Tài liệu Thực trạng biểu hiện lo âu của học sinh trung học phổ thông huyện chương mỹ thành phố hà nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGÔ THỊ LIÊN THỰC TRẠNG BIỂU HIỆN LO ÂU CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG HUYỆN CHƢƠNG MỸ - THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ TÂM LÝ HỌC Chuyên ngành: TÂM LÝ HỌC LÂM SÀNG TRẺ EM VÀ VỊ THÀNH NIÊN Mã số: Thí điểm Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Đỗ Ngọc Khanh HÀ NỘI - 2013 1 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, cán bộ giảng viên trường Đại học Giáo dục - ĐHQG Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong chương trình đào tạo thạc sĩ Tâm lý học Lâm sàng trẻ em và vị thành niên - Trường Đại học Giáo dục - ĐHQG Hà Nội đã cung cấp cho tôi những kiến thức quý báu và những đóng góp chân thành trong quá trình tôi làm luận văn tốt nghiệp. Xin được gửi lời cảm ơn tới Ban Giám hiệu và các em học sinh trường THPT Chương Mỹ A, THPT Chúc Động, THPT Dân lập Ngô Sỹ Liên, Trung tâm giáo dục thường xuyên huyện Chương Mỹ - thành phố Hà Nội đã gúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu thực tế tại địa bàn nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Đỗ Ngọc Khanh người đã đã tận tình giúp đỡ, chỉ bảo, đóng góp những ý kiến quý báu và tạo mọi điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân, bạn bè đã chia sẻ và gúp tôi vượt qua những khó khăn trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 18 tháng 12 năm 2013 Tác giả Ngô Thị Liên 2 DANH MỤC VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN 1. CBCL : Bản kiểm kê hành vi dành cho cha mẹ 2. DSM IV : Cẩm nang chuẩn đoán và thống kê các bệnh tâm thần 3. GDTX : Giáo dục thường xuyên 4. HS : Học sinh 5. ICD : Bảng phân loại bệnh tật quốc tế 6. RLLA : Rối loạn lo âu 7. THCS : Trung học cơ sở 8. THPT : Trung học phổ thông 3 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Bảng so sánh lo âu bình thường và rối lọan lo âu....... ................... 14 Bảng 2.1: Tổng số học sinh tham gia điều tra................................................. 30 Bảng 2.2: Độ tin cậy của thang Zung.............................................................. 32 Bảng 3.1: Tương quan giữa mức độ lo âu ở học sinh và khả năng phân loại được bệnh ........................................................................................ 47 Bảng 3.2: Bảng thống kê điểm trung bình của các item theo các mức độ lo âu ............................................................................................................ 50 Bảng 3.3: Tương quan của mức độ lo âu với các biến độc lập ...................... 55 4 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang Biểu đồ 3.1: phân bố mẫu nghiên cứu theo giới tính,lớp và trường học ........ 37 Biểu đồ 3.2: Phân bố mẫu nghiên cứu theo tình trạng hôn nhân của bố mẹ ........... 38 Biểu đồ 3.3: Phân bố mẫu nghiên cứu theo trình độ học vấn của bố mẹ........ 39 Biểu đồ 3.4: Phân bố mẫu nghiên cứu theo nghề nghiệp của bố mẹ .............. 40 Biểu đồ 3.5: Phân bố mẫu nghiên cứu theo hoàn cảnh kinh tế ....................... 40 Biểu đồ 3.6: Tỷ lệ học sinh THPT có rối loạn lo âu ....................................... 43 Biểu đồ 3.7: Tỷ lệ học sinh có RLLA phân bố theo các dạng ........................ 45 Biểu đồ 3.8: Tỷ lệ học sinh mắc các RLLA đồng thời ................................... 48 Biểu đồ 3.9: Các biểu hiện cơ thể của HS có RLLA ...................................... 52 Biểu đồ 3.10: Tương quan mức độ lo âu với khối lớp .................................... 56 Biểu đồ 3.11: Tương quan của mức độ lo âu với yếu tố trường ..................... 57 Biểu đồ 3.12: Tương quan của mức độ lo âu với yếu tố học lực .................... 57 5 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn ...................................................................................................... i Danh mục viết tắt ............................................................................................ ii Danh mục các bảng ......................................................................................... iii Danh mục các biểu đồ ..................................................................................... iv Mục lục……………………………………………………………………. v MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................. 5 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu lo âu trên thế giới và ở Việt Nam ....... 5 1.1.1. Trên thế giới .......................................................................................... 5 1.1.2. Ở Việt Nam ........................................................................................... 7 1.2. Các khái niệm công cụ ............................................................................. 10 1.2.1. Khái niệm lo âu ..................................................................................... 10 1.2.2. Khái niệm rối loạn lo âu........................................................................ 12 1.2.3. Khái niệm học sinh trung học phổ thông ............................................ 15 1.2.4. Những vấn đề liên quan đến rối loạn lo âu ở học sinh THPT huyện Chương Mỹ ..................................................................................................... 16 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 24 Chƣơng 2: TỔ CHỨC NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......... 25 2.1. Tổ chức nghiên cứu .................................................................................. 25 6 2.1.1. Kế hoạch nghiên cứu ............................................................................ 25 2.1.2. Giới thiệu địa điểm nghiên cứu ............................................................. 25 2.1.3. Triển khai nghiên cứu ........................................................................... 26 2.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 27 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu........................................................... 27 2.2.2. Phương pháp quan sát .......................................................................... 28 2.2.3. Phương pháp trò chuyện, tọa đàm ...................................................... 29 2.2.4. Phương pháp trắc nghiệm (sử dụng thang đo) ...................................... 29 2.2.5. Phương pháp nghiên cứu bằng bảng hỏi ............................................... 32 2.2.6. Phương pháp phỏng vấn sâu ................................................................. 34 2.2.7. Phương pháp thống kê toán học ........................................................... 34 2.3. Đạo đức nghiên cứu ................................................................................. 35 Tiểu kết chương 2............................................................................................ 35 Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................ 37 3.1. Mô tả mẫu nghiên cứu.............................................................................. 37 3.2. Thực trạng lo âu của học sinh trung học phổ thông tham gia nghiên cứu ............................................................................................. 41 3.2.1. Tỉ lệ học sinh lo âu và các mức độ ........................................................ 41 3.2.2. Tỉ lệ các loại lo âu học sinh THPT gặp phải ......................................... 44 3.3. Các biểu hiện của lo âu ở học sinh ........................................................... 49 7 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi 3.3.1. Các biểu hiện trong thang Zung ............................................................ 49 3.3.2. Các biểu hiện cơ thể .............................................................................. 52 3.4. Tương quan của mức độ lo âu với các biến độc lập: .............................. 54 3.4.1. Yếu tố lớp .............................................................................................. 56 3.4.2. Yếu tố trường ........................................................................................ 57 3.4.3. Yếu tố học lực ....................................................................................... 57 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 59 1. Kết luận ....................................................................................................... 59 2. Khuyến nghị ................................................................................................ 60 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 62 8 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Xã hội phát triển làm cho đời sống của con người ngày một tốt đẹp hơn, nhưng cũng phức tạp hơn. Con người phải chịu nhiều áp lực từ công việc, gia đình, các mối quan hệ v.v…chính những áp lực cuộc sống là những yếu tố tác động đến sức khỏe tinh thần của chúng ta, nó làm nảy sinh các vấn đề có liên quan đến căn nguyên tâm lý, trong đó có rối loạn lo âu. Lo âu là hiện tượng tự nhiên, hết sức bình thường của con người khi họ gặp những vấn đề nảy sinh trong cuộc sống. Các nhà khoa học cho rằng có một chút (10%) lo âu là cần thiết cho một người bình thường. Nhưng vấn đề lại ở chỗ, không phải lúc nào người ta cũng có một chút lo âu, rất nhiều người lo âu đã trở nên thái quá và thành bệnh lí. Người mắc rối loạn lo âu có khó khăn trong việc thực hiện chức năng của mình, cuộc sống cá nhân của họ bị đảo lộn, họ mất ăn, mất ngủ, hay ăn không ngon, ngủ không yên, tâm thần bất an. Nghiên cứu thực nghiệm tác động cho thấy, có thể làm giảm mức độ rối loạn lo âu bằng những biện pháp hỗ trợ tâm lý thích hợp (biện pháp trị liệu hành vi - nhận thức của tác giả Huỳnh Hồ Ngọc Anh, trong luận văn “Tác động của trị liệu hành vi - nhận thức đến học sinh trung học phổ thông có rối loạn lo âu dựa trên định hình trường hợp”. Kết quả cho thấy các em đều giảm lo âu rõ rệt và có được công cụ để đương đầu với lo âu trong tương lai). Nhiều nghiên cứu cho thấy tỷ lệ rối loạn lo âu ở trẻ em từ 4 đến 18 tuổi tương đối cao. Theo một báo cáo của Hoàng Cẩm Tú, ở hai phường Kim Liên và Trung Tự (Hà Nội) rối loạn lo âu - trầm cảm ở lứa tuổi 4 đến 18 chiếm 2,22% [10, tr.106]. Tỉ lệ rối loạn lo âu ở trẻ em tại khoa Tâm thần Viện Nhi chiếm 30% các rối loạn tâm thần, trong đó chiếm tỉ lệ cao nhất ở lứa tuổi vị thành niên (75,29%) [17]. Khi nghiên cứu trên 600 học sinh trung học phổ 9 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi thông chuyên Quảng Bình, Nguyễn Hằng Phương cho biết có 130 học sinh có RLLA chiếm 21,66 % [16, tr.59]. Lứa tuổi học sinh THPT là lứa tuổi có nhiều thay đổi về mặt tâm sinh lí. Những thay đổi cơ thể ở lứa tuổi dậy thì gây ra cho các em không ít những vướng mắc, bận tâm. Các em quan tâm và lo lắng nhiều hơn đến các việc lớn trong gia đình, về các mối quan hệ bạn bè cùng giới, khác giới, các mối quan hệ xã hội khác. Hơn nữa, sự lo lắng của các em về học tập, về trường thi, khối thi, về tương lai... đều có ảnh hưởng không nhỏ đến tình cảm và suy nghĩ của các em. Việc nghiên cứu về lo âu nhất là các biểu hiện lo âu ở học sinh THPT là vô cùng cần thiết. Qua các nghiên cứu, các tác giả sẽ chỉ ra các biểu hiện đặc trưng ở học sinh có rối loạn lo âu từ đó các bậc phụ huynh dễ dàng nhận thấy rối loạn lo âu ở con em mình để hỗ trợ các em kịp thời. Song việc nghiên cứu theo hướng này lại chưa nhiều, chưa có các nghiên cứu điển hình. Huyện Chương Mỹ nằm ở phía tây nam của thành phố Hà Nội. Đây là khu vực tập trung nhiều trường THPT với số lượng học sinh rất lớn. Tuy nhiên việc nghiên cứu vấn đề lo âu của học sinh THPT tại khu vực này còn khá mới mẻ. Vì thế tôi lựa chọn đề tài: “Thực trạng biểu hiện lo âu của học sinh Trung học phổ thông huyện Chương Mỹ - Thành phố Hà Nội” để tìm hiểu thực trạng các biểu hiện lo âu của lứa tuổi học sinh THPT. Đồng thời, qua đây, chúng tôi có thể đưa ra được một vài khuyến nghị cho các ngành, các cấp và đặc biệt là với các bậc phụ huynh trong cách quan tâm, dạy dỗ con cái mình nhằm giảm thiểu nguy cơ rối loạn lo âu ở các em học sinh trong lứa tuổi trung học phổ thông. 2. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu thực trạng biểu hiện lo âu của học sinh THPT huyện chương Mỹ - thành phố Hà Nội. Trên cơ sở đó chỉ ra một vài biểu hiện điển hình khi 10 các em có lo âu nhằm giúp phụ huynh sớm nhận biết dấu hiệu rối loạn lo âu ở con em mình từ đó phòng tránh và can thiệp kịp thời. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu 240 học sinh THPT tại huyện Chương Mỹ - thành phố Hà Nội. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Biểu hiện lo âu của học sinh THPT. 4. Giả thuyết khoa học - Tỉ lệ lo âu ở học sinh THPT huyện Chương Mỹ là rất đáng kể. Tuy nhiên mức độ lo âu nghiêm trọng sẽ không chiếm phần nhiều. - Một số yếu tố như lớp học, giới tính, gia đình, nhà trường có thể ảnh hưởng đến tỉ lệ học sinh mắc lo âu. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu các vấn đề lý luận về lo âu. - Tìm hiểu về khái niệm học sinh THPT và đặc điểm tâm lý của học sinh THPT có liên quan đến rối loạn lo âu - Khảo sát thực trạng các biểu hiện lo âu của học sinh 4 trường THPT tại huyện Chương Mỹ - thành phố Hà Nội. - Chỉ ra một vài biểu hiện điển hình khi các em có lo âu nhằm giúp phụ huynh sớm nhận biết dấu hiệu rối loạn lo âu ở con em mình từ đó phòng tránh và can thiệp kịp thời. - Đưa ra một số đề xuất, kiến nghị nhằm giảm thiểu tình trạng rối loạn lo âu của học sinh THPT huyện Chương Mỹ - thành phố Hà Nội. 6. Phạm vi nghiên cứu Do điều kiện khách quan và chủ quan, tôi giới hạn phạm vi nghiên cứu như sau: - Đối tượng nghiên cứu: Biểu hiện lo âu của học sinh THPT huyện Chương Mỹ - thành phố Hà Nội. 11 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi - Khách thể nghiên cứu: học sinh của 4 trường THPT trong huyện Chương Mỹ (60 học sinh ở mỗi trường. Tổng cộng là 240 em). 7. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Sưu tập, tổng hợp và phân tích các tài liệu có liên quan đến vấn đề nghiên cứu để xây dựng nền tảng lý luận của đề tài. - Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi: Chúng tôi xây dựng bảng hỏi để tìm hiểu về các dạng lo âu, biểu hiện lo âu ở học sinh THPT. - Phương pháp chuyên gia: Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sẽ xin ý kiến của các chuyên gia tâm lý học, giáo dục học, xã hội học về những vấn đề có liên quan đến luận văn. - Phương pháp quan sát: Quan sát học sinh trong một số tiết học ngoài giờ lên lớp, thể dục… để tìm hiểu rõ hơn các biểu hiện lo âu ở các em. - Phương pháp làm trắc nghiệm tâm lý: Sử dụng trắc nghiệm đánh giá lo âu Zung để chẩn đoán biểu hiện RLLA của học sinh THPT huyện Chương Mỹ - Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phần mềm SPSS phiên bản 16.0 và Excel để xử lý những kết quả thu được. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu. Chương 2: Tổ chức nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu. Chương 3: Kết quả nghiên cứu. 12 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu lo âu trên thế giới và ở Việt Nam Lo âu là cảm xúc thường gặp của con người với nhiều mức độ khác nhau. Sự trải nghiệm cảm xúc này hầu hết là do đáp ứng với các kích thích của môi trường và thường chỉ là những biểu hiện nhất thời. Tuy nhiên cũng có nhiều người khi đối mặt với những khó khăn, nguy hiểm, áp lực…của cuộc sống đã lo âu quá mức trở thành rối loạn lo âu [23]. Lo âu quá mức gây ảnh hưởng đến các chức năng của con người: chức năng học tập, giao tiếp…Vì vậy trong suốt lịch sử phát triển của khoa học tâm lý, y học, lo âu là đối tượng được nhiều nhà khoa học nghiên cứu. Do cách tiếp cận hoàn cảnh nghiên cứu khác nhau nên nghiên cứu lo âu cũng rất đa dạng. 1.1.1. Trên thế giới Trên thế giới, lo âu nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và thực hành. Các nghiên cứu tậ p trung vào các hướng nghiên cứu về lo âu như khái niệm, biểu hiện, phân loại và nguyên nhân. Hướng nghiên cứu về khái niệm Lo âu Khái niệm lo âu được biết đến rất sớm từ thời Hy Lạp cổ đại, người Hy Lạp cổ dùng từ “melancholia” (sự u sầu) để mô tả lo âu. Người La Mã thuộc thời Cicero dùng từ “anxietas” để biểu lộ sự sợ hãi, e ngại và kèm theo là cảm giác đè ép ở ngực. Trong suốt thời gian này lo âu được nói nhiều nhưng chủ yếu trong lĩnh vực tư tưởng, đạo đức, văn học. Lo âu được hiểu là sự sầu muộn, sự tương tư, và người ta tìm đến nhà thờ để giải quyết tâm trạng này [26]. Năm 1671, Richard Younge cho rằng lo âu chính là trạng thái phiền muộn khổ sở với mọi điều trong cuộc sống, lo âu là sự không bình thường của tâm thần [23]. 13 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi Đến năm 1844, Kerkgard (Đan Mạch) lần đầu tên dùng thuật ngữ Angest để chỉ trạng thái lo âu, [12; tr.123]. Hướng nghiên cứu về biểu hiện của rối loạn lo âu, phải kể đến công trình của ông Robert Burton năm 1621, trong cuốn sách The Anatomy of Melancholy đã cho rằng có mối liên quan chặt chẽ giữa cảm giác lo lắng, sợ hãi với các biểu hiện cơ thể như khó thở, mạch nhanh, đau tức ngực, chóng mặt [23Error! Reference source not found.]. Tiếp đó, vào năm 1871 Jacob DaCosta đã mô tả các triệu chứng tim mạch mạn tính mà không có tổn thương thực thể và có liên quan đến những than phiền về mệt mỏi, lo lắng và buồn phiền. DaCosta đã mô tả các triệu chứng lo âu gọi là trạng thái tim bị kích thích [12,tr.123]. Vào nửa sau của thế kỷ 19, các nhà tâm thần học Pháp và Đức bắt đầu quan tâm đến yếu tố sinh học trong các rối loạn tâm thần. Khi nghiên cứu về các biểu hiện của lo âu, Benedict Morel (1809 –1873) đã khẳng định rằng có mối liên quan chặt chẽ giữa lo âu với các triệu chứng cơ thể và sự thay đổi ở hệ thần kinh tự trị [26]. Đến năm 1894, trong học thuyết của Freud về chứng suy nhược thần kinh lần đầu tiên khái niệm lo âu được tiếp cận và được làm sáng tỏ về mặt bản chất. Freud đã tách ra 1 hội chứng riêng biệt gọi là “tâm căn lo âu” (anxiety neurosis) từ suy nhược thần kinh. Vào thời điểm đó, rối loạn phân ly và rối loạn nghi bệnh được xếp vào suy nhược thần kinh và được cho là bệnh lý tâm thần, còn tình trạng hoảng sợ có kèm lo âu - theo Freud có liên quan đến những yếu tố sinh học cơ thể [26]. Tuy không có bằng chứng khoa học xác đáng, nhưng học thuyết này cũng làm sáng tỏ thêm về bản chất bên trong của lo âu và thể hiện một cách nhìn mới về lâm sàng. Quan điểm về bệnh học này đã để lại ảnh hưởng trong một thời gian dài những năm đầu thế kỷ XXI. 14 Hướng nghiên cứu về phân loại rối loạn lo âu được nhiều nhà tâm lý quan tâm và đưa ra các cách phân loại khác nhau: Năm 1960, khi bàn về lo âu và rối loạn lo âu, Donald Klein đề nghị chia ra hai thực thể khác nhau là rối loạn hoảng loạn và lo âu lan tỏa mãn tính [12; 125]. Theo bảng phân loại bệnh quốc tế lần thứ 8 (ICD8, 1968) tổ chức Y tế thế giới cho rằng, lo âu được xếp vào lo âu tâm căn (tức là bệnh do căn nguyên tâm lí). Bảng phân loại bệnh quốc tế lần thứ 9, (ICD9, 1978), mặc dù đã có nhiều tiến bộ, nhiều thay đổi trong bảng phân loại, nhưng họ vẫn xếp các trạng thái lo âu vào các rối loạn tâm căn, tuy nhiên bắt đầu theo hướng mô tả các triệu chứng thuần túy về các mức độ khác nhau của các rối loạn lo âu. Bảng phân loại bệnh quốc tế lần thứ 10 [32,tr.116] đã ghi nhận sự kết hợp quan trọng của các rối loạn này với các nguyên nhân tâm lí. Rối loạn lo âu được xếp vào các rối loạn tâm căn có liên quan đến stress và dạng cơ thể. Nhìn chung các nghiên cứu kể trên đã đề cập đến một số cách phân loại rối loạn lo âu. Tuy nhiên việc phân loại đó chưa thực sự cụ thể. Bởi lẽ RLLA còn liên quan đến nhiều vấn đề khác như: Biểu hiện cơ thể, nhận thức, cảm xúc, các nguyên nhân... 1.1.2. Ở Việt Nam Trước những năm 90, ở Việt Nam chưa có nhiều công trình nghiên cứu về rối loạn lo âu một cách độc lập, chuyên biệt. Từ sau năm 1987 đến nay đã có một số nghiên cứu về sức khỏe tâm thần ở trẻ em Việt Nam. Tuy nhiên các nghiên cứu đó mới chỉ diễn ra trên phạm vi hẹp mà chưa diễn ra với quy mô toàn quốc [9, tr.47]. Các nghiên cứu tập trung vào tìm hiểu tỷ lệ rối loạn lo âu ở các nhóm đối tượng khác nhau. Theo bác sĩ Hoàng Cẩm Tú, đáng kể nhất là cuộc nghiên cứu của ngành tâm thần về rối nhiễu hành vi ở trẻ em. Từ đó đến 15 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi nay, con số trung bình 3,4% trẻ em có biểu hiện rối nhiễu hành vi trở thành con số độc nhất mà ngành tâm thần vẫn công bố trong một số hội thảo. Nghiên cứu những biểu hiện rối loạn tâm lí trẻ em chỉ diễn ra lẻ tẻ ở một vài địa phương trong một thời điểm nhất định. Tìm hiểu vấn đề này chúng tôi đã thu được những số liệu như sau ở Việt Nam: - Nghiên cứu của Trần Viết Nghị (1994) cho thấy 75% bệnh nhân tâm căn nghi bệnh có lo âu sợ hãi [13]. - Trong nghiên cứu của Nguyễn Công Khanh sử dụng thang đánh giá lo âu Spiebeger trên 503 học sinh cấp II thấy có 17,65% - 19,2% học sinh có trải qua biểu hiện của RLLA [7]. - Theo Bác sĩ Ngô Thanh Hồi - Giám đốc Bệnh viện Tâm thần ban ngày Mai Hương trong một cuộc khảo sát gần đây đưa ra con số, gần 20% trẻ dưới 16 tuổi có vấn đề sức khỏe tâm thần [4]. - Còn theo một số tài liệu của Bệnh viện tâm thần trung ương, năm 2005,trong số gần 5000 người có biểu hiện “bất bình thường” đến khám thì có 30% là học sinh, sinh viên. Tỉ lệ này ở một số trường học là 20% học sinh lo lắng và có biểu hiện rối loạn tâm trí. Như vậy, với những số liệu nhỏ lẻ mà chúng tôi tìm hiểu được thì hiện nay, tỷ lệ rối loạn lo âu ở lứa tuổi học sinh là khá cao. Gần đây, có một số công trình nghiên cứu của các tác giả đã đi sâu nghiên cứu về nguyên nhân, các yếu tố ảnh hưởng hay một số biện pháp trị liệu rối loạn lo âu ở trẻ em như: Tác giả Nguyễn Thị Hồng Thúy trong luận văn thạc sĩ “Ảnh hưởng của một số yếu tố tâm lý đến rối loạn lo âu của trẻ em”, đã chẩn đoán và trị liệu cho 42 trẻ em từ 7 – 15 tuổi có RLLA đến khám tại khoa Tâm bệnh - viện nhi Quốc Gia từ tháng 8/2001 đến tháng 8/2002. Tác giả đã đưa ra rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến RLLA của các em như: RLLA có liên quan đến gia đình, RLLA có liên quan đến học tập, RLLA có liên quan đến môi trường xã hội [19]. 16 Trong luận văn thạc sĩ “Nghiên cứu một số nguyên nhân gây ra rối loạn lo âu ở học sinh trung học phổ thông”, tác giả Nguyễn Hằng Phương cho biết: trong số 600 khách thể nghiên cứu thì có 130 em RLLA, chiếm 21,66%. Và cũng đưa ra bốn nhóm nguyên nhân chính gây ra RLLA của học sinh là nhóm nguyên nhân liên quan đến học tập, nhóm nguyên nhân liên quan tới gia đình, nhóm nguyên nhân liên quan đến quan hệ xã hội, nhóm nguyên nhân liên quan tới bản thân học sinh. [16] Nghiên cứu về trị liệu lo âu ở trẻ em, phải kể đến nhóm tác giả: Trần Thành Nam, Đặng Hoàng Minh, Nguyễn Thị Hồng Thúy, Cao Vũ Hùng với đề tài: “Bước đầu áp dụng mô hình trị liệu nhận thức hành cho trẻ em có rối loạn lo âu‟‟. Nghiên cứu đã lựa chọn 20 trẻ được chẩn đoán là rối loạn lo âu để điều trị bằng xây dựng mô hình hành vi - nhận thức. Sau 8 buổi làm việc nhóm tác giả công bố: có 11 trẻ cùng gia đình tuân thủ đầy đủ cam kết, 9 trẻ cùng gia đình không tuân thủ đầy đủ cam kết và kết quả là thang điểm CBCL của trẻ đã giảm hẳn, trẻ hết rối loạn lo âu theo chuẩn đoán của DSM IV [20]. Trong đề tài: “Tác động của trị liệu hành vi - nhận thức đến học sinh trung học phổ thông có rối loạn lo âu dựa trên định hình trường hợp” tác giả Huỳnh Hồ Ngọc Anh đã lựa chọn 2 trong số 15 học sinh có điểm lo âu từ 40 đến 55 để định hình trường hợp và trị liệu hành vi - nhận thức. Kết quả cho thấy các em đều giảm lo âu rõ rệt và có được công cụ để đương đầu với lo âu trong tương lai. Đề tài của tác giả Huỳnh Hồ Ngọc Anh là công trình đầu tiên nghiên cứu về tác động của trị liệu hành vi - nhận thức đến học sinh trung học phổ thông có rối loạn lo âu một cách bài bản đối với từng trường hợp cụ thể dựa trên phương pháp định hình trường hợp tại Việt Nam. [1] Tóm lại: Có nhiều hướng nghiên cứu về rối loạn lo âu (nghiên cứu tỷ lệ lo âu, nhiên cứu nguyên nhân lo âu, trị liệu lo âu…) nhưng trên phương diện tiếp cận chúng tôi nhận thấy có khá ít những nghiên cứu về các biểu 17 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi hiện cụ thể của lo âu ở học sinh THPT. Vì thế trong luận văn này chúng tôi đi sâu tìm hiểu các biểu hiện cụ thể của lo âu mà học sinh THPT mắc phải. 1.2. Các khái niệm công cụ 1.2.1. Khái niệm lo âu Có nhiều định nghĩa khác nhau về lo âu: Theo Mike Nichols trong bài viết về “Lo âu bình thường và Rối loạn lo âu lan tỏa”, cho rằng: Lo âu thường gặp là một cảm giác sợ hãi mơ hồ, khó chịu, lan tỏa cùng với rối loạn cơ thể ở bất cứ bộ phận nào, ít nhất trong thể nhẹ và nhất thời, chúng ta thường thấy mang tính chu kỳ. Lo âu có thể là hoạt động thích nghi như là một tín hiệu báo động và báo trước sự đe dọa bên ngoài hoặc bên trong và hậu quả là tạo ra hoạt động thích hợp [29]. Theo Kazdin [22, tr.47], lo âu về bản chất là đáp ứng với một đe dọa không được biết trước từ bên trong, mơ hồ hay có nguồn gốc xung đột. Theo tác giả Đinh Đăng Hòe: Lo âu là hiện tượng phản ứng tự nhiên (bình thường) của con người trước những khó khăn và các mối đe dọa của tự nhiên, xã hội, mà con người phải tìm cách vượt qua, tồn tại, hướng tới [3,37]. Theo tác giả Nguyễn Minh Tuấn: Lo âu là một rối loạn có cấu trúc đơn sơ thể hiện ra ngoài bằng một mối lo âu không đối tượng, lan tỏa và dai dẳng [18,11]. Còn theo Nguyễn Khắc Viện trong từ điển tâm lý: Lo âu là việc đón chờ và suy nghĩ về một điều gì đó có thể để mà không chắc có thể đối phó được là lo. Nếu sự việc cụ thể mà đã từng gây nguy hiểm thì là lo sợ. Trong nhiều trường hợp, đặc biệt khi tâm lý bị rối loạn, một triệu chứng thường gặp là mối lo nhưng cụ thể không thật rõ là lo về cái gì, sợ về cái gì, đó là hãi. [21,tr 190]. Theo Nguyễn Viết Thêm, Lã Thị Bưởi, Trần Viết Nghị [11, tr.41] “Lo âu là trạng thái cảm xúc thông thường của con người trước những sự kiện của cuộc sống ( thi cử, xung đột trong các mối quan hệ, bệnh tật, tai nạn…) là tín 18 hiệu báo trước một sự trở ngại sắp xảy ra, kèm theo sự suy diễn tính toán sắp đặt của quá trình tư duy trước sự thay đổi của cuộc sống hàng ngày và cho phép con người sử dụng mọi biện pháp để giải quyết, đương đầu với đe dọa. Lo âu bình thường sẽ hết khi mọi chuyện đã giải quyết xong. Khi vượt qua được lo âu và sợ hãi thông thường trong cuộc sống hàng ngày, con người sẽ có thêm kinh nghiệm và thích nghi với cuộc sống để phát triển các chức năng tâm lý”. Từ những cách hiểu khác nhau về lo âu vừa trình bày trên, chúng ta có thể xem xét thuật ngữ lo âu qua những điểm sau: - Lo âu là hiện tượng phản ứng tự nhiên (bình thường) của con người trước những khó khăn và các mối đe dọa của tự nhiên, xã hội mà con người phải tìm cách vượt qua để tồn tại. - Lo âu là một tín hiệu báo động, báo trước một nguy hiểm sắp xẩy đến, cho phép con người sử dụng mọi biện pháp để đương đầu với sự đe dọa. - Lo âu là một đáp ứng với một sự đe dọa nào đó mà cá nhân không biết được rõ ràng, mơ hồ, thường phát sinh từ bên trong và mang tính xung đột, mâu thuẫn. Trong đề tài này chúng tôi thống nhất hiểu khái niệm lo âu theo khái niệm lo âu của Nguyễn Viết Thêm, Lã Thị Bưởi, Trần Viết Nghị [11,tr.41] “Lo âu là trạng thái cảm xúc thông thường của con người trước những sự kiện của cuộc sống (thi cử, xung đột trong các mối quan hệ, bệnh tật, tai nạn…) là tín hiệu báo trước một sự trở ngại sắp xảy ra, kèm theo sự suy diễn tính toán sắp đặt của quá trình tư duy trước sự thay đổi của cuộc sống hàng ngày và cho phép con người sử dụng mọi biện pháp để giải quyết, đương đầu với đe dọa. Lo âu bình thường sẽ hết khi mọi chuyện đã giải quyết xong. Khi vượt qua được lo âu và sợ hãi thông thường trong cuộc sống hàng ngày, con người sẽ có thêm kinh nghiệm và thích nghi với cuộc sống để phát triển các chức năng tâm lý”. 19 Ket-noi.com Ket-noi.com kho kho tai tai lieu lieu mien mien phi phi Như vậy, đối với mỗi con người, trạng thái lo âu xuất hiện trong cuộc sống của họ là chuyện bình thường, phải lo lắng về điều gì đó cũng giống như những việc làm hàng ngày khác của họ: lo cái ăn, cái mặc, lo học hành, tu dưỡng, lo nghĩ về các mối quan hệ... Và lo âu là điều kiện tiên quyết để mỗi người hoàn thiện bản thân mình, làm tốt mọi việc được giao, tạo ra cuộc sống tốt đẹp hơn cho chính mình và những người xung quanh. Nhưng nếu những lo âu đó kéo dài, lo âu với những nguyên nhân không rõ ràng sẽ có những hậu quả không lường trước được, ví dụ như lo âu mang tính bệnh lí hay trầm cảm. 1.2.2. Khái niệm rối loạn lo âu Chúng ta đã biết lo âu là điều bình thường và cần thiết đối với cuộc sống con người. Nhưng nếu người ta không kiểm soát nổi những cảm giác lo âu ở mức bình thường, để nó vượt quá ngưỡng của mức bình thường, diễn biến trong thời gian dài, kèm theo những rối loạn về mặt thực thể, rối loạn hệ thần kinh thực vật... thì lo âu trở nên có tính bệnh lí hay còn gọi là rối loạn lo âu. Theo Đặng Hoàng Hải [2, tr.82]: Rối loạn lo âu thường biểu hiện sau một yếu tố gây stress, chủ thể có cảm giác sợ hãi mơ hồ, sự bất an, bối rối khó chịu, dễ bị kích thích lo nghĩ về những sự việc vụn vặt...kéo theo cảm giác đau thắt ngực, đánh trống ngực, cảm giác trống rỗng thượng vị, có mồ hôi... Những người bị rối loạn lo âu, trầm cảm, stress dai dẳng thường có biểu hiện mất ngủ, bực bội, bất an, trí nhớ và khả năng lao động giảm sút. Jitender [26], Julie Schulz [27] , Peter Tyrer [30] đã khái quát một số đặc điểm của rối loạn lo âu như sau: + Đó là một trạng thái cảm xúc với tính chất trải nghiệm chủ quan về sợ hoặc cảm xúc có liên quan gần như thế (kinh hãi, tổn hại, hoảng hốt khiếp sợ, hoảng sợ, bối rối, kinh sợ, kinh hoàng). + Cảm xúc xấu: Có thể là cảm giác cái chết đe dọa hoặc là suy sụp. 20