VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
NGUYỄN ĐÌNH DŨNG
THÚC ĐẨY XUẤT KHẨU HÀNG HÓA CỦA VIỆT NAM
SANG THỊ TRƢỜNG HOA KỲ THEO HƢỚNG BỀN VỮNG
Chuyên ngành: Kinh tế quốc tế
Mã số: 62 31 01 06
LUẬN ÁN TIỄN SĨ KINH TẾ
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC
1.PGS.TS. NGÔ XUÂN BÌNH
2.GS.TS. NGUYỄN THIẾT SƠN
Hà Nội, 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu khoa học độc lập
của riêng tôi. Tất cả các số liệu và những trích dẫn trong Luận án đều có nguồn
gốc chính xác và rõ ràng. Những phân tích của Luận án chưa từng được công bố
ở một công trình nào khác ngoài các bài báo/bài viết hội thảo của tôi hoặc các
bài báo/bài viết hội thảo của tôi và đồng tác giả đã được nêu trong danh mục
công trình nghiên cứu khoa học có liên quan đến Luận án.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Tác giả Luận án
Nguyễn Đình Dũng
i
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i
MỤC LỤC ............................................................................................................ ii
DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................. vi
DANH MỤC ĐỒ THỊ, HÌNH VẼ .................................................................... vii
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI ........................................................................................................ 6
1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu của các tác giả nƣớc ngoài................... 6
1.1.1 Về phát triển bền vững ......................................................................... 6
1.1.2. Về xuất khẩu bền vững ....................................................................... 6
1.2. Tài liệu nghiên cứu trong nƣớc ............................................................... 8
1.2.1 Về phát triển bền vững ......................................................................... 8
1.2.2. Về xuất khẩu bền vững ..................................................................... 12
CHƢƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XUẤT
KHẨU THEO HƢỚNG BỀN VỮNG ............................................................. 18
2.1. Cơ sở lý luận về xuất khẩu .................................................................... 18
2.1.1. Khái niệm về xuất khẩu .................................................................... 18
2.1.2. Đặc điểm của xuất khẩu .................................................................... 18
2.2. Một số vấn đề về xuất khẩu theo hƣớng bền vững ............................. 21
2.2.1. Khái niệm xuất khẩu theo hướng bền vững ...................................... 21
2.2.2. Vai trò của xuất khẩu theo hướng bền vững ..................................... 24
2.2.3. Nội dung xuất khẩu theo hướng bền vững ........................................ 24
2.2.4. Các tiêu chí đánh giá xuất khẩu sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững28
2.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa nước ta sang
Hoa Kỳ theo hướng bền vững ..................................................................... 30
2.3. Kinh nghiệm thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa sang Hoa Kỳ theo hƣớng
bền vững của Trung Quốc ............................................................................ 46
2.3.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc ........................................................... 46
2.3.2 Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ................................................... 54
CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG XUẤT KHẨU HÀNG HÓA CỦA VIỆT
NAM SANG HOA KỲ THEO HƢỚNG BỀN VỮNG................................... 58
3.1. Khái quát thực trạng xuất khẩu theo hƣớng bền vững của Việt Nam
......................................................................................................................... 58
3.1.1. Xuất khẩu hàng hóa Việt Nam giai đoạn 2001-2016....................... 58
3.1.2. Đánh giá tình hình xuất khẩu bền vững của Việt Nam thời gian qua
..................................................................................................................... 66
ii
3.2. Thực trạng xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo
hƣớng bền vững ............................................................................................. 71
3.2.1. Thực trạng xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo
hướng bền vững thời gian qua .................................................................... 71
3.2.2 Thực trạng xuất khẩu một số mặt hàng chủ lực của Việt Nam sang
Hoa Kỳ theo hướng bền vững ..................................................................... 82
3.3. Đánh giá thực trạng xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ
theo hƣớng bền vững..................................................................................... 94
3.3.1. Những kết quả đạt được .................................................................... 94
3.3.2. Những hạn chế .................................................................................. 96
3.3.3. Nguyên nhân hạn chế ........................................................................ 97
CHƢƠNG 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY XUẤT KHẨU
HÀNG HÓA SANG HOA KỲ THEO HƢỚNG BỀN VỮNG .................... 108
4.1. Bối cảnh quốc tế và trong nƣớc ảnh hƣởng đến xuất khẩu hàng hóa
của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo hƣớng bền vững ................................... 108
4.1.1. Bối cảnh quốc tế .............................................................................. 108
4.1.2. Tình hình trong nước....................................................................... 109
4.1.3. Triển vọng xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ ......... 110
4.2. Quan điểm thúc đẩy xuât khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ
theo hƣớng bền vững................................................................................... 113
4.2.1. Cần nâng cao nhận thức về phát triển xuất khẩu theo hướng bền vững
................................................................................................................... 114
4.2.2. Thúc đẩy xuất khẩu phải bảo vệ được môi trường và không gây ra ô
nhiễm môi trường sống ............................................................................. 115
4.2.3. Thúc đẩy xuất khẩu phải bảo đảm giải quyết được các mục tiêu xã
hội đặt ra một cách có hiệu quả................................................................. 115
4.3. Các giải pháp thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa Việt Nam sang Hoa Kỳ
theo hƣớng bền vững.................................................................................. 116
4.3.1. Các giải pháp đảm bảo tăng trưởng xuất khẩu hàng hóa của Việt
Nam sang Hoa Kỳ cao và bền vững .......................................................... 116
4.3.2. Giải quyết tốt mối quan hệ giữa đẩy mạnh xuất khẩu với việc bảo vệ
tài nguyên thiên nhiên và môi trường. ...................................................... 143
4.3.3. Giải quyết có hiệu quả mối quan hệ giữa xuất khẩu với với việc thực
hiện các mục tiêu xã hội. ........................................................................... 147
KẾT LUẬN ...................................................................................................... 149
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ............................................. 151
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 152
iii
CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
TIẾNG ANH
TIẾNG VIỆT
ASEAN
Association of South – Hiệp hội các quốc gia
East Asian Nations
AFTA
Đông Nam Á
ASEAN Free Trade Area
Khu vực mậu dịch tự do
Đông Nam Á
APEC
Asia Pacific Economic Diễn đàn Hợp tác kinh tế Châu
Á – Thái Bình Dương
Cooperation
ASEM
The
Asia
–
Europe Diến đàn hợp tác Á – Âu
Meeting
Bảo vệ môi trường
BVMT
BOD
oxygen Nhu cầu oxy sinh hóa
Biochemical
Demand
COD
oxygen Nhu cầu oxy hóa học
Chemical
Demand
CCTM
Cán cân thương mại
CCTT
Cán cân thanh toán
CAC
Codex
Alimentarius Uỷ ban Tiêu chuẩn Thực phẩm
Codex Quốc tế
Commission
CN
Công nghiệp
CIEM
Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh
tế Trung ương
CNTT
Công nghệ thông tin
DN
Doanh nghiệp
DNNN
Doanh nghiệp Nhà nước
ĐT
Đầu tư
EU
European Union
Liên minh châu Âu
FTA
Free Trade Area
Khu vực mậu dịch tự do
FDI
Foreign
Direct
iv
Đầu tư quốc tế trực tiếp
Investment
GDP
Gross Domestic Product
Tổng sản phẩm quốc nội
HNKTQT
Hội nhập kinh tế quốc tế
NK
Nhập khẩu
ILO
Labour Tổ chức lao động quốc tế
International
Organization
ISO
Tổ chức tiêu chuẩn hoá quốc tế
International
Organization
for
Standardization
KNXK
Kim ngạch xuất khẩu
LĐ
Lao động
PTBV
Phát triển bền vững
TBT
Technical
barriers
to Hàng rào kỹ thuật trong thương
mại
trade
TNHH
Trách nhiệm hữu hạn
TMQT
Thương mại quốc tế
TTCN
Tiểu thủ công nghiệp
OECD
for Tổ chức hợp tác phát triển kinh
Organization
Economic Co – operation tế
and Development
WTO
Tổ chức thương mại thế giới
World Trade
Organization
XKBV
Xuất khẩu bền vững
XNK
Xuất nhập khẩu
XK
Xuất khẩu
VCCI
Phòng Thương mại và Công
nghiệp Việt Nam
v
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1: Thương mại của Mỹ với Trung Quốc thời kỳ 1990 – 2015 ............... 48
Bảng 2.2: Những hàng hóa nhập khẩu chính của Mỹ từ Trung Quốc ................ 49
Bảng 3.1: Tình hình xuất nhập khẩu của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2014 ....... 58
Bảng 3.2: Cơ cấu nhóm hàng xuất khẩu giai đoạn 2001-2014 ........................... 61
Bảng 3.3: Cơ cấu thị trường xuất khẩu của Việt Nam ........................................ 63
giai đoạn 2001 – 2014 ......................................................................................... 63
Bảng 3.4: Xuất khẩu hàng hóa theo thành phần kinh tế ..................................... 65
giai đoạn 2001-2014 ............................................................................................ 65
Bảng 3.5: Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam ......................................... 74
sang Hoa Kỳ 2010- 2015..................................................................................... 74
Bảng 3.6: Xuất khẩu dệt may của Việt Nam sang Hoa Kỳ 2010-2015 .............. 82
Bảng 3.7: Kim ngạch xuất khẩu các nhóm mặt hàng may mặc chính của Việt
Nam vào Mỹ 2015 ............................................................................................... 84
Bảng 3.8:Xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Hoa Kỳ 20101-2015 ................... 87
Bảng 3.9: Các sản phẩm thủy sản xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam.................. 88
sang Hoa Kỳ năm 2015 ....................................................................................... 88
Bảng 3.10: Xuất khẩu da giày của Việt Nam sang Hoa Kỳ 2010-2015 ............. 91
Bảng 3.11: Các sản phẩm da giày xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam sang Hoa Kỳ
năm 2015 ............................................................................................................. 92
Bảng 3.12: Số lô hàng tôm và cá da trơn của Việt Nam bị trả lại .................... 105
tại thị trường Hoa Kỳ ........................................................................................ 105
vi
DANH MỤC ĐỒ THỊ, HÌNH VẼ
Biểu đồ 3.1: Xuất khẩu hàng hóa theo tiêu chuẩn ngoại thương năm 2001 ....... 62
Biểu đồ 3.2: Xuất khẩu hàng hóa theo tiêu chuẩn ngoại thương năm 2014 ....... 62
Biểu đồ 3.3: Kim ngạch xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ giai
đoạn 2000 - 2015 ................................................................................................. 73
Biểu đồ 3.4: Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu sang Hoa Kỳ năm 2010, 2015 ........... 75
Biểu đồ 3.5: Thị phần xuất khẩu sản phẩm may mặc của các nước sang thị
trường Hoa Kỳ 2015............................................................................................ 85
Biểu đồ 3.6: Thị phần xuất khẩu thủy sản của các nước sang Hoa Kỳ năm 2015
............................................................................................................................. 88
Biểu đồ 3.7: Thị phần xuất khẩu da giày của các nước sang Hoa Kỳ năm 2015
............................................................................................................................. 93
Biểu đồ 3.8: Cơ cấu nhập khẩu nguyên vật liệu dệt may – da giày .................. 103
Biểu đồ 4.1: Thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ 2000 – 2020 dự kiến ............... 112
vii
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Phát triển kinh tế bền vững nói chung và xuất khẩu nói riêng là một quy
luật tất yếu khách quan trong quá trình phát triển kinh tế và đẩy mạnh hoạt
động xuất khẩu của mỗi quốc gia. Đối với Việt Nam, một quốc gia đang trong
giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế, đẩy mạnh xuất khẩu là
một vấn đề rất quan trọng nhằm tạo ra nguồn ngoại tệ ngày càng nhiều để đáp
ứng cho nhu cầu nhập khẩu đang gia tăng nhanh chóng (nhất là việc nhập
khẩu máy móc thiết bị, nguyên nhiên liệu cho quá trình công nghiệp hóa, hiện
đại hóa).
Tính đến hết 2016, xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ đã
đạt được những thành tích rất ấn tượng, kim ngạch xuất khẩu sang Hoa Kỳ
với quy mô tăng từ 730 triệu USD năm 2000 lên 38,45 tỷ USD năm 2016
(tăng 52,7 lần), tốc độ tăng trưởng cao bình quân 21%/năm, đặc biệt hiện nay
Việt Nam đã dẫn đầu các nước ASEAN trong kim ngạch xuất khẩu hàng hóa
sang thị trường Hoa Kỳ đưa Việt Nam vươn lên vị trí thứ 13 trong các đối tác
nhập khẩu lớn nhất của Hoa Kỳ. Kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam tăng lên
nhanh chóng, giá trị kim ngạch xuất khẩu năm 2016 đã đạt gần 177 tỉ USD,
xuất khẩu của Việt Nam sang Hoa Kỳ đạt tốc độ tăng là 21,4% chiếm 22%
tổng kim ngạch xuất khẩu của cả nước [45][46][53].
Các mặt hàng xuất khẩu chính của Việt Nam sang Hoa Kỳ trong năm
2016 là: sản phẩm dệt may đạt 11,44 tỷ USD, tăng 10,4%; giày dép các loại
đạt 4,48 tỷ USD, giảm 2,61%; sản phẩm từ gỗ đạt 2,82 tỷ USD, tăng 10,68%;
điện thoại & linh kiện đạt 4,3 tỷ USD, tăng 55,2%... so với năm 2015
[45][53][54]. Giá trị xuất khẩu tăng lên nhanh chóng nhưng hoạt động xuất
khẩu vẫn gặp nhiều khó khăn như các vấn đề liên quan đến thương mại; hàng
rào phi thuế quan như những quy định về tiêu chuẩn kỹ thuật, tiêu chuẩn vệ
sinh an toàn thực phẩm, tiêu chuẩn môi trường, trách nhiệm xã hội của các
doanh nghiệp xuất khẩu hàng hóa sang Hoa Kỳ; các vụ kiện chống bán phá
1
giá; Đạo luật nông nghiệp 2014 nổi lên chương trình giám sát cá da trơn của
Hoa Kỳ… gây nhiều khó khăn cho các doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam
gây ảnh hưởng đến hoạt động xuất khẩu của nước ta sang thị trường Hoa Kỳ.
Những nguyên nhân quan trọng nhất khiến xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam
sang Hoa Kỳ chưa bền vững là nguồn hàng có chất lượng và giá trị gia tăng
cao chưa nhiều, sản phẩm công nghệ cao ít, các sản phẩm chủ yếu là gia công
và thâm dụng nhiều lao động trình độ thấp như dệt may, da giày… nhiều hàng
hóa của Việt Nam chưa đáp ứng được những tiêu chuẩn của thị trường Hoa
Kỳ nhất là những tiêu chuẩn về môi trường; mặt khác, những rủi ro trong
chính sách thương mại của Hoa Kỳ và cán cân thương mại của Việt Nam với
Hoa Kỳ thặng dư cao cũng là những rủi ro làm cho hoạt động xuất khẩu của
nước ta sang Hoa Kỳ thiếu bền vững. Rõ ràng xuất khẩu hàng hóa sang Hoa
Kỳ theo hướng bền vững sẽ mang lại nhiều lợi ích cho hoạt động xuất khẩu
nói riêng và cho sự phát triển kinh tế - xã hội đất nước, việc nghiên cứu đề tài
“Thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang thị trường Hoa Kỳ theo
hướng bền vững” là rất cấp thiết, nhằm tìm hiểu những nguyên nhân hoạt
động xuất khẩu hàng hóa của nước ta sang Hoa Kỳ thiếu bền vững và đề xuất
các giải pháp thúc đẩy hoạt động xuất khẩu của nước ta sang thị trường Hoa
Kỳ theo hướng bền vững trong thời gian tới.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Luận án nghiên cứu, phân tích thực trạng xuất khẩu hàng hóa của Việt
Nam sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững thời gian qua, đánh giá những kết
quả đạt được, những hạn chế và nguyên nhân để đưa ra các phương hướng,
giải pháp, kiến nghị nhằm thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang thị
trường Hoa Kỳ theo hướng bền vững trong thời gian tới.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu trên, luận án thực hiện các nhiệm vụ cụ thể:
2
(i) Tổng quan các công trình đã công bố liên quan trực tiếp đến đề tài,
luận án, kế thừa những kết quả nghiên cứu và làm sáng tỏ thêm vấn đề đặt ra.
(ii) Hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lý thuyết về xuất khẩu theo hướng
bền vững, kinh nghiệm quốc tế về thúc đẩy xuất khẩu theo hướng bền vững,
bài học áp dụng cho Việt Nam.
(iii) Làm rõ thực trạng hoạt động xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang
thị trường Hoa Kỳ theo hướng bền vững thời gian qua, đánh giá thành tựu đạt
được, những hạn chế và nguyên nhân.
(iv) Xác định quan điểm, định hướng và giải pháp thúc đẩy xuất khẩu
của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững trong thời gian tới.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa của
Việt Nam sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung: Trong nghiên cứu về xuất khẩu hàng hóa của Việt nam
sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững đề tài tập trung chủ yếu đánh giá bền vững
ở khía cạnh kinh tế, bên cạnh đó đánh giá lồng nghép cả khía cạnh bền vững
xã hội và bền vững môi trường.
Về không gian: Đề tài sẽ triển khai nghiên cứu thực trạng xuất khẩu
hàng hóa của Việt Nam nói chung và thực trạng xuất khẩu sang thị trường
Hoa Kỳ thời gian qua.
Về thời gian: Đề tài nghiên cứu thực trạng xuất khẩu của Việt Nam
sang Hoa Kỳ trong giai đoạn từ 2000 đến nay; đề xuất các giải pháp trong giai
đoạn từ nay đến năm 2025, tầm nhìn 2030.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài
Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau:
- Phương pháp thu thập tài liệu: Luận án sẽ thu thập nguồn tài liệu thứ
cấp gồm tư liệu, tài liệu, số liệu thống kê đã có từ các công trình nghiên cứu
3
đã công bố, sách, tài liệu, số liệu thống kê của các cơ quan trung ương và địa
phương có liên quan đến nghiên cứu của đề tài.
- Phương pháp chuyên gia: Nghiên cứu sinh tiến hành thảo luận với
cán bộ quản lý các cấp của các ngành ở Trung ương: Bộ Công Thương, Tổng
Cục Hải Quan, Tổng cục Thống kê... và Tham tán thương mại Hoa Kỳ tại
Việt Nam... để tham vấn các ý kiến đánh giá, phân tích về thực trạng, xu
hướng phát triển, thuận lợi, các rào cản, quan điểm và giải pháp thúc đẩy xuất
khẩu của Việt Nam sang thị trường Hoa Kỳ.
- Phương pháp thống kê, so sánh: phương pháp này được áp dụng để
thực hiện các phân tích và luận giải những nghiên cứu của luận án.
5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án
* Về mặt lý luận
Luận án đi sâu luận giải, hoàn thiện khái niệm xuất khẩu theo hướng
bền vững, bổ sung về mặt lý thuyết thông qua việc:
- Làm rõ những nội dung của xuất khẩu bền vững
- Phân tích và làm rõ các yếu tố tác động đến xuất khẩu hàng hóa
sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững.
- Đưa ra các chỉ tiêu đánh giá xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang
Hoa Kỳ theo hướng bền vững gồm các chỉ tiêu thể hiện tính bền vững về kinh
tế, xã hội và môi trường.
- Phân tích và làm rõ kinh nghiệm thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa của
Trung Quốc sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững, từ đó hàm ý cho Việt Nam.
* Về mặt thực tiễn
Luận án đã đánh giá thực trạng xuất khẩu hàng hóa sang Hoa Kỳ theo
hướng bền vững thời gian qua và chỉ ra những kết quả đạt được, những hạn chế
và nguyên nhân hạn chế, qua đó đề xuất các giải pháp thúc đẩy xuất khẩu hàng
hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững.
4
6. Ý ngĩa lý luận và thực tiễn của luận án
Về mặt lý luận, luận án đã khái quát hóa được cơ sở lý luận về xuất
khẩu theo hướng bền vững, những yếu tố tác động đến xuất khẩu hàng hóa
của nước ta sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững, các tiêu chí đánh giá hoạt
động xuất khẩu của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững.
Về mặt thực tiễn, luận án đã đánh giá được thực trạng xuất khẩu hàng
hóa của Việt Nam sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững, từ đó chỉ ra những
thành tựu đã đạt được, những hạn chế và nguyên nhân làm cơ sở đề ra các
giải pháp thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa sang Hoa Kỳ theo hướng bền vững.
Những kết quả của luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho nghiên cứu và
xây dựng chính sách thúc đẩy xuất khẩu theo hướng bền vững của nước ta
trong thời gian tới.
7. Kết cấu của luận án
Nội dung của luận án gồm phần mở đầu và 4 chương chính:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương 2: Những vấn đề lý luận và thực tiễn về thúc đẩy xuất khẩu bền vững
Chương 3: Thực trạng xuất khẩu hàng hóa của nước ta sang Hoa Kỳ
theo hướng bền vững
Chương 4: Quan điểm và giải pháp thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa nước
ta sang Hoa Kỳ bền vững
5
CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu của các tác giả nƣớc ngoài
1.1.1 Về phát triển bền vững
- Vấn đề phát triển bền vững đã được đề cập trong nhiều nghiên cứu
của các học giả nước ngoài, đặc biệt là sau hội nghị Môi trường và Phát triển
tại Rio de Janiero năm 1992. Nhiều nghiên cứu đưa ra khái niệm, nội dung,
các mô hình và bài học kinh nghiệm của các nước về phát triển bền vững.
Như nghiên cứu của Joseph E. Stigliz và Sahid Yousuf (2002), Suy ngẫm lại
sự thần kỳ Đông Á và nghiên cứu của Koos Neefjes (2003), Môi trường và
kinh tế. Các chiến lược phát triển bền vững. Thaddeus C. Trzyna (2001), Thế
giới bền vững, định nghĩa và chất lượng phát triển bền vững…Một số nghiên
cứu cũng đã đưa ra các tiêu chí phát triển bền vững của Liên hợp quốc và của
Việt Nam.
- “Phát triển bền vững. Mục tiêu, chỉ số và giá trị thực tiễn”, Robert
W.Kates, Thomat M Parris và Anthony A. Leiserowitz, 2005. Công trình đã
làm rõ cơ sở lý luận về phát triển bền vững, đặc biệt công trình đã đưa ra hệ
thống chỉ số để đánh giá phát triển bền vững cụ thể như những chỉ số đánh giá
mức độ bền vững về kinh tế (tốc độ tăng trưởng GDP, chất lượng tăng
trưởng…), bền vững về xã hội (khả năng giải quyết việc làm, ổn định thu
nhập và chỉ số bất bình đẳng thu nhập), bền vững môi trường (các chỉ số thể
hiện mức độ môi trường, khai thác tài nguyên thiên nhiên, nguồn nước, mức
độ che phủ rừng…)
1.1.2. Về xuất khẩu bền vững
- Vấn đề được các học giả nước ngoài quan tâm nhiều nhất là mối quan
hệ giữa thương mại, môi trường và phát triển bền vững. Nhiều nghiên cứu đã
đưa ra cơ chế tác động của thương mại đối với môi trường trong điều kiện tự
do hóa thương mại. Đây là cơ sở để tác giả có thể nghiên cứu hoạt động xuất
khẩu theo hướng bền vững trong điều kiện tự do thương mại, xu hướng mà
6
Việt Nam đang tiến tới và trong tương lai gần sẽ được cụ thể hóa bằng Hiệp
định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) đã được ký kết trong đó có Việt
Nam.
- Một công trình khác có đề cập đến duy trì tốc độ và chất lượng tăng
trưởng xuất khẩu ở Việt Nam và các nước khác. Đó là công trình của David
Dapice trong đó đã nghiên cứu liên quan đến tăng trưởng xuất khẩu ở Việt
Nam, mô hình tăng trưởng xuất cho Việt Nam, trong công trình của mình
Dapice đã đánh giá thực trạng tăng trưởng xuất khẩu của Việt Nam trong giai
đoạn vừa qua, chỉ ra những thành tựu và những tồn tại hạn chế trong mô hình
xuất khẩu của Việt Nam, đặc biệt công trình đã chỉ ra được xu hướng tăng
trưởng xuất khẩu của Việt Nam thiếu ổn định do chủ yếu là xuất khẩu sản
phẩm thô, giá trị gia tăng của hàng hóa xuất khẩu thấp... Một số công trình
khác của David Dapice (2003), Lựa chọn thành công. Bài học từ Đông Á cho
Việt Nam cũng đề cập đến những điều kiện để Việt Nam tăng trưởng xuất
khẩu bền vững, trong đó nhấn mạnh đến các điều kiện về thể chế, chất lượng
nguồn nhân lực, cơ sở hạ tầng như nghiên cứu. Tuy nhiên những công trình
này không phân tích việc duy trì tốc độ và chất lượng tăng trưởng theo hướng
bền vững vào một thị trường cụ thể.
- “Toàn cầu hóa và xuất khẩu bền vững đối với sản phẩm y tế xuất khẩu
của Ấn Độ” của Soumitra Kumar Bera và Rohit Bhattacharya,
http://ssrn.com/abstract=1762030. Trên cơ sở đưa ra những tiêu chí cần thiết
để hoạt động xuất khẩu bền vững sản phẩm y tế của Ấn Độ, hai tác giả đã
đánh giá hoạt động xuất khẩu sản phẩm này của Ấn Độ theo những tiêu chí
đó. Nếu hoạt động xuất khẩu sản phẩm y tế của Ấn Độ thỏa mãn các tiêu chí
đề ra thì coi như hoạt động xuất khẩu ấy được coi là bền vững. Hai tác giả
nhấn mạnh, khi hoạt động xuất khẩu được coi là xuất khẩu bền vững thì lúc
đó nó như một biện pháp phòng vệ, bảo vệ cần thiết cho mặt hàng xuất khẩu
ấy khi xuất khẩu ra nước ngoài, tránh được những rào cản thương mại của đối
7
tác về kỹ thuật, kiểm dịch động thực vật, vệ sinh an toàn thực phẩm SPS hay
các quy định liên quan đến môi trường.
- “Một vài cách tiếp cận cho cấu trúc phát triển bền vững, hệ thống chỉ
tiêu cho Phillippin” của Erniel Barrios và Kazuaki Komoto (Tạp chí quốc tế về
phát triển bền vững và hệ sinh thái trái đất, 8/2006). Dựa trên hệ thống chỉ tiêu
về phát triển bền vững nói chung, các tác giả đã đưa ra hệ thống chỉ tiêu mới
phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh của Philippines. Về cơ bản, đây cũng được
xem như một kênh tham khảo quan trọng cho Việt Nam do Philippines và Việt
Nam cùng trong một khu vực và có khá nhiều điểm tương đồng với nhau.
Nhìn chung chưa có công trình nghiên cứu nước ngoài nào nghiên cứu
sâu sắc về chủ đề xuất khẩu theo hướng bền vững vào một thị trường cụ thể.
Đặc biệt chưa có đề tài nào đưa ra được các tiêu chí để đánh giá xuất khẩu
vào một thị trường cụ thể theo hướng bền vững.
1.2. Tài liệu nghiên cứu trong nƣớc
1.2.1 Về phát triển bền vững
- Từ giữa thập niên 80 thế kỷ XX, “phát triển bền vững” đã trở thành đề
tài được nhiều học giả nghiên cứu quan tâm đặc biệt. Cội nguồn của sự xuất
hiện vấn đề và ngày càng trở nên bức thiết ở chỗ, nó phản ánh sự quan ngại đối
với một số quốc gia muốn tăng trưởng kinh tế quá nhanh, tạo bước đi vội vã,
chọn cách phát triển thiển cận, miễn sao đạt mục tiêu tốc độ tăng trưởng cao
theo mục tiêu đề ra mà không để ý đến những nguy hại lâu dài của mô hình
phát triển ấy đến môi trường sinh thái (ô nhiễm môi trường, tàn phá rừng, suy
giảm đa dạng sinh học…), đến trữ lượng hữu hạn của tài nguyên thiên nhiên
ngày càng cạn kiệt, đến tình trạng gia tăng khoảng cách giàu nghèo…
- Đã có nhiều công trình nghiên cứu giới thiệu các lý thuyết phát triển
bền vững và ứng dụng để giải quyết vấn đề phát triển bền vững ở Việt Nam.
Các nghiên cứu như của David Dapice (2003), Nền kinh tế Việt Nam: Câu
chuyện thành công hay tính hai mặt dị thường. Lưu Đức Hải (2001), Quản lý
môi trường cho sự phát triển bền vững đã đề cập đến các quan điểm, nguyên
8
tắc, tiêu chí và mô hình phát triển bền vững cũng như các vấn đề liên quan
đến phát triển bền vững ở Việt Nam. Tuy nhiên, những nghiên cứu này không
đề cập đến lĩnh vực xuất khẩu mà chỉ đánh giá tính bền vững của nền kinh tế
nói chung.
- Trong một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Xã hội học (2003)
của tác giả Bùi Đình Thanh với tiêu đề “Xã hội học Việt Nam trước ngưỡng
cửa của thế kỷ XXI”, tác giả cũng đã chỉ ra 7 hệ chỉ báo cơ bản về phát triển
bền vững: Chỉ báo kinh tế, xã hội, môi trường, Khái niệm “phát triển bền
vững” được biết đến ở Việt Nam vào khoảng cuối thập niên 80 đầu thập niên
90. Mặc dù xuất hiện ở Việt Nam khá muộn nhưng nó lại sớm được thể hiện ở
nhiều cấp độ.
Về mặt học thuật, thuật ngữ này được giới khoa học nước ta tiếp thu
nhanh. Đã có hàng loạt công trình nghiên cứu liên quan mà đầu tiên phải kể
đến là công trình do các nhà khoa học nghiên cứu môi trường tiến hành như
“Tiến tới môi trường bền vững” (1995) của Trung tâm nghiên cứu tài nguyên
và môi trường của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Công trình này đã tiếp
thu và thao tác hóa khái niệm phát triển bền vững theo báo cáo Brundtland
như một tiến trình đòi hỏi đồng thời trên bốn lĩnh vực: Bền vững về mặt kinh
tế, bền vững về mặt nhân văn, bền vững về mặt môi trường, bền vững về mặt
kỹ thuật. “Nghiên cứu xây dựng tiêu chí phát triển bền vững cấp quốc gia ở
Việt Nam – giai đoạn I” (2003) do Viện môi trường và Phát triển bền vững,
Hội Liên hiệp các Hội Khoa học kỹ thuật Việt Nam tiến hành. Trên cơ sở
tham khảo bộ tiêu chí phát triển bền vững của Brundtland và kinh nghiệm các
nước: Trung Quốc, Anh, Mỹ, các tác giả đã đưa ra các tiêu chí cụ thể về phát
triển bền vững đối với một quốc gia là bền vững kinh tế, bền vững xã hội và
bền vững môi trường. Đồng thời cũng đề xuất một số phương án lựa chọn bộ
tiêu chí phát triển bền vững cho Việt Nam.
- Công trình nghiên cứu “Quản lý môi trường cho sự phát triển bền
vững” (2000) do Lưu Đức Hải và cộng sự tiến hành đã trình bày hệ thống
9
quan điểm lý thuyết và hành động quản lý môi trường cho phát triển bền
vững, Công trình này đã xác định phát triển bền vững qua các tiêu chí: bền
vững kinh tế, bền vững văn hóa, bền vững môi trường đã tổng quan nhiều mô
hình như mô hình ba vòng tròn kinh tế, xã hội, môi trường giao nhau của
Jacobs và Sadler (1990), mô hình tương tác đa lĩnh vực kinh tế, chính trị,
hành chính, công nghệ, quốc tế, sản xuất, xã hội của WCED (1987), mô hình
liên hệ thống kinh tế, xã hội, sinh thái của Villen (1990), mô hình ba nhóm
mục tiêu kinh tế, xã hội, môi trường của World Bank. Ngoài ra trong giới
khoa học xã hội còn có các công trình “Đổi mới chính sách xã hội – Luận cứ
và giải pháp” (1997) của Phạm Xuân Nam. Trong công trình này, tác giả làm
rõ 5 hệ chỉ báo thể hiện quan điểm phát triển bền vững: Phát triển xã hội, phát
triển kinh tế, bảo vệ môi trường, phát triển chính trị, tinh thần, trí tuệ, văn
hóa, vai trò của phụ nữ và chỉ báo quốc tế. Nhìn chung các công trình nghiên
cứu này có một điểm chung là thao tác hóa khái niệm phát triển bền vững
theo Brundtland. Tuy nhiên, cần nói thêm rằng, những thao tác này còn mang
tính liệt kê, tính thích ứng của các chỉ báo với thực tế Việt Nam, cụ thể là ở
cấp độ địa phương, vùng, miền, hay các lĩnh vực hoạt động của đời sống xã
hội vẫn chưa được làm rõ.
- Đề tài cấp Bộ “Phát triển bền vững từ quan niệm đến hành động” của
PGS.TS Hà Huy Thành (chủ nhiệm), Viên nghiên cứu môi trường và phát
triển bền vững là cơ quan chủ trì thực hiện. Đề tài đã nghiên cứu tổng quan
nội dung cơ bản và quá trình hình thành và phát triển của khái niệm, khung
khổ, chương trình hành động, chỉ tiêu phát triển bền vững của Liên hợp quốc
và các quốc gia, khu vực trên thế giới. Trên cơ sở đó, rút ra những bài học về
phát triển bền vững phù hợp với điều kiện của Việt Nam.
- Kỷ yếu hội thảo quốc gia về “Chính sách thương mại nhằm phát triển
bền vững ở Việt Nam thời kỳ 2011 – 2020”; Nhà xuất bản Công Thương, Hà
Nội 2012 do PGS.TS Lê Danh Vĩnh chủ trì, trong đó có bài viết của PGS.TS
Lê Văn Thành đã chỉ ra những vấn đề lý luận và thực tiễn của hoàn thiện
10
chính sách thương mại phục vụ phát triển bền vững của Việt Nam. Bài viết
của PGS.TS Lê Danh Vĩnh chỉ ra những quan điểm và định hướng phát triển
xuất nhập khẩu nhằm phát triển bền vững ở Việt Nam thời kỳ 2011 – 2020.
- Trong “Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam” có đưa ra nhiều vấn
đề cần ưu tiên để thực hiện phát triển bền vững, trong đó 5 lĩnh vực cần được
ưu tiên phát triển bền vững. Về kinh tế, đó là duy trì tăng trưởng nhanh và bền
vững, thay đổi mô hình sản xuất và tiêu dùng theo hướng thân thiện với môi
trường, thực hiện quá trình công nghiệp hóa sạch; phát triển nông nghiệp và
nông thôn bền vững, phát triển bền vững các vùng và địa phương.
- Trong bài “Bàn thêm về phát triển bền vững” đăng trên tạp chí nghiên
cứu PTBV số tháng 6/2006 của tác giả Bùi Tất Thắng, Viện chiến lược – Bộ
Kế hoạch và đầu tư, đã phân tích phát triển bền vững về mặt kinh tế để thực
hiện phát triển bền vững là tốc độ tăng trưởng phải cao và quan trọng là có sự
thay đổi cơ cấu kinh tế, cùng với việc nâng cao đời sống của người dân và bảo
vệ môi trường, nguồn tài nguyên thiên nhiên.
- Lê Bảo Lâm với tác phẩm “Các nhân tố ảnh hưởng đến tăng trưởng
kinh tế dài hạn: Lý thuyết và thực tiễn ở Việt Nam” (2007) và một số tác phẩm
khác của các tác giả :Nguyễn Mạnh Hùng, “Kinh tế - xã hội Việt Nam hướng
tới chất lượng tăng trưởng hội nhập phát triển bền vững”, Nguyễn Văng
Thương, “Tăng Trưởng kinh tế ở Việt Nam – những rào cản cần vượt qua”…
những nghiên cứu này cũng đã đề cập đến tác tiêu chí phát triển bền vững và
vận dụng cho phát triển kinh tế của Việt Nam theo hướng bền vững.
- Trong công trình “Phát triển bền vững của Việt Nam: Thành tựu, cơ
hội, thách thức và triển vọng”, NXB Lao động – xã hội, Hà Nội – 2007,
GS.TSKH Nguyễn Quang Thái và PGS.TS Ngô Thắng Lợi đã nghiên cứu,
phân tích thực trạng phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam trong thời gian đổi
mới, phân tích những yếu tố hay điều kiện để có thể giúp Việt Nam đạt được
những tiến bộ khả quan nhằm đạt được mục tiêu phát triển bền vững, trong đó
đề cập đến những nội dung của vấn đề tăng trưởng với chất lượng cao thể
11
hiện ở những tiêu chí như xác định cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh
tế theo hướng hợp lý.
1.2.2. Về xuất khẩu bền vững
- Một số nghiên cứu đã đề cập đến chủ đề phát triển thương mại bền
vững nói chung và xuất khẩu nói riêng. Chẳng hạn cuốn sách, Thương mại môi trường và phát triển bền vững ở Việt Nam, đã đề cập đến vấn đề phát
triển thương mại bền vững xét về khía cạnh môi trường. Nghiên cứu này
không vận dụng lý thuyết phát triển bền vững để luận giải sự bền vững của
hoạt động thương mại, công trình cũng không đưa ra các tiêu chí đánh giá
mức độ bền vững của hoạt động thương mại.
- Luận án tiến sỹ của Hồ Trung Thanh 2009, “Xuất khẩu bền vững ở
Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế”, trong luận án tác giả đã
làm phát triển lý thuyết về phát triển bền vững và ứng dụng đối với hoạt động
xuất khẩu. Luận án đã đưa ra được khái niệm xuất khẩu bền vững với các nội
dung và tiêu chí của nó. Lý thuyết về xuất khẩu bền vững là cơ sở để kiểm
định chính sách phát triển xuất khẩu, đánh giá thực tiễn hoạt động xuất khẩu
theo các tiêu chí xuất khẩu bền vững. Luận án cũng đã đề xuất một số quan
điểm và giải pháp mang tính định hướng chính sách nhằm phát triển xuất
khẩu bền vững ở Việt Nam trong giai đoạn tới. Những đề xuất này góp phần
nâng cao hiệu quả của việc hoạch định chính sách phát triển xuất khẩu bền
vững ở nước ta trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Tuy nhiên, Luận án
chưa tập trung đánh giá xuất khẩu của Việt Nam vào một thị trường cụ thể
theo hướng bền vững.
- Một số nghiên cứu khác tập trung các vấn đề đảm bảo tăng trưởng xuất
khẩu bền vững ở các khía cạnh như hạn chế khai thác tài nguyên, đáp ứng các
yêu cầu môi trường của các nước nhập khẩu, như trong công trình của Hồ
Trung Thanh (2006), Phát triển thương mại và những vấn đề sinh thái ở nước
ta hiện nay và Hồ Trung Thanh (2008), Các quy định về môi trường của một số
nước đối với các nhóm hàng xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam. Những nghiên
12
- Xem thêm -