã cßn §Æng B¸ TÜnh, §Æng Dung. §Õn ®êi Lª, Thiªn Léc lµ ®Êt häc næi tiÕng kh«ng nh÷ng ë xø NghÖ mµ cßn ë c¶ Kinh kú. Ngêi Th¨ng Long tõng cã c©u cöa miÖng: " Bót CÊm ChØ, sÜ Thiªn Léc" (Bót tèt b¸n ë CÊm ChØ, häc trß giái ph¶i lµ häc trß Thiªn Léc). §êi NguyÔn, Thiªn Léc cã "Tø hæ" lµ Lu C«ng §¹o, Mai ThÕ ChuÈn, Phan Quý, Lª Hång Hµn. Theo ®Þa chÝ huyÖn Can Léc (1999), Vâ Hång Huy (CB) trong ch¬ng häc hµnh khoa cö th×: "Thiªn Léc - Can Léc lµ ®Êt häc tÊt nhiªn còng lµ ®Êt khoa b¶ng. ChØ tÝnh trªn ®Þa bµn huyÖn hiÖn nay ®êi TrÇn cã mét vÞ ®¹i khoa, ®êi Lª - M¹c cã 27 vÞ ®¹i khoa. §êi NguyÔn cã 22 vÞ cö nh©n, sè tó tµi kho¶ng 40 - 60 ngêi"." VÒ vâ khoa cã 3 ngêi ®ç tiÕn sÜ vâ (T¹o sÜ) ®Òu lµ dßng hä Ng« ë Tr¶o Nha, trong ®ã cã Ng« Phóc Tóc ®ç c¶ h¬ng khoa v¨n (H¬ng Cèng). Sè ngêi ®ç tam trêng vâ khoa (Lª) vµ cö nh©n vâ (NguyÔn) còng kh«ng hiÕm" [ 24 ; 237]. C¸c nhµ Nho xa dèc lßng "nÊu sö s«i kinh" lµ cèt ®Ó thi ®ç lµm quan. HÇu hÕt c¸c nhµ khoa b¶ng ë Can Léc tõ TiÕn sÜ ®Õn Cö nh©n ®Òu ra lµm quan. C¸c vÞ ®¹i khoa vµ mét sè vÞ h¬ng khoa (H¬ng cèng, cö nh©n) ®Òu gi÷ chøc cao trong triÒu ®×nh, ngoµi quËn: Thîng th, §« ngù sö, Thõa tuyªn sø, ngù sö, TuÇn vò...Mét sè ngêi giòe c¬ng vÞ tÓ phô triÒu ®×nh mµ vÉn næi tiÕng ®øc ®é, ®îc triÒu ®×nh träng väng, nh:Phan §×nh T¸, ngêi x· Phï Lu, lµm Thõa chÝnh sø NghÖ An kho¶ng 1522 - 1527 vµ lµm ®Õn L¹i bé Thîng th. §Õn NguyÔn V¨n Giai ngêi x· Phï Lu cã c«ng lín víi triÒu Lª - TrÞnh còng ®îc phong ®Õn L¹i bé Thîng th. Phan Hu©n, Hµ T«n môc, D¬ng TrÝ Dôc, Vâ To¹i, Mai ThÕ Quý, TrÇn Quang HiÓn, Hoµng DËt lµ nh÷ng ngêi cã c«ng lao lín trong sù nghiÖp x©y dùng, g×n gi÷ nhµ níc phong kiÕn qua c¸c triÒu ®¹i. HÇu hÕt hä ®Ò xuÊt th©n tõ nh÷ng gia ®×nh nho gi¸o phong kiÕn, sèng gÇn gòi víi xãm lµng, tiÕp thu ®¹o lý truyÒn thèng d©n téc nªn cã ý thøc Quèc gia kh¸ s©u s¾c. NhiÒu ngêi cßn ®Ó l¹i nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu kinh tÕ - x· héi vµ nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc, y häc cã gi¸ trÞ. ThÕ hÖ nµo còng cã ngêi nghiªn cøu khoa häc víi nhiÒu t¸c phÈm cã ý nghÜa thùc tiÓn. Líp më ®Çu lµ §Æng Dung, §Æng Minh Khiªm, tiÕp theo lµ Lu C«ng §¹o, Vâ Liªm S¬n, Ng« §øc KÕ. Líp t©n häc gÇn ®©y nhÊt nh NguyÔn §æ Chi, NguyÔn Tõ Chi... - 12 - Bªn c¹nh truyÒn thèng hiÕu häc, nh©n d©n Can Léc cßn cã truyÒn thèng yªu níc. Qua c¸c thêi kú dùng níc vµ gi÷ níc Can Léc ®· s¶n sinh ra nhiÒu danh thÇn, danh tíng cã c«ng víi Tæ quèc. Qu¸ tr×nh ®Êu tranh l©u dµi víi giÆc ngo¹i x©m, víi thiªn tai ®Þch ho¹, ®Ó x©y dùng lµng x· ®· hun ®óc nh÷ng truyÒn thèng quý b¸u, ®ã lµ lßng yªu níc nång nµn, tinh thÇn t¬ng ¸i. Con ngêi n¬i ®©y thuÇn hËu, c¬ng trùc song rÊt mùc thËt thµ, a chông c«ng b»ng, lÏ ph¶i. Ngay tõ xa xa, tuy ë ®©y kh«ng ph¶i lµ vïng "c¨n cø ®Þa" cña c«ng cuéc gi¶i phãng d©n téc, nhng c¸c tÇng líp nh©n d©n Can Léc nãi riªng vµ Hµ TÜnh nãi chung ®· cã nhiÒu g¾n bã víi phong trµo chèng ngo¹i x©m. T¹i ®©y ®· cã phong trµo ñng hé nghÜa qu©n chèng giÆc nh: ñng hé cuéc khëi nghÜa Mai H¾c §Õ x©y thµnh V¹n An n¨m 722. Sau khi chÊm døt thêi kú B¾c thuéc, ®Êt níc bíc vµo thêi kú phong kiÕn tù chñ vµ chèng l¹i nhiÒu thÕ lùc ngo¹i x©m hïng m¹nh. Nh©n d©n c¶ níc ®ång lßng hîp søc cïng nhau chiÕn ®©u b¶o vÖ Tæ quèc, trong lµn sãng phi thêng ®ã nh©n d©n Can Léc ®· gãp phÇn vµo c«ng cuéc b¶o vÖ ®Êt níc. Sö s¸ch ®· ghi tªn mét sè anh hïng hµo kiÖt, nh©n d©n ngìng mé vµ c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn cho lËp ®Òn thê, phong s¾c thÇn, dùng bia ®¸. Tiªu biÓu cã hai cha con Sö Hy Nhan - Sö §øc Hy; cha con §Æng TÊt - §Æng Dung. Tinh thÇn quËt khëi vèn lµ truyÒn thèng cña d©n téc ta mµ ®Þa ph¬ng Can Léc còng nh nhiÒu n¬i kh¸c kh«ng bao giê chÞu ngõng tiÕp nèi. Ngoµi nh÷ng c¸i nh©n, cßn cã tÇng lín lµ nghÜa sÜ næi lªn trong ®¸m quÇn chóng b×nh d©n, ®· tù chiªu mé thñ h¹ phÊt cê khëi nghÜa nh: NguyÔn Biªn, NguyÔn XÝ. ThÕ kû XVII ë Can Léc næi lªn mét dßng vâ tíng vµ ®· tiÕp bíc cha «ng tá râ lßng yªu níc nh: NguyÔn V¨n Giai, D¬ng TrÝ Tr¹ch... lµ nh÷ng nh©n vËt hÕt lßng v× Tæ quèc, lµ nh÷ng trêng hîp tiªu biÓu ®Ó chøng minh cho tinh thÇn chiÕn ®Êu, truyÒn thèng yªu níc cña ngêi d©n n¬i ®©y. Nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, lµ nh÷ng n¨m s«i næi cña lÞch sö ®Êu tranh cña nh©n d©n C©n Léc ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên kh«ng phai mê trong lÞch sö ViÖt Nam. Trong phong trµo CÇn V¬ng, Can Léc lµ ®Þa bµn lu«n lu«n s«i ®éng. Trong vô chèng thuÕ ë Trung Kú, Can Léc còng gãp vµo mét sè tªn tuæi xuÊt s¾c nh: TrÞnh Kh¾c LËp, NguyÔn Hµng Chi ®· hy sinh. NguyÔn Canh vµ NguyÔn Tr¹ch còng ®· tham gia vµo phong trµo Duy T©n theo ®êng nèi b¹o ®éng mong dùng l¹i ngän cê khëi nghÜa chèng x©m l¨ng. Trong phong trµo §«ng Du cã mét sè thanh niªn - 13 - quª Can Léc ®¹i diÖn cho tinh thÇn yªu níc cña quª h¬ng nh: NguyÔn Quúnh L©m ë NguyÖt Ao theo Phan Béi Ch©u sang NhËt. TiÕp ®ã lµ nh÷ng thanh niªn Can Léc t×m ®êng sang Th¸i Lan häc tËp vµ chiÕn ®Êu díi sù chØ ®¹o cña §Æng Thóc Høa. Tõ n¨m 1925 trë ®i, ë Can Léc xuÊt hiÖn nh÷ng tæ chøc c¸ch m¹ng tiÒn th©n cña §¶ng céng s¶n. Víi phong trµo X« ViÕt mµ ®Ønh cao lµ ë §Ønh Lù, cïng víi viÖc dµnh ®îc chÝnh quyÒn sím h¬n 3 ngµy so víi c¸c ®Þa ph¬ng kh¸c trong toµn quèc (16 - 8 - 1945). Sau nµy trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü, Can Léc l¹i cã nh÷ng chiÕn th¾ng nh chiÕn th¾ng ng· ba §ång Léc. Nh©n d©n Can Léc tù hµo vÒ nh÷ng n¨m th¸ng lÞch sö, tù hµo vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸ cña m×nh. Ch¬ng 2 mét sè t«n gi¸o ë huyÖn Can Léc - hµ tÜnh 2.1-Vµi nÐt vÒ t«n gi¸o: 2.1.1- Kh¸i niÖm t«n gi¸o: T«n gi¸o lµ mét hiÖn tîng x· héi, v¨n ho¸, ®¹o ®øc thuéc ®êi sèng tinh thÇn t©m linh cña con ngêi. T«n gi¸o xuÊt hiÖn cïng víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc, tinh thÇn vµ sÏ tån t¹i l©u dµi víi con ngêi khi con ngêi ta cßn cã nhu cÇu t©m lý ®îc an ñi trong sù h ¶o. ” T«n gi¸o lµ mét thùc thÓ kh¸ch quan cña x· héi. Nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh t«n gi¸o lµ mét hÖ thèng ®îc s¾p bëi nh÷ng ý thøc vËt linh, nh÷ng t×nh c¶m vµ nh÷ng hµnh vi, nh÷ng t tìng vµ nh÷ng biÓu tîng hîp thµnh bëi yÕu tè huyÒn tho¹i…”[41: 34]. ë ViÖt Nam, vÊn ®Ò t«n gi¸o hÕt søc phøc t¹p, nghiªn cøu t×m hiÓu sù du nhËp cña c¸c t«n gi¸o lín trªn thÕ giíi vµo ViÖt Nam, vµo c¸c ®Þa ph ¬ng… ®ang lµ nh÷ng vÊn ®Ò lín cÇn cã sù nghiªn cøu c¬ b¶n. 2.1. 2-Nguån gèc t«n gi¸o: Khi bµn vÒ nguån gèc t«n gi¸o M¸c - Anghen ®a ra luËn ®iÓm "Con ngêi s¸ng t¹o ra t«n gi¸o, chø kh«ng ph¶i t«n gi¸o s¸ng t¹o ra con ngêi". T«n gi¸o l¹i lµ mét hiÖn tîng x· héi, mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, do vËy t«n gi¸o cã nguån gèc x· héi vµ nguån gèc nhËn thøc. - 14 - Tríc hÕt t«n gi¸o n¶y sinh trong mét x· héi mµ tr×nh ®é s¶n xuÊt hÕt søc thÊp kÐm, mèi quan hÖ gi÷a tù nhiªn vµ con ngêi hÇu nh lÖ thuéc vµo tù nhiªn, con ngêi bÊt lùc tríc nh÷ng hiÖn tîng tù nhiªn (trong b¶n th©n m×nh nh ®au èm, bÖnh tËt, chÕt chãc vµ nh÷ng hiÖn tîng ma b·o, sÊm chíp, thó gi÷…) mµ con ngêi kh«ng thÓ hiÓu ®îc nªn dÉn ®Õn sù sî h·i, ®· tù t×m "mét c¸ch gi¶i thÝch lµ cã mét lùc lîng siªu nhiªn ë bªn ngoµi con ngêi" ®ã chÝnh lµ nguån gèc ban ®Çu cña ý thøc t«n gi¸o. §Ó gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc nguån gèc t«n gi¸o cÇn lµm râ nguån gèc nhËn thøc luËn vµ t©m lý. VÒ nguån gèc nhËn thøc luËn cña t«n gi¸o tríc hÕt lµ nã b¾t nguån tõ tÝnh h¹n chÕ nhÊt ®Þnh cña nhËn thøc cña con ngêi. ViÖc kh«ng lý gi¶i ®îc nh÷ng biÕn ®éng liªn quan ®Õn ®êi sèng, sè phËn… lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng ®Ó h×nh thµnh t«n gi¸o, tÝn ngìng. Nh vËy, t©m tr¹ng cña con ngêi tríc søc m¹nh cña thiªn nhiªn, tríc nh÷ng biÕn cè x· héi, tríc nh÷ng thö th¸ch trong cuéc sèng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång, chÝnh lµ c¬ së ra ®êi tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña t«n gi¸o. MÆt kh¸c t©m lý, t×nh c¶m lµm c¬ së cho tÝn ngìng, t«n gi¸o lµ lßng biÕt ¬n, t«n kÝnh nh÷ng ngêi cã c«ng khai ph¸, tiÕn c«ng vµo c¸c lùc lîng tù nhiªn hay trong viÖc chèng c¸c thÕ lùc ¸p bøc… Tõ lßng biÕt ¬n ngìng mé ®ã víi sù tëng tîng vèn cã cña nhËn thøc, ngêi ta t¹o ra c¸c h×nh tîng "th¸nh thÇn" víi tÝnh c¸ch siªu phµm, biÕn ho¸ mµ mäi ngêi hÕt lßng t«n thê. Tãm l¹i, sù h×nh thµnh, tån t¹i cña t«n gi¸o lµ do t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè, nhiÒu nguyªn nh©n trong ®ã cã nh÷ng yÕu tè vÒ x· héi, vÒ nhËn thøc, vÒ t©m lý. Do ®ã "T«n gi¸o lµ mét hiÖn tîng x· héi tån t¹i cïng víi sù tån t¹i, vËn ®éng cña con ngêi vµ céng ®ång ngêi. Khi m©u thuÉn gi÷a lý trÝ vµ niÒm tin, gi÷a hiÖn thùc vµ h ¶o, gi÷a trÇn tôc víi linh thiªng cßn tån t¹i; khi con ngêi cha hÕt nh÷ng c¶m xóc bi quan, yÕm thÕ, sî h·i. VÒ c¸i chÕt, bÖnh tËt, vÒ ®êi sèng c¸ nh©n m×nh, gia ®×nh m×nh. Khi con ngêi cha ®îc tho¶ m·n hoµn toµn nh÷ng nhu cÇu, íc väng c¶ vËt chÊt lÉn tinh thÇn, th× con ngêi cÇn cã n¬i an ñi vÒ t©m linh… lóc ®ã t«n gi¸o cßn cã c¬ së tån t¹i díi h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c". [ 36; 29]. Do tr×nh ®é cã h¹n, chóng t«i kh«ng cã tham väng tr×nh bµy ®îc mäi vÊn ®Ò vÒ t«n gi¸o, chØ giíi h¹n ë hai t«n gi¸o hiÖn ®¹i, cã hÖ thèng tæ chøc, cã gi¸o lý râ rµng, ®ã lµ PhËt gi¸o vµ Thiªn Chóa gi¸o trªn ®Þa ph¬ng m×nh. Chóng t«i xin m¹nh d¹n tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt vÒ hai t«n gi¸o nµy trªn c¬ - 15 - së nghiªn cøu tiÕp thu, kÕ thõa cã chän läc, nh÷ng thµnh tùu lý luËn cña c¸c bËc tiÒn bèi, g¾n víi xem xÐt thùc tiÔn ®êi sèng tinh thÇn, t©m linh cña nh©n d©n ®Þa ph¬ng. 2.2-Mét sè lo¹i h×nh t«n gi¸o ë huyÖn Can Léc 2.2.1- PhËt gi¸o 2.2.1. 1 S¬ lîc lÞch sö PhËt gi¸o Ên §é Theo truyÒn thuyÕt, ngêi s¸ng lËp ®¹o phËt lµ Siddhata - Gautamma, con vua Sudodana, níc Kapilavastu, ë ch©n nói Himalaya, lµ vïng ®Êt bao gåm mét phÇn miÒn nam níc NªPan vµ mét phÇn c¸c bang Utdar¬, Prade Gi¬, Bi Ha cña Ên §é nay. TruyÒn thuyÕt PhËt gi¸o kÓ r»ng: Hoµng hËu Maya n»m m¬ thÊy mét con voi tr¾ng thóc nhÑ vµo sên ph¶i vµ bµ cã thai. §îc 10 th¸ng, trªn ®êng vÒ quª mÑ ë Nªvadaha ®Ó sinh con, t¹i khu rõng Lam ty ni hoµng hËu ®· h¹ sinh hoµng tö, h«m Êy lµ ngµy tr¨ng trßn th¸ng n¨m. Khi ®îc ®a vÒ cung c¸c vÞ tiªn tri trong hoµng cung ®Òu nhËn thÊy ë vÞ hoµng tö mét khÝ chÊt vÜ ®¹i vµ cho r»ng sÏ lµ mét vÞ cøu tinh cña nh©n lo¹i. Hoµng tö lín lªn trong lôa lµ gÊm vãc, lÊy vî vµ cã con. N¨m 29 tuæi, mét h«m ra khái hoµng cung ®i d¹o ch¬i hoµng tö thÊy mét cô giµ, mét ngêi èm, mét ngêi chÕt… nh÷ng næi khæ mµ loµi ngêi ph¶i chÞu ®ùng Êy ®i s©u trong t©m trÝ hoµng tö. V× vËy mµ ngêi quyÕt ®Þnh tõ bá cuéc sèng gia ®×nh Êm ªm ®Ó tu hµnh. Sau nh÷ng n¨m tu luyÖn khæ ¶i, n¨m 35 tuæi Ngµi ngåi thiÒn ®Þnh 49 ngµy ®ªm díi gèc c©y bå ®Ò vµ Ngµi ®· t×m ra ®îc b¶n chÊt, nguån gèc cña mäi nçi khæ ®au vµ con ®êng tho¸t khái nçi khæ ®ã. Tõ ®ã Xitdatda ®îc gäi lµ Buddha mµ ta vÉn thêng gäi lµ Bôt hay lµ PhËt. Tõ ®ã Ngµi ®i kh¾p n¬i ®Ó truyÒn b¸ häc thuyÕt cña m×nh mµ vÒ sau gäi lµ ®¹o PhËt. §Õn n¨m 80 tuæi th× PhËt tÞch. Néi dung chñ yÕu cña häc thuyÕt PhËt gi¸o ®îc tãm t¾t trong c©u nãi cña PhËt thÝch ca: "Tríc ®©y vµ ngµy nay ta chØ lý gi¶i vµ nªu ra c¸i ch©n lý vÒ nçi khæ vµ con ®êng gi¶i tho¸t nçi khæ ®ã, còng nh níc ®¹i d¬ng chØ cã mét vÞ lµ mÆn, häc thuyÕt cña ta cã mét vÞ lµ cøu vít". Sau khi ®¹o PhËt ra ®êi, do häc thuyÕt vµ quy chÕ cña nhµ PhËt cã nhiÒu ®iÓm phï hîp víi nguyÖn väng cña nh©n d©n nªn ®îc quÇn chóng hoan nghªnh. V¶ l¹i khi ®ã giai cÊp cÇm quyÒn Ên §é mét mÆt thÊy ®¹o PhËt kh«ng cã h¹i g× ®èi víi quyÒn lîi - 16 - cña m×nh, mét mÆt kh«ng hµi lßng víi ®¼ng cÊp Balam«n nªn hä ñng hé ®¹o PhËt. Nhê vËy ®¹o PhËt ®îc truyÒn b¸ nhanh chãng réng kh¾p. Cã thÓ nãi r»ng ®¹o PhËt lµ mét t«n gi¸o mang tÝnh nh©n v¨n, cã Ýt tham väng "ThÇn quyÒn" trong x· héi nªn ®¹o PhËt g¾n bã víi quÇn chóng, cã th¸i ®é tÝch cùc trong cuéc ®Êu tranh cho sù b×nh ®¼ng gi¶i phãng con ngêi vµ rÊt tù gi¸c trong gi¸o ho¸ quÇn chóng. Chïa chiÒn cña PhËt gi¸o ®îc x©y dùng ë kh¾p c¸c Quèc gia theo ®¹o PhËt, trë thµnh trung t©m v¨n ho¸, lµ n¬i hµnh lÔ cho c¸c PhËt tö, chïa chiÒn cßn lµ n¬i göi g¾m t©m t t×nh c¶m cña c¸c tÝn ®å mäi ngêi sÏ m¹nh d¹n tù tin h¬n trong cuéc sèng khi cã lßng tin vµo ®Êng cøu thÕ ®ã lµ PhËt. 2.2.1. 2- S¬ lîc lÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam. PhËt gi¸o lµ mét trong sè c¸c t«n gi¸o tõ bªn ngoµi du nhËp vµo ViÖt Nam sím nhÊt so víi c¸c t«n gi¸o ngo¹i lai. §¹o PhËt hÊp dÉn bëi nã lµ t«n gi¸o ra ®êi tõ chiÒu s©u t©m linh, lÊy sù b×nh yªn lµm cøu c¸nh, rÊt dÔ thÝch nghi víi n¬i nã ®îc truyÒn ®Õn. V× vËy khi ®Õn ViÖt Nam, PhËt gi¸o bÞ d©n gian ho¸, mang mµu s¾c tÝn ngìng ViÖt Nam. Tõ thÕ kû I, ngêi Giao Ch©u ®· b¾t ®Çu tiÕp xóc víi PhËt gi¸o. ThÕ kû II, mét sè nhµ truyÒn gi¸o ®· ®Õn níc ta nh: Mahak×vùc, Khu ®µ la (Ngêi Ên §é), M©u B¸c (ngêi Trung Quèc). §Êt Luy L©u lµ trung t©m PhËt gi¸o ®Çu tiªn ë ViÖt Nam, thêi kú nµy cã kh¸ nhiÒu ngêi tu PhËt. Tõ thÕ kû II ®Õn thÕ kû V, PhËt gi¸o ph¸t triÓn díi ¶nh hëng chñ yÕu lµ PhËt gi¸o Ên §é. Nhng tõ thÕ kû V ®Õn thÕ kû X th× vai trß ¶nh hëng cña PhËt gi¸o Trung Hoa ®èi víi ViÖt Nam næi bËt h¬n. Mét sè dßng thiÒn nh: V« Ng«n Th«ng, thiÒn T«ng… ®· ®Õn ViÖt Nam. Giai ®o¹n nµy PhËt gi¸o ViÖt Nam ph¸t triÓn m¹nh víi nhiÒu nhµ s næi tiÕng ®ång thêi giíi t¨ng sØ còng lµ giíi trÝ thøc ®¬ng thêi. Hä kh«ng nh÷ng chØ truyÒn b¸ PhËt gi¸o mµ cßn d¹y ch÷ vµ ch÷a bÖnh. Tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV lµ thêi kú cùc thÞnh cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam. NhiÒu vÞ cao t¨ng trë thµnh quèc s lµ cè vÊn chÝnh trÞ, qu©n sù, ngo¹i giao. NhiÒu nhµ quý téc vµ vua mé ®¹o PhËt vµo giai ®o¹n cuèi ®êi vµo chïa tu PhËt. Thêi Lý, Ph¸i ThiÒn t«ng Th¶o §êng vµo ViÖt Nam. Thêi TrÇn vua TrÇn Nh©n T«ng lËp ra ph¸i ThiÒn Tróc L©m, cïng víi s Ph¸p Loa vµ s HuyÒn Quang. - 17 - Sau thÕ kû XV, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam bíc vµo giai ®o¹n suy tµn. ChiÕn tranh TrÞnh - M¹c, TrÞnh - NguyÔn… nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc mµ Nho gi¸o ®a ra bÞ ®¶o lén. C¸c tËp ®oµn phong kiÕn còng muèn dùa vµo PhËt gi¸o ®Ó ru ngñ quÇn chóng, lµm gi¶m bít sù phÈn né cña nh©n d©n. §ã lµ mét nguyªn nh©n trùc tiÕp kiÕn PhËt gi¸o kh«i phôc trë l¹i dï kh«ng rùc rì nh giai ®o¹n tríc. Díi triÒu NguyÔn chïa chiÒn ®îc tu söa tr¸ng lÖ, c¸c vua NguyÔn cã ngêi xa l¸nh vµ hoµi nghi ®¹o PhËt nh: Gia Long, Tù §øc. Nhng còng cã ngêi sïng tÝn PhËt nh: Minh M¹ng, ThiÖu TrÞ. Tõ khi Ph¸p x©m lîc níc ta ®Õn n¨m 1945, PhËt gi¸o bÞ chÌn Ðp, sè ngêi am hiÓu PhËt gi¸o ë ViÖt Nam gi¶m dÇn, nhng ®¹i bé phËn t¨ng ni PhËt tö vÉn gi÷ v÷ng truyÒn thèng g¾n bã víi vËn mÖnh d©n téc, chïa chiÒn lµ c¬ së ho¹t ®éng cña lùc lîng c¸ch m¹ng chèng ngo¹i x©m. Tõ n¨m 1945 ®Õn n¨m 1975 t×nh h×nh PhËt gi¸o ë ViÖt Nam cã nhiÒu biÕn ®éng. N¨m 1981 gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam ®îc thµnh lËp, ®· cæ vò PhËt gi¸o c¶ níc phÊn ®Êu "Phông sù ®¹o ph¸p" vµ "Phôc vô Tæ quèc" víi ph¬ng ch©m "§¹o ph¸p d©n téc - chñ nghÜa x· héi". PhËt gi¸o vµo ViÖt Nam ®îc c¶i biÕn c¶ vÒ néi dung vµ gi¸o lý, niÒm tin tÝn ngìng vµ c¶ h×nh thøc tæ chøc nªn ®· hoµ nhËp vµo ®êi sèng tinh thÇn ngêi ViÖt. HiÖn nay, PhËt gi¸o cã sè lîng tÝn ®å ®«ng nhÊt so víi c¸c t«n gi¸o kh¸c ë ViÖt Nam, cã kho¶ng 10 triÖu tÝn ®å víi gÇn 30 ngh×n t¨ng ni, 2.000 ng«i chïa. 2.2.1. 3- PhËt gi¸o ë huyÖn Can Léc - Hµ TÜnh: PhËt gi¸o cã mÆt ë níc ta tõ rÊt sím, so víi vïng ®ång b»ng s«ng Hång th× PhËt gi¸o vµo NghÖ TÜnh muén h¬n vµi thÕ kû. Cã rÊt nhiÒu ý kiÕn vÒ thêi gian xuÊt hiÖn cña ®¹o PhËt ë vïng Can Léc - Hµ TÜnh. Qua nh÷ng tµi liÖu cæ vµ tµi liÖu PhËt sö, c¸c nhµ ®Þa ph¬ng häc, nh÷ng ngêi nghiªn cøu lÞch sö v¨n ho¸ ë ®©y ®· cã ý kiÕn kÕt luËn chung vÒ mèc thêi gian ®¹o PhËt xuÊt hiÖn trªn m¶nh ®Êt nµy. Can Léc lµ vïng ®Êt cã c¬ së sím h¬n vµ ghi dÊu ®Ëm h¬n cña v¨n ho¸ PhËt gi¸o so víi c¸c huyÖn kh¸c trong tØnh. Vïng Ngµn Hèng (thuéc Can Léc xa) ®îc xem lµ trung t©m PhËt gi¸o cña NghÖ TÜnh lóc bÊy giê. VËy PhËt gi¸o xuÊt hiÖn ë vïng ®Êt nµy tõ khi nµo? Theo s¸ch cò, Quúnh Viªn lµ ngän nói g¾n liÒn víi sù du nhËp cña ®¹o PhËt vµo Can Léc - Hµ TÜnh tõ thêi Hïng V¬ng. ChuyÖn "NhÊt D¹ Tr¹ch" - 18 - trong s¸ch (LÜnh Nam chÝch qu¸i) cña Vò Quúnh - KiÒu Phó (thÕ kû XV) kÓ r»ng: "Díi thêi Hïng V¬ng, khi d¹o nói Quúnh Viªn, Ch÷ §ång Tö gÆp mét nhµ s, gèc Ên §é tªn lµ PhËt Quang t¹i mét tóp lÒu. Nhµ s trao cho Ch÷ §ång Tö mét c©y gËy cïng mét nãn l¸ b¶o ®ã lµ ch×a kho¸ cña mäi quyÒn lùc thÇn bÝ, sau ®ã Ch÷ §ång Tö d¹y ®¹o cho Tiªn Dung".  24; 375 S¸ch "NghÖ An Ký" cña Bïi D¬ng LÞch (1757 - 1828) viÕt vÒ nói Nam Giíi còng chÐp Ch÷ §ång Tö d¹y ®¹o cho Tiªn Dung ë ®ã, cô cßn cho biÕt Nói Nam Giíi tøc lµ nói Quúnh Viªn. Tuy nhiªn cô Bïi nãi r»ng: "ViÖc Êy lµ mét viÖc hoang ®êng kh«ng nªn tin". ThËt vËy, khã mµ tin ®îc ®¹o PhËt ®· ®îc truyÒn vµo ®Êt Can Léc tõ thêi Hïng V¬ng h¬n n÷a, chuyÖn Ch÷ §ång Tö chØ lµ Tiªn tho¹i chø kh«ng ph¶i lµ PhËt tho¹i. Tuy kh«ng xuÊt hiÖn sím nh hai s¸ch trªn ®· nãi, song PhËt gi¸o vµo vïng ®Êt nµy còng kh¸ sím. ChÝnh sö còng nh PhËt sö ®· chÐp mét sè sù kiÖn gióp ta hiÓu râ h¬n, ch¾c ch¾n h¬n vÒ mèc thêi gian ®¹o PhËt xuÊt hiÖn ë Can Léc - Hµ TÜnh. Khi Luy L©u ®· trë thµnh trung t©m PhËt gi¸o phån thÞnh nhÊt ë §«ng ¸ , lóc bÊy giê Chiªm Thµnh. Phï Nam còng ®· tiÕp nhËn PhËt gi¸o tõ tríc thÕ kû tõ thÕ kû thø IV… th× tÊt yÕu t«n gi¸o nµy tõ hai phÝa B¾c -Nam cñng sÏ ¶nh hëng trµn vµo vïng Ch©u Hoan (Xø NghÖ xa). Theo s¸ch "§¹i ViÖt sö ký toµn th" thi ®Çu thÕ kû VII cã mét sù kiÖn liªn quan ®Õn sù xuÊt hiÖn cöa PhËt gi¸o vµo Can Léc, ®ã lµ: n¨m Quý Hîi (603) ®êi Tuú V¨n §Õ, tíng Lu Ph¬ng sang lµm Giao Ch©u ®¹o hµnh Tæng qu¶n ®Ó ®¸nh dÑp nhµ hËu Lý (571-603). §Õn n¨m Êt Söu (605), Ph¬ng ®îc phong lµm Hoan Ch©u ®¹o hµnh tæng qu¶n ®i ®¸nh L©m Êp. Thêi gian nµy Ph¬ng ®ãng qu©n trªn vïng ®Êt Can Léc. BÊy giê vua Tuú sai sø mang cho n¨m hßm x¸ lþ PhËt ThÝch Ca.Ph¬ng ®· ®Æt bèn hßm x¸ lþ ë Ch©u Hoan vµ Ch©u ¸i. S¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ chÐp: “Ng«i chïa Linh V©n ë x· Yªn Trêng do Cao BiÒn ®êi §êng x©y dùng". Theo s¸ch "NghÖ An cæ tÝch lôc" th× trªn nói Ngµn Hèng cã chïa S Tö. T¹i ®©y Cao BiÒn ®· bÞ thÇn nói ph¹t v× yÓm trÊn ë chïa (Cao BiÒn sang cai trÞ ViÖt Nam tõ n¨m 864 ®Õn 875). . Nh vËy, chËm nhÊt lµ tõ thêi thuéc Tuú- §êng(thÕ kû VII-X) ë ch©u Hoan vµ ë nói Hång LÜnh ®· cã ®iÓm ®Æt x¸ lþ PhËt vµ mét sè ng«i chïa. Chïa lµ c¬ së, lµ kh«ng gian linh thiªng mµ con ngêi t¹o nªn ,lµ biÓu hiÖn râ nÐt cho v¨n ho¸ PhËt gi¸o. - 19 - Tõ sau thÕ kû VII ®Õn thÕ kû IX, ë trªn vïng ®Êt Thiªn Léc - Can Léc xa cã nhiÒu vÞ cao t¨ng tu hµnh ®¾c ®¹o trong c¸c ng«i chïa ë trªn côm Hång LÜnh. Vµo thêi Lý, trªn nói NghÌn cã chïa Ng¹n S¬n thuéc x· Tr·o Nha. Chïa nh mét chøng cø ®Ó nãi r»ng, PhËt gi¸o ë Hµ TÜnh chÞu ¶nh hëng cña dßng TiÓu thõa, (thêng chØ ®Æt mét pho tîng, chñ yÕu lµ tîng PhËt ThÝch Ca ë chÝnh ®iÖn). Chïa NghÌn cã th¸p chÝn mÆt hay cßn gäi lµ "Cöu diÖn th¸p", nh vËy th¸p chÝn mÆt chÝnh lµ PhËt ®iÖn ®Æt tîng PhËt ThÝch Ca. Chïa cã truyÒn thuyÕt nh sau: chïa NghÌn do vua Lý Th¸i T«n (1028-1054) x©y dùng. Xa, trªn ®êng vµo Nam vua ®ãng qu©n t¹i nói NghÌn (Can Léc),. ®ªm n»m méng thÊy ®øc Quan ¢m Bå T¸t ban cho y b¸t quÇn ¸o, khi tØnh dËy vua sai dùng chïa, bªn ngoµi x©y dùng ngän th¸p cao h¬n tr¨m thíc. ChÝnh sö cßn cho ta biÕt thªm r»ng vua Lý Th¸i T«n trªn ®êng ®i ®¸nh Chiªm Thµnh ®· qua ®©y hai lÇn vµo n¨m 1031 vµ n¨m 1044. Khi ë Ch©u Hoan vÒ vua ra lÖnh cho x©y dùng 950 ng«i chïa, chïa NghÌn còng ®îc x©y dùng vµo dÞp nµy. MÆc dï chïa NghÌn vµ th¸p b©y giê chØ cßn l¹i dÊu tÝch (bÞ ®æ vµo n¨m C¶nh Hng thø 35 tøc n¨m 1774). Nhng ®ã còng lµ chøng cø ®Ó nãi r»ng vµo thêi Lý ë Can Léc - Hµ TÜnh còng ®· cã chïa lín. Vµo thêi Lý - TrÇn, vïng nói Hång LÜnh lµ trung t©m PhËt gi¸o quan träng ë NghÖ TÜnh víi nhiÒu chïa chiÒn næi tiÕng, ®êi M¹c - Lª chïa chiÒn còng ph¸t triÓn. TiÕn sÜ TrÇn Danh L©m (1704-1777) viÕt trong bµi Hoan Ch©u phong thæ ký t¶ c¶nh chïa chiÒn trªn d·y Hång LÜnh ®ñ c¸c h×nh ¶nh, cã ®o¹n viÕt nh sau: "Chïa §éng Dang quang c¶nh vui thay-Chïa Thiªn Tîng thanh tao tho¸t tôc- Mét vïng câi tÜnh, chïa Long §µm giã m¸t tr¨ng trong- B¶y chôc nÒn xa, chïa S Tö yªn hµ dÊu cò- Chïa Am §éng næi tiÕng nguy ngaChïa B¹ch §Õ c¶nh tiªn, long cung ®¸y níc" (b¶n dÞch cña Lª §øc Thä). Ngoµi nh÷ng ng«i chïa ®îc nh¾c trong bµi th¬ ë trªn d·y Hång LÜnh cßn cã 23 ng«i chïa chÝnh (kh«ng kÓ chïa cña c¸c lµng quanh nói nh: chïa Phong Ph¹n, Liªn Hoa, §¹i Hïng, H¬ng tÝch, Ch©n Tiªn, Linh S¬n… Trong ®ã cã 4 ng«i chïa ®îc xÕp vµo lo¹i "danh lam xø NghÖ" lµ H¬ng TÝch, B¸o ¢n, Long §µm, B¹ch §Õ. Cïng víi H¬ng TÝch "Hoan Ch©u ®Ö nhÊt danh lam" th× Chïa Thiªn Tîng (xa thuéc lµng B©n X¸ - x· Quúnh L©m - Thiªn Léc) ®îc xem lµ "Hoan Ch©u ®Ö nhÞ danh lam". PhÇn lín nh÷ng ng«i chïa ®îc x©y dùng tõ nh÷ng thÕ kû tríc trªn d·y Hång LÜnh ®Òu thuéc ®Êt Thiªn Léc - Can Léc. - 20 -
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan

Tài liệu vừa đăng