Tài liệu Tiểu luận định hướng cơ bản ii nghiên cứu tình hình mắc bệnh tiêu chảy cấp ở trẻ dưới 5 tuổi và kiến thức, thực hành của bà mẹ về phòng chống bệnh tiêu chảy cấp tại xã nhơn ái, huyện phong điền, thành phố cần thơ năm 2019

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC CẦN THƠ KHOA Y TẾ CÔNG CỘNG ĐỊNH HƯỚNG CƠ BẢN II NGHIÊN CỨU TÌNH HÌNH MẮC BỆNH TIÊU CHẢY CẤP Ở TRẺ DƯỚI 5 TUỔI VÀ KIẾN THỨC, THỰC HÀNH CỦA BÀ MẸ VỀ PHÒNG CHỐNG BỆNH TIÊU CHẢY CẤP TẠI XÃ NHƠN ÁI, HUYỆN PHONG ĐIỀN, THÀNH PHỐ CẦN THƠ NĂM 2019 Giảng viên hướng dẫn Nhóm sinh viên thực hiện PGS.TS. Phạm Thị Tâm Nhóm 9 - Lớp YHDP39 Cần Thơ, tháng 02/2019 LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, chúng tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Phạm Thị Tâm – trưởng khoa Y tế Công Cộng đã cung cấp kiến thức, chủ đề, hướng dẫn tận tình và tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành đợt thực tập. Chúng tôi xin cảm ơn các thầy cô khoa Y Tế Công Cộng trường Đại học Y Dược Cần Thơ đã trang bị cho chúng tôi kiến thức về chuyên môn và phương pháp nghiên cứu khoa học Xin cảm ơn CN. Lê Văn Tuấn – trưởng Trạm Y tế, Ys. Mai Thanh Hùng – phó trạm TYT xã Nhơn Ái, các cộng tác viên và những người dân ở xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ đã tạo điều kiện, giúp đỡ chúng tôi tring quá trình thu thập số liệu để hoàn thành chủ đề này. Cần Thơ, ngày 08 tháng 03 năm 2019 Nhóm 9 - Lớp YHDP39 MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG ĐẶT VẤN ĐỀ.......................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU.................................................................3 1.1. Đại cương....................................................................................................3 1.2. Phòng chống bệnh tiêu chảy.......................................................................8 1.3. Tình hình bệnh tiêu chảy...........................................................................11 1.4. Một số nghiên cứu về tiêu chảy cấp ở trẻ em............................................13 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..................17 2.1. Đối tượng nghiên cứu...............................................................................17 2.2. Phương pháp nghiên cứu...........................................................................17 2.3. Vấn đề y đức trong nghiên cứu.................................................................26 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.............................................................28 3.1. Đặc điểm chung của mẹ hoặc người trực tiếp chăm sóc trẻ.....................28 3.2. Tình hình TCC trẻ dưới 5 tuổi trong 2 tuần trước phỏng vấn...................31 3.3. Kiến thức của bà mẹ về bệnh tiêu chảy cấp..............................................31 3.4. Thực hành của bà mẹ về bệnh tiêu chảy cấp.............................................34 3.5.Các yếu tố thuộc về bản thân trẻ................................................................38 3.6.Các yếu tố thuộc về gia đình của trẻ..........................................................40 3.7.Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp về kiến thức và thực hành.....................42 3.8.Mối liên quan giữa kiến thức và thực hành chung của bà mẹ....................45 Chương 4. BÀN LUẬN......................................................................................46 4.1. Đặc điểm chung của đối tượng được khảo sát..........................................46 4.2. Tình hình TCC trẻ dưới 5 tuổi trong 2 tuần trước phỏng vấn...................48 4.3. Kiến thức, thực hành của bà mẹ về bệnh tiêu chảy cấp............................49 4.4.Các yếu tố liên quan đến tiêu chảy cấp......................................................54 KẾT LUẬN.........................................................................................................62 KIẾN NGHỊ........................................................................................................63 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1. BỘ CÂU HỎI PHỎNG VẤN DANH SÁCH ĐỐI TƯỢNG THAM GIA PHỎNG VẤN DANH SÁCH NHÓM THỰC HIỆN DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT HIV Human immunodeficiency virus infection KAP Knowledge, Attitudes & Practies KTC Khoảng tin cậy SDD Suy dinh dưỡng TCC Tiêu chảy cấp TYT Trạm Y tế WHO World Health Organization DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Nguyên nhân tiêu chảy cấp ở trẻ em dưới 5 tuổi...........................7 Bảng 2.1. Thang điểm đánh giá chung về kiến thức....................................21 Bảng 2.2. Thang điểm đánh giá thực hành chung........................................24 Bảng 3.1. Tỷ lệ nhóm tuổi của mẹ...............................................................28 Bảng 3.2. Tỷ lệ dân tộc của mẹ....................................................................28 Bảng 3.3. Tỷ lệ trình độ học vấn của mẹ.....................................................29 Bảng 3.4. Tỷ lệ nghề nghiệp của mẹ............................................................29 Bảng 3.5. Tỷ lệ kinh tế gia đình...................................................................30 Bảng 3.6. Tỷ lệ nhóm tuổi của trẻ................................................................30 Bảng 3.7. Tỷ lệ nhóm tuổi của trẻ................................................................30 Bảng 3.8. Kiến thức về đặc điểm tiêu chảy cấp...........................................31 Bảng 3.9. Kiến thức của bà mẹ về đường lây của tiêu chảy cấp..................32 Bảng 3.10. Kiến thức của bà mẹ về nguyên nhân gây tiêu chảy cấp...........32 Bảng 3.11. Kiến thức của bà mẹ về sự nguy hiểm của tiêu chảy cấp..........32 Bảng 3.12. Kiến thức của bà mẹ về cách phòng bệnh tiêu chảy cấp...........33 Bảng 3.13. Nguồn thông tin của bà mẹ về bệnh tiêu chảy cấp....................33 Bảng 3.14. Thực hành về cách xử trí khi trẻ bị tiêu chảy cấp......................34 Bảng 3.15. Thực hành về cách cho trẻ bú/uống khi bị tiêu chảy cấp...........34 Bảng 3.16. Thực hành về cách cho trẻ ăn khi bị tiêu chảy cấp....................34 Bảng 3.17. Loại nước cho trẻ uống khi bị tiêu chảy cấp..............................35 Bảng 3.18. Tỷ lệ bà mẹ có sử dụng Oresol..................................................35 Bảng 3.20. Thực hành nuôi con bằng sữa mẹ (n=251)................................36 Bảng 3.21. Thực hành cho trẻ ăn dặm (n=251)...........................................36 Bảng 3.22. Thực hành rửa tay thường xuyên...............................................37 Bảng 3.23. Thực hành về cách xử lý phân của trẻ.......................................37 Bảng 3.24. Thực hành về tiêm chủng cho trẻ..............................................37 Bảng 3.25. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và giới tính trẻ......................38 Bảng 3.26. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và tuổi của trẻ.......................39 Bảng 3.27. Mối liên quan giữa TCC và các bệnh hiện mắc ở trẻ................39 Bảng 3.28. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và tuổi mẹ.............................40 Bảng 3.29. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và dân tộc của mẹ.................40 Bảng 3.30. Mối liên quan giữa TCC và trình độ học vấn của mẹ................41 Bảng 3.31. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và nghề nghiệp mẹ...............41 Bảng 3.32. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và kinh tế gia đình................42 Bảng 3.33. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và kiến thức của bà mẹ.........42 Bảng 3.34. Mối liên quan giữa tiêu chảy cấp và thực hành của bà mẹ về tiêm chủng, rửa tay, xử lý phân (n=262)......................................................43 Bảng 3.35. Mối liên quan giữa tiêu chảy và thực hành nuôi con bằng sữa mẹ, thời điểm ăn dặm (n=251).....................................................................44 Bảng 3.36. Mối liên quan giữa tiêu chảy và thực hành chung của các bà mẹ ......................................................................................................................44 Bảng 3.37. Mối liên quan giữa kiến thức và thực hành chung của bà mẹ (n=262).........................................................................................................45 Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ trẻ dưới 5 tuổi bị TCC trong 2 tuần trước phỏng vấn....31 Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ kiến thức chung đúng về bệnh tiêu chảy cấp.................33 Biểu đồ 3.3. Thực hành chung của bà mẹ về bệnh tiêu chảy cấp................38 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Bệnh tiêu chảy cấp (TCC) trẻ em là một trong những vấn đề sức khoẻ cộng đồng đã và đang được đặc biệt quan tâm. Là nguyên nhân hàng đầu gây suy dinh dưỡng, ảnh hưởng tới sự tăng trưởng của trẻ, là một vấn đề y tế toàn cầu, gánh nặng kinh tế đối với các nước đang phát triển [22]. Theo ước tính của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hàng năm có khoảng trên 1,3 nghìn lượt tiêu chảy xảy ra ở trẻ dưới 5 tuổi trên toàn thế giới. Tại các nước đang phát triển và các nước nghèo tình trạng này còn nặng nề hơn, mỗi trẻ trung bình mắc 3,3 lượt tiêu chảy và có khoảng 4 triệu trẻ em chết vì bệnh tiêu chảy trong mỗi năm. Tại khoa nhi các bệnh viện có khoảng 30% số giường bệnh dành cho điều trị tiêu chảy vì thế chi phí y tế cùng với thời gian công sức của gia đình bệnh nhân đối với bệnh tiêu chảy là rất tốn kém, vì vậy là gánh nặng cho nền kinh tế của quốc gia và đe doạ cuộc sống hàng ngày của các gia đình [14]. Việt Nam là một trong những quốc gia đang phát triển, nhiều năm trở lại đây tình hình bệnh tiêu chảy đã có nhiều cải thiện, tuy nhiên vẫn còn khá phổ biến, trung bình mắc 2,2 lượt/trẻ/năm [14]. Theo báo cáo tình hình 27 bệnh truyền nhiễm năm 2014 và 2016 thì bệnh tiêu chảy luôn nằm trong nhóm 5 bệnh có số người mắc cao nhất [22]. Ngoài ra, tiêu chảy còn là 1 trong 10 nguyên nhân hàng đầu có tỷ lệ mắc và tử vong cao trong nhiều năm qua. Theo điều tra đánh giá các mục tiêu Trẻ em và Phụ nữ của Cục thống kê năm 2011, tỷ lệ bệnh tiêu chảy ở trẻ em dưới 5 tuổi cả nước trong 2 tuần là 7,4%. Hiện nay, nước ta đang chiếm 4,2% ca tiêu chảy trên thế giới, đặc biệt là vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long, đây là nơi có tỷ lệ mắc cao nhất nước [30]. Bên cạnh yếu tố môi trường thuận lợi: đặc điểm địa lý, khí hậu... thì con người đặc biệt là bà mẹ - người trực tiếp chăm sóc trẻ là một yếu tố quan trọng đối với 2 sự phát triển của bệnh. Việc điều trị bệnh chỉ được giải quyết một cách triệt để khi các bà mẹ nhận ra những gì cần làm để thay đổi hành vi sức khỏe có hại do chính mình gây ra. Nên, việc bà mẹ có kiến thức, thực hành đúng cũng như cách phòng chống bệnh TCC là một vấn đề cần được quan tâm hàng đầu. Xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ là một xã với hệ thống sông ngòi chằng chịt, tập quán sinh hoạt ven sông của người dân (cầu tiêu ao cá, sử dụng nước sông để sinh hoạt...) là những đặc điểm thuận lợi cho các bệnh tiêu hóa phát triển đặc biệt là tiêu chảy. Với mục đích đánh giá tình hình mắc bệnh cũng như kiến thức, thực hành của bà mẹ về phòng chống bệnh, nghiên cứu sẽ cung cấp thông tin, bằng chứng nhằm cải thiện dịch vụ y tế cũng như xây dựng chiến lược phòng bệnh tiêu chảy cấp có hiệu quả hơn nên chúng tôi tiến hành đề tài: “Nghiên cứu tình hình mắc bệnh tiêu chảy cấp ở trẻ dưới 5 tuổi và kiến thức, thực hành của bà mẹ về phòng chống bệnh tiêu chảy cấp tại xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ năm 2019”. Với mục tiêu: - Mục tiêu chung: Xác định tình hình mắc bệnh tiêu chảy cấp ở trẻ dưới 5 tuổi và kiến thức, thực hành của bà mẹ về phòng chống bệnh tiêu chảy cấp tại xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ năm 2019 - Mục tiêu cụ thể: 1. Xác định tỷ lệ mắc bệnh tiêu chảy cấp ở trẻ dưới 5 tuổi tại xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ năm 2019 2. Xác định tỷ lệ bà mẹ có kiến thức, thực hành đúng về phòng chống bệnh tiêu chảy cấp tại xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ năm 2019 3 3. Mô tả một số yếu tố liên quan về bệnh tiêu chảy cấp với kiến thức, thực hành của bà mẹ tại xã Nhơn Ái, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ năm 2019 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Đại cương 1.1.1. Định nghĩa Tiêu chảy là tiêu phân lỏng hoặc toé nước trên 3 lần trong 24 giờ. Phân lỏng là phân không thành khuôn [13]. Đối với những trẻ bú mẹ, thường đi mỗi ngày một vài lần phân nhão, đối với những trẻ này xác định tiêu chảy thực tế là phải dựa vào tăng số lần hoặc tăng mức độ lỏng của phân mà các bà mẹ cho là bất thường [2]. Tiêu chảy cấp (TCC) là tiêu chảy khởi đầu cấp tính kéo dài không quá 14 ngày (thường dưới 7 ngày). Loại tiêu chảy này chiếm phần lớn so với các loại tiêu chảy khác, xác suất thường gặp là 70 – 80% [13]. 1.1.2. Dịch tễ học 1.1.2.1 Đường lây truyền Hầu hết các nhà nghiên cứu về bệnh sinh – dịch tễ học tiêu chảy cho rằng các tác nhân gây tiêu chảy đều chủ yếu và duy nhất truyền qua đường phân – miệng thông qua thức ăn hoặc nước uống bị ô nhiễm hay lây do tiếp xúc trực tiếp với phân người bị bệnh tiêu chảy, hoặc qua trung gian truyền bệnh như ruồi, gián. Sự lan truyền trực tiếp có thể ngăn chặn được hay không là tuỳ thuộc vào sự cải thiện vệ sinh cá nhân và gia đình [3]. 4 Một số tập quán tạo thuận lợi cho sự lan truyền các tác nhân gây bênh như là: không rữa tay sau khi đi ngoài, trước khi chế biến thức ăn, cho trẻ bú bình, để trẻ bò chơi ở vùng đất bẩn có dính phân hoặc phân súc vật [19]. 5 1.1.2.2 Các yếu tố nguy cơ:  Tập quán làm tăng nguy cơ tiêu chảy Không nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 4 – 6 tháng đầu tiên sau khi sinh. Không nuôi con bằng sữa mẹ cho đến 18 tháng hay 24 tháng [31]. Tập quán cai sữa sớm (trước 1 tuổi): cho trẻ bú sữa mẹ kéo dài sẽ làm giảm chỉ số mắc và mức độ trầm trọng của một số bệnh như lỵ và tả. Cho trẻ bú sữa chai hoặc bình: khi cho sữa vào một chai hoặc vào bình không sạch thì sẽ bị ô nhiễm, nếu trẻ không bú hết sữa trong bình thì sự ô nhiễm bởi mầm bệnh do xảy ra sự phát triển của vi khuẩn. Tập quán cho ăn sớm, ăn dặm trước 4 tháng tuổi: cho ăn dặm quá sớm hay quá muộn hoặc ăn dặm không đúng cách, đều có thể dẫn đến tiêu chảy và suy dinh dưỡng [7] [31]. Trữ thức ăn ở nhiệt độ phòng: khi thức ăn nấu xong được trữ để dùng, sau đó thức ăn có thể dễ dàng bị ô nhiễm do tiếp xúc ở bề mặt hay vật dụng cụ chứa đựng. Nếu thức ăn trữ vài giờ ở nhiệt độ phòng thì vi khuẩn trong đó sẽ nhân lên nhiều lần [7] [31]. Dùng nước uống đã bị nhiễm vi khuẩn đường ruột: nước có thể bi nhiễm bẩn ngay tại nguồn của nó hoặc trong suốt quá trình dự trữ tại nhà. Không rửa tay sau khi đi ngoài, sau khi xử lý phân, hoặc trước khi chuẩn bị thức ăn: thói quen rửa thay là một hành vi tốt để bảo vệ sức khoẻ chung, đặc biệt có hiệu lực đối với việc phòng bệnh tiêu chảy. Không xử trí phân một cách hợp vệ sinh (đặc biệt là trẻ nhỏ): nhiều bậc cha mẹ cho rằng phân trẻ em là không nguy hiểm, nhưng thực ra chất chứa rất nhiều virus, vi khuẩn gây bệnh và lây lan cho người khác. Trường hợp trẻ đang bị tiêu chảy hay nhiễm trùng không triệu chứng thi phân trẻ lại càng nguy hiểm [7]. 6 Ngoài ra, yếu tố vệ sinh môi trường cũng liên quan đến bệnh tiêu chảy [37].  Tính cảm thụ Một số yếu tố vật chủ liên quan đến sự gia tăng chỉ số mắc cũng như mức độ trầm trọng, thời gian bị tiêu chảy. Suy dinh dưỡng: bệnh tiêu chảy và suy dinh dưỡng liên quan chặt chẽ với nhau nhất là đối với những trẻ suy dinh dưỡng nặng, những trẻ đó sự hồi phục niêm mạc ruột bị chậm trể do thiếu vitamin A, giảm sức đề kháng của cơ thể, mức độ trầm trọng kéo dài thì nguy cơ tử vong do tiêu chảy sẽ tăng đối với trẻ bị suy dinh dưỡng. Và ngược lại điều này sẽ làm cho tình trạng suy dinh dưỡng trở nên trầm trọng thêm [7]. Sởi: tiêu chảy và lỵ thường gặp ở trẻ em đang mặc sởi, nhiều công trình nghiên cứu cho thấy ở trẻ đang bị sởi hoặc mới khỏi bệnh sởi trong vòng 4 tuần thì mắc bệnh tiêu chảy nhiều hơn do trong thời gian này hệ thống miễn dịch của trẻ bị ảnh hưởng. Bệnh suy giảm miễn dịch hoặc ức chế miễn dịch: tình trạng này có thể tạm thời do một số bệnh nhiễm virus như sởi, hoặc ở trẻ bị suy giảm miễm dịch kéo dài như Human Immundeficieney [7]. Virus (HIV) làm cho trẻ dể mắc bệnh tiêu chảy. Tiêu chảy xảy khoảng 30% sau khi dùng kháng sinh hoặc bất kỳ thay đổi ở ruột trẻ. Tuổi: hầu hết tiêu chảy xảy ra trong 2 năm đầu cuộc đời. chỉ số mắc bệnh cao nhất là ở trẻ 6 – 11 tháng tuổi, khi mới tập trẻ ăn dặm. Theo WHO lứa tuổi này dể mắc bệnh tiêu chảy vì thời kỳ này trẻ phải ăn thức ăn bổ sung, trong khi đó các yếu tố bảo vệ chống tiêu chảy trong sữa mẹ lại giảm [7]. 7  Tính chất mùa ở Việt Nam số trường hợp mắc thấp nhất là tháng 1 và tăng dần, các thấng có số trường hợp mắc cao là từ tháng 4 – 7, trong đó cao nhất là vào tháng 6. Sau đó, số trường hợp mắc tiêu chảy có xu hướng giảm trong giai đoạn 6 tháng cuối năm. Tiêu chảy có sự khác biệt theo mùa ở nhiều địa dư khác nhau. ở những vùng ôn đới, tiêu chảy do vi khuẩn thường xảy ra và mùa nóng và ngược lại tiêu chảy do virus, đặc biệt là rotavirus thường xảy ra vào mùa đông. ở các vùng nhiệt đới, tiêu chảy do rotavirus xảy ra quanh năm à tăng vào các tháng khô và lạnh, ngược lại tiêu chảy do vi khuẩn lại có cao điểm vào mùa mưa và nóng. Như vậy các vùng có kế hoạch ứng phó với bệnh tiêu chảy phù hợp nhất là vào những tháng từ tháng 4 đến tháng 7 [27]. 1.1.3. Sinh lý bệnh tiêu chảy cấp 1.1.3.1. Cơ chế gây tiêu chảy cấp có 2 cơ chế [6] [20] Tiêu chảy xuất tiết: khi bài tiết dịch (muối và nước) vào lòng ruột không bình thường sẽ gây ra tiêu chảy xuất tiết. Dưới tác dụng của độc tốc vi trùng (Vibrio cholerea, Enterotoxigenic, E. Coli) hoặc do bám dính trên đỉnh thiên bào nhung mao như Rotavirus, Adenovirus, Vibrio cholerea. Dẫn đến việc hấp thu Na+ ở nhung mao ruột bị rối loạn trong khi xuất tiết Cl- ở vùng hẻm tuyến vẫn tiếp tục hay tăng lên. Sự tăng bài tiết này gây nên mất nước và muối ở cơ thể qua phân lỏng. Tiêu chảy thẩm thấu: niêm mạc ruột non được lót bởi lớp liên bào bị rò rỉ, nước và muối vận chuyển qua lại rất nhanh để duy trì sự cân bằng thẩm thấu giữa lòng ruột và dịch ngoại bào. Vì vậy, tiêu chảy thẩm thấu xảy ra khi ăn một chất có độ hấp thu kém và độ thẩm thấu cao như: Magnesium sunfat (muối tẩy), uống nước quá ngọt hoặc quá mặn. 8 Cơ chế tiêu chảy cấp do xuất tiết phổ biến hơn cơ chế do thẩm thấu. Trên cùng một cơ địa có thể cùng một lúc xảy ra 2 cơ chế. 1.1.3.2. Hậu quả tiêu chảy cấp Phân khi bị tiêu chảy chứa một lượng lớn Na+, Cl-, K+ và bicarbonate. Mọi hậu quả của tiêu chảy cấp là mất nước, mất điện giải, càng tăng thêm nếu có nôn và sốt. Tất cả sự mất mát này gây mất nước (do mất nước và NaCl), gây toan chuyển hoá (do mất bicarbonate) và thiếu Kali. Tuy nhiên, điều nguy hiểm nhất vẫn là mất nước vì gây giảm lưu lượng tuần hoàn, truỵ tim mạch, tử vong nếu không điều trị ngay [6]. 1.1.4. Nguyên nhân tiêu chảy cấp Nguyên nhân tiêu chảy cấp phổ biến ở trẻ em là do sai lầm về dinh dưỡng, viêm dạ dày ruột, nhiễm khuẩn toàn thể và do một số nguyên nhân khác nhau tùy theo tuổi. Bảng 1.1. Nguyên nhân tiêu chảy cấp ở trẻ em dưới 5 tuổi [12] Phổ biến Trẻ < 1 tuổi Sai lầm dinh dưỡng Trẻ 1 – 5 tuổi Viêm dạ dày – ruột Viêm dạ dày – ruột Ngộ độc thức ăn Nhiễm khuẩn toàn thể Nhiễm khuẩn toàn thể Sử dụng kháng sinh sai Sử dụng kháng sinh sai Viêm đại tràng nhiễm độc ở bệnh Ít gặp Hischsprung Ngộ độc ăn uống Thiếu disaccharidase Tác nhân gây bệnh được phân lập từ 75% các trường hợp tiêu chảy và 50% các trường hợp tiêu chảy tại cộng đồng bao gồm: 9 Virus: Rotavirus là tác nhân gây bệnh tiêu chảy nặng thường gặp nhất và cũng là nguyên nhân hàng đầu gây TCC nhập viện ở Việt Nam. Các virus khác cũng có khả năng gây tiêu chảy như Adenovirus, Enterrovirus, Norwalk virus [16]. Vi khuẩn: có nhiều loại vi khuẩn gây tiêu chảy cho trẻ em [3] [8] Coli đường ruột gây 25% TCC. Có 5 nhóm gây bệnh là: Coli sinh độc tố ruột (Enterotoxigenic Esherichia Coli), Coli bám dính (Enterotoadherent Esherichia Coli), Coli gây bệnh (Enterpathogenic Esherichia Coli), Coli gây chảy máu (Enterohemorhagia Esherichia Coli). Trong đó, Coli sinh độc tố (ETEC) là tác nhân quan trọng gây TCC, phân tóe nước ở người lớn và trẻ em ở các nước đang phát triển. ETEC không xâm nhập vào niêm mạc ruột mà gây tiêu chảy bằng độc tố không chịu nhiệt LT (heat labile toxin) và chịu nhiệt ST (heat stabe toxin) với cơ chế gần giống tả. Các vi khuẩn khác: trực trùng lỵ Shigella, Campylobacter jejuni, Salmonella không gây thương hàn, vi khuẩn tả Vibrio Cholerae 01. Ký sinh trùng: Entamoeba hystolytica, Giardia lamblia, Cryptosporotium. Ngoài ra còn có những nguyên nhân khác như dùng kháng sinh kéo dài, dị ứng thức ăn hay không dung nạp thức ăn,… [3] [4] 1.2. Phòng chống bệnh tiêu chảy 1.2.1. Nuôi con bằng sữa mẹ (NCBSM) [1] Sữa non có từ tháng thứ 4 của bào thai và tiếp tục sau 6 ngày sau sinh, vì sữa non đặc nên rất giàu năng lượng giúp trẻ chống lại được đói rét mặc dù số lượng sữa không nhiều, giàu chất diệt khuẩn giúp trẻ tránh được các bệnh nhiễm trùng 10 tuy nhiên chất diệt khuẩn trong sữa non giảm rất nhanh từ 2 giờ sau sinh nên phải tranh thủ cho trẻ bú ngay trong 1 giờ đầu. Trong 6 tháng đầu đời, trẻ cần được bú mẹ hoàn toàn, có nghĩa là một đứa trẻ khỏe mạnh cần được bú sữa mẹ và không phải ăn hoặc uống thêm thứ gì khác: - Sữa mẹ đảm bảo vệ sinh do không phải dùng chai, là điều kiện thuận lợi cho thức ăn dễ bị ô nhiễm, nên bú mẹ giảm tỷ lệ tiêu chảy. - Sữa mẹ chứa kháng thể là thức ăn hoàn hảo trong 6 tháng đầu, làm giảm nguy cơ dị ứng sớm, đồng thời cũng tăng sức đề kháng chống lại các bệnh nhiễm trùng, làm giảm các đợt nhiễm trùng khác (viêm phổi). - Sữa mẹ rẻ tiền không tốn kém. - Sữa mẹ không bị dị ứng hoặc bất dung nạp sữa. - Nếu cho trẻ ăn nhân tạo nên dùng thìa cốc, không nên dùng chai và đầu vú 1.2.2. Cải thiện tập quán ăn dặm của trẻ [1] [3] - Bắt đầu cho trẻ ăn dặm từ 6 tháng tuổi. - Phải chuyển từ sữa sang thức ăn một cách từ từ để hệ tiêu hóa của trẻ thích nghi. - Cho trẻ ăn từ thức ăn ít đến nhiều, từ lỏng đến đặc, khi trẻ có răng chuyển từ thức ăn mềm sang thwucs ăn cứng hơn. - Tập cho trẻ ăn mọi thức ăn của người lớn chế biến phù hợp với trẻ. - Thường xuyên thay đổi thức ăn cho trẻ đỡ ngán. - Cho thức ăn bổ sung đầy đủ chất dinh dưỡng, dậm, carbohydrat. - Ăn tăng dần, bú mẹ giảm dần và dứt sữa từ 18-24 tháng tuổi. 1.2.3. Vệ sinh bình sữa và đồ chơi của trẻ [13] Nếu sữa mẹ không đủ hoặc trẻ biếng ăn phải cho trẻ bú thêm sữa bình. Bình sữa phải được rửa sạch (đặc biệt là nắp bình và cổ bình sữa) và tiệt trùng (ngâm 11 nước nóng) trước và sau khi pha sữa cho trẻ bú, sữa trẻ uống còn dư cần phải đổ bỏ không nên để lại vì sữa dễ bị nhiễm khuẩn. Đồ chơi của trẻ là vật dễ bị nhiễm khuẩn nhất, cần phải vệ sinh thường xuyên ít nhất 1 tháng 1 lần. Đồ chơi bị dính đất cát, phân, thức ăn của trẻ phải được vệ sinh sạch sẽ ngay hoặc đem bỏ. Sau khi rửa sạch đồ chơi cần được phơi hoặc lau khô hết nước mới được cho trẻ chơi tiếp. 1.2.4. Sử dụng nguồn nước sạch trong vệ sinh và ăn uống Hầu hết các tác nhân gây bệnh tiêu chảy lây lan theo đường phân-miệng, thông qua thức ăn, nước uống bị ô nhiễm hoặc lây trực tiếp từ người này sang người khác. Nước được lấy từ nguồn nước sạch hoặc phải làm sạch trước khi sử dụng, dụng cụ chứa nước phải có nắp đậy cẩn thận, ăn chín, uống sôi, thức ăn cho trẻ phải tươi đảm bảo vệ sinh bảo quản chu đáo [13]. 1.2.5. Rửa tay bằng xà phòng Rửa tay bằng xà phòng sau khi đi ngoài, thay tả lót cho trẻ, trước khi làm thức ăn cho trẻ ăn, chăm sóc trẻ [13]. 1.2.6. Sử dụng hố xí và xử lý phân ăn toàn Phân người phải được xử lý làm sao để không dính vào tay và làm ô nhiễm nguồn nước. Cách tốt nhất là mọi người thường xuyên sử dụng hố xí hợp vệ sinh [13]. 1.2.7. Vắc xin phòng Rotavirus Tiến hành trước 6 tháng tuổi. Phòng những trường hợp tiêu chảy nặng do Rotavirus. Giảm tỷ lệ nhập viện, tỷ lệ tử vong, tỷ lệ mắc TCC do Rotavirus [13]. 12 1.3. Tình hình bệnh tiêu chảy 1.3.1. Trên thế giới Tiêu chảy là nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tử vong cho trẻ em các nước đang phát triển. Ước tính hàng năm có khoảng 1,3 tỷ lượt trẻ em dưới 5 tuổi mắc bệnh tiêu chảy và 4 triệu trẻ chết vì bệnh này. Trên toàn thế giới, hàng năm mỗi trẻ mắc 3,3 lượt tiêu chảy. Có khoảng 80% trường hợp tử vong do tiêu chảy xảy ra ở nhóm trẻ dưới 2 tuổi, đỉnh cao là ở nhóm 6 – 24th tuổi [23]. Nguyên nhân chính gây tử vong của tiêu chảy cấp tính là do cơ thể bị mất nước và điện giải. Các đợt tiêu chảy làm cho trẻ thiếu dinh dưỡng, kém hấp thu các chất và gia tăng nhu cầu dinh dướng trong khi bị nhiễm khuẩn. Thống kê cho thấy 30% số giường bệnh nhi ở các bệnh viện các nước đang phát triển là dành cho tiêu chảy. Điều này là gánh nặng cho bệnh viện và ngân sách y tế quốc gia. Tỉ lệ tử vong cao do tiêu chảy cấp ở trẻ em tại một số khu vực đã giảm đáng kể trong 20 năm qua, chủ yếu do sự hướng dẫn và sử dụng rộng rãi dung dịch bù nước bằng đường uống 1 cách thích hợp. Tuy nhiên, tỉ lệ mới mắc tiêu chảy vẫn còn rất cao và tỉ lệ nhập viện vẫn còn là mối quan tâm lớn. Rất ít trẻ tránh được nhập viện ít nhất 1 lần vì tiêu chảy và 1 số trẻ phải bị tiêu chảy nặng từ 1 -3 lần. Tiêu chảy là nguyên nhân quan trọng dẫn đến SDD ở trẻ dưới năm tuổi. Các đợt tiêu chảy liên tiếp thường liên quan đến chế độ ăn, tiếp cận nước sạch, cung cấp giáo dục sức khỏe cho các bà mẹ về vệ sinh cá nhân và môi trường [40]. Tử vong do tiêu chảy ở các nước còn cao là do: tình trạng kinh tế thấp, thiếu sự quan tâm về giáo dục và các dịch vụ chăm sóc y tế. Điều cần lưu ý là 90% các trường hợp tử vong này lẽ ra có thể phòng ngừa được [36]. Ở Bahir Dar, Ethiopia cứ mười trẻ em dưới 5 tuổi được khảo sát thì có một trẻ mắc bệnh tiêu chảy. Do đó, việc thực hiện các chương trình tiêm phòng rotavirus 13 hiệu quả, khuyến khích nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ và nhấn mạnh quản lý chất thải rắn thích hợp nhằm giảm tỉ lệ mắc bệnh tiêu chảy ở trẻ em trong khu vực [34]. 1.3.2. Việt Nam Ở Việt Nam, tình hình bệnh tiêu chảy cũng tương tự các nước châu Á khác. Theo báo cáo hàng năm của Bộ Y Tế Việt Nam, trong những năm gần đây bệnh tiêu chảy đứng hàng thứ 2 trong 10 nguyên nhân gây bệnh ở trẻ em ở hầu hết các bệnh viện tỉnh và Trung Tâm y tế. Số đợt tiêu chảy ở trẻ là 1,4 lần mỗi năm [14]. Tỷ lệ tử vong do tiêu chảy của trẻ dưới 5 tuổi là 19,11% [41]. Theo thống kê của Viện Nhi Việt Nam - Thụy Điển: các bệnh nhi bị bệnh về tiêu hóa chiếm 18,08% tổng số bệnh nhi vào viện, trong số đó tiêu chảy chiếm 72,39% [28]. Ở Việt Nam, nhiều năm trở lại đây tình hình bệnh tiêu chảy đã có nhiều cải thiện, tuy nhiên tiêu chảy vẫn là vấn đề sức khỏe cộng đồng cần được quan tâm. Theo thông báo dịch năm 2008, tiêu chảy vẫn là một trong 5 bệnh truyền nhiễm có số người mắc cao nhất [28]. Ngoài vấn đề tỉ lệ mắc và tử vong cao, bệnh tiêu chảy còn là nguyên nhân hàng đầu gây suy dinh dưỡng, chậm phát triển về cả thể chất và tinh thần, tạo điều kiện thuận lợi cho sự xâm nhập của các bệnh nhiễm trùng khác ở cơ thể trẻ. Các chi phí thuốc, trang thiết bị và nhân lực cho vấn đề sức khỏe này là rất lớn, chưa tính đến thời gian và sức lực mà mỗi gia đình phải mất. Như vậy tiêu chảy vẫn còn là gánh nặng cho nền kinh tế quốc gia, gia đình và xã hội phải chi một khoản kinh phí không nhỏ để chăm sóc, nuôi dưỡng trẻ khi bị tiêu chảy. Hiện nay với các phương pháp điều trị tiêu chảy đơn giản và hiệu quả có thể làm giảm rõ rệt số lượng tử vong do tiêu chảy đồng thời làm giảm sự nhập viện không cần thiết của hầu hết các trường hợp. Các phương pháp này ngày càng