Tài liệu Thuật ngữ kinh tế thương mại tiếng anh và các biểu thức tương đương của chúng trong tiếng việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- TRẦN QUỐC VIỆT THUẬT NGỮ KINH TẾ THƢƠNG MẠI TIẾNG ANH VÀ CÁC BIỂU THỨC TƢƠNG ĐƢƠNG CỦA CHÚNG TRONG TIẾNG VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- TRẦN QUỐC VIỆT THUẬT NGỮ KINH TẾ THƢƠNG MẠI TIẾNG ANH VÀ CÁC BIỂU THỨC TƢƠNG ĐƢƠNG CỦA CHÚNG TRONG TIẾNG VIỆT CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC SO SÁNH – ĐỐI CHIẾU MÃ SỐ: 62 22 02 41 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS. VŨ ĐỨC NGHIỆU HÀ NỘI – 2017 LỜI CẢM ƠN Nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới tập thể các giáo sƣ, các nhà khoa học, các thầy giáo, cô giáo Khoa Ngôn ngữ học - Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ Nghiên cứu sinh trƣởng thành rất nhiều về chuyên môn. Tự đáy lòng mình, Nghiên cứu sinh cũng xin bảy tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS.TS. Vũ Đức Nghiệu - Ngƣời đã hƣớng dẫn Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án đúng thời gian theo quy định và đạt đƣợc kết quả cao. Thầy không những tận tình chỉ bảo, định hƣớng cho Nghiên cứu sinh trong suốt thời gian học tập mà còn luôn động viên, khích lệ, hết lòng chia sẻ với Nghiên cứu sinh những vất vả, khó khăn để có đƣợc kết quả nhƣ hôm nay. Nghiên cứu sinh cũng xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới GS.TS. Lê Quang Thiêm, GS.TS. Đinh Văn Đức, PSG.TS. Hà Quang Năng, PGS.TS. Nguyễn Hồng Cổn, PGS.TS. Phạm Hùng Việt..., Ban biên tập tạp chí Từ điển học & Bách khoa thƣ, Ban biên tập tạp chí Ngôn ngữ & Đời sống đã giúp đỡ Nghiên cứu sinh rất nhiều trong thời gian hoàn thành luận án. Nghiên cứu sinh xin chân trọng cảm ơn Đảng ủy, Hội đồng Quản trị, Ban Giám hiệu, Lãnh đạo Khoa Ngoại ngữ, Khoa Khoa học cơ bản, các thế hệ Giảng viên, Giáo viên cùng tất cả bạn bè, đồng nghiệp Trƣờng Đại học Lƣơng Thế Vinh đã luôn cổ vũ, khuyến khích, tạo mọi điều kiện để Nghiên cứu sinh sớm hoàn thành luận án. Cuối cùng lời cảm ơn đặc biệt nhất, Nghiên cứu sinh xin dành cho những ngƣời thân yêu nhất trong gia đình, những ngƣời bằng tâm huyết và lao động đã giúp đỡ Nghiên cứu sinh cả về vật chất lẫn tinh thần để hoành thành luận án. Hà Nội, ngày 28 tháng 09 năm 2017 Trần Quốc Việt 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả đƣợc nêu trong luận án là trung thực, chƣa từng đƣợc ai công bố ở đâu và trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Trần Quốc Việt 2 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................1 LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................2 MỤC LỤC ..................................................................................................................3 MỞ ĐẦU ....................................................................................................................8 1. Lí do lựa chọn đề tài..........................................................................................8 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án ...............................................8 3. Mục đích nghiên cứu của luận án ....................................................................9 4. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ...................................................................9 5. Nguồn ngữ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu................................................10 6. Đóng góp của luận án ......................................................................................11 7. Bố cục của luận án...........................................................................................11 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN........................................................................................................................12 1.1. Thuật ngữ và nghiên cứu thuật ngữ ...........................................................12 1.1.1. Khái niệm thuật ngữ ....................................................... 12 1.1.2. Phân biệt thuật ngữ với một số đơn vị liên quan ............ 18 1.1.3. Đặc điểm của thuật ngữ và những yêu cầu chung khi xây dựng thuật ngữ ........................................................................ 23 1.1.3.1. Đặc điểm của thuật ngữ....................................................................23 1.1.3.2. Những yêu cầu chung khi xây dựng thuật ngữ ................................28 1.1.4. Thuật ngữ kinh tế thương mại ........................................ 35 1.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ và thuật ngữ kinh tế thƣơng mại ở Anh và Việt Nam .........................................................................................................37 1.2.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ và thuật ngữ kinh tế thương mại ở Anh .................................................................... 37 1.2.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ và thuật ngữ kinh tế thương mại ở Việt Nam ............................................................ 39 1.3. Về vấn đề lí luận dịch thuật.........................................................................47 3 1.3.1. Khái niệm dịch ............................................................... 47 1.3.2. Lí thuyết dịch ................................................................. 48 1.3.3. Vấn đề và khái niệm tương đương dịch thuật ................. 50 1.4. Hƣớng nghiên cứu của luận án ...................................................................54 1.5. Tiểu kết ..........................................................................................................54 CHƢƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM THUẬT NGỮ KINH TẾ THƢƠNG MẠI TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT ..........................................................................................56 2.1. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt ...................56 2.1.1. Về khái niệm thành tố cấu tạo thuật ngữ ....................... 56 2.1.2. Phân tích thuật ngữ KTTM tiếng Anh theo thành tố cấu tạo ............................................................................................ 57 2.1.2.1. Thuật ngữ KTTM tiếng Anh có cấu tạo một thành tố .....................57 2.1.2.2. Thuật ngữ KTTM tiếng Anh có cấu tạo hai thành tố .......................60 2.1.2.3. Thuật ngữ KTTM tiếng Anh có cấu tạo ba thành tố ........................61 2.1.2.4. Thuật ngữ KTTM tiếng Anh có cấu tạo bốn thành tố ......................62 2.1.2.5. Thuật ngữ KTTM tiếng Anh có cấu tạo năm thành tố .....................62 2.1.3. So sánh thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt về mặt thành tố cấu tạo và mô hình cấu tạo ........................................ 63 2.1.3.1. So sánh sự phân bố theo số thành tố cấu tạo của thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt .................................................................................63 2.1.3.2. So sánh thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt về mặt mô hình cấu tạo ...........................................................................................................65 2.2. Đặc điểm định danh thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt ..............80 2.2.1. Khái niệm định danh ...................................................... 80 2.2.2. Quá trình định danh ....................................................... 81 2.2.3. Phương thức định danh .................................................. 82 2.2.4. Các kiểu định danh thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt .......................................................................................... 83 4 2.2.4.1. Kiểu định danh thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo phạm trù ngữ nghĩa .................................................................................................83 2.2.4.2. Kiểu định danh thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo phƣơng thức biểu thị .....................................................................................84 2.2.5. Phân loại các nhóm thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo phạm trù nội dung ngữ nghĩa ................................... 85 2.2.5.1. Thuật ngữ chỉ phƣơng tiện cơ quan thanh toán ...............................86 2.2.5.2. Thuật ngữ chỉ địa điểm, cơ quan nơi diễn ra hoạt động KTTM ......93 2.2.5.3. Thuật ngữ chỉ chứng từ ....................................................................98 2.2.5.4. Thuật ngữ chỉ thuế .........................................................................100 2.2.5.5. Thuật ngữ chỉ chủ thể (ngƣời) tham gia hoạt động KTTM ...........101 2.2.5.6. Thuật ngữ chỉ hoạt động mua bán và trao đổi hàng hóa trong hoạt động KTTM ................................................................................................103 2.3. Tiểu kết ........................................................................................................107 CHƢƠNG 3: ĐÁNH GIÁ VỀ TƢƠNG ĐƢƠNG DỊCH THUẬT THUẬT NGỮ KINH TẾ THƢƠNG MẠI TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT ............................109 3.1. Dịch thuật và tƣơng đƣơng dịch thuật .....................................................109 3.2. Các kiểu tƣơng đƣơng dịch và tƣơng đƣơng dịch thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt ...............................................................................................110 3.2.1. Các kiểu tương đương dịch thuật ngữ .......................... 110 3.2.2. Các kiểu tương đương dịch thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt ................................................................................ 113 3.2.2.1. Phân loại thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo cấp độ tổ chức từ - ngữ ...............................................................................................113 3.2.2.2. Phân loại tƣơng đƣơng thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo số lƣợng thuật ngữ tƣơng đƣơng .........................................................116 3.3. Các tiêu chí đảm bảo tƣơng đƣơng của sản phẩm dịch thuật ...............118 3.4. Định hƣớng chuẩn hóa thuật ngữ KTTM tiếng Việt ..............................119 3.4.1. Lí thuyết về chuẩn và chuẩn hóa .................................. 119 5 3.4.2. Một số yêu cầu chung cho việc chuẩn hóa thuật ngữ KTTM tiếng Việt trong quá trình dịch .................................... 121 3.4.3. Thực trạng thuật ngữ KTTM tiếng Việt trong quá trình chuyển dịch ............................................................................ 125 3.4.4. Một số nguyên tắc chuẩn hóa thuật ngữ KTTM tiếng Việt trong quá trình dịch ............................................................... 128 3.4.5. Một số điều cần tránh trong việc xây dựng thuật ngữ KTTM tiếng Việt mới.............................................................. 136 3.5. Tiểu kết ........................................................................................................137 KẾT LUẬN ............................................................................................................139 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................144 PHỤ LỤC……………………………………………………………………………. 6 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1.2.1: Bảng số liệu thuật ngữ KTTM tiếng Anh có một thành tố.................59 Bảng 2.1.2.2: Bảng số liệu thuật ngữ KTTM tiếng Anh có hai thành tố ..................61 Bảng 2.1.2.3: Bảng số liệu thuật ngữ KTTM tiếng Anh có ba thành tố ...................62 Bảng 2.1.2.4: Bảng số liệu thuật ngữ KTTM tiếng Anh có bốn thành tố .................62 Bảng 2.1.2.5: Bảng số liệu thuật ngữ KTTM tiếng Anh có năm thành tố ................63 Bảng 2.1.3.1: Sự phân bố thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo số thành tố cấu tạo .......................................................................................................................63 Bảng 2.1.3.2: Các mô hình cấu tạo thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt ........79 Bảng 2.2.5: Thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt ..........................................106 theo phạm trù nội dung ngữ nghĩa ..........................................................................106 Bảng 3.2.2.1: Kiểu tƣơng đƣơng thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt .........115 theo cấp độ tổ chức từ - ngữ ....................................................................................115 Bảng 3.2.2.2: Kiểu tƣơng đƣơng thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt theo số lƣợng thuật ngữ tƣơng đƣơng .................................................................................117 7 MỞ ĐẦU 1. Lí do lựa chọn đề tài Trải qua ba mƣơi năm phát triển và hội nhập, Việt Nam đã và đang từng bƣớc khẳng định vị thế của mình trên trƣờng quốc tế thông qua các mối quan hệ kinh tế thƣơng mại (KTTM), văn hóa, xã hội và giáo dục... Từ khi trở thành thành viên chính thức của Tổ chức thƣơng mại thế giới (WTO) năm 2007, nền kinh tế Việt Nam đã có sự chuyển biến rõ rệt. Trên con đƣờng hội nhập và phát triển đó, nhu cầu về tiếng Anh trong KTTM, trong các mối quan hệ kinh tế quốc tế ngày càng rộng mở và phổ biến. Do đó, nhu cầu dạy và học tiếng Anh, đặc biệt là hệ thuật ngữ KTTM tiếng Anh chuyên ngành ở nƣớc ta, đang đặt ra càng ngày càng nhiều hơn, mạnh hơn và yêu cầu của công việc này cũng càng ngày càng cao hơn. Tuy nhiên, hệ thuật ngữ KTTM trong tiếng Anh cũng nhƣ trong tiếng Việt nói chung cho đến nay vẫn chƣa đƣợc quan tâm nghiên cứu đúng mức, chƣa có bất kỳ một công trình nghiên cứu nào về hệ thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt một cách đầy đủ, toàn diện. Điều này dẫn đến nhiều khó khăn trong đàm phán, trao đổi, kí kết hợp đồng, trong các mối quan hệ KTTM giữa Việt Nam, Anh và các nƣớc khác; cũng nhƣ trong việc dịch các tài liệu liên quan đến chuyên môn. Do vậy, việc nghiên cứu vấn đề dịch thuật, phiên chuyển các thuật ngữ KTTM cũng nhƣ việc biên soạn các nguồn học liệu chuyên ngành KTTM để phát triển, tiến tới chuẩn hóa các thuật ngữ KTTM cũng đã đặt ra một cách sát sƣờn và cần kíp. Nhằm góp phần giải quyết các vấn đề trên, chúng tôi nghiên cứu đề tài “Thuật ngữ kinh tế thương mại tiếng Anh và các biểu thức tương đương của chúng trong tiếng Việt". Đề tài này cần thiết để góp phần xây dựng một hệ thống thuật ngữ KTTM tiếng Việt chuẩn, đáp ứng yêu cầu của một nền kinh tế, khoa học đang trên con đƣờng phát triển mạnh mẽ. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là hệ thống thuật ngữ KTTM tiếng Anh và các biểu thức tƣơng đƣơng của chúng trong tiếng Việt. Đó là các thuật ngữ biểu thị 8 các khái niệm và các đối tƣợng chuyên môn đƣợc sử dụng trong lĩnh vực KTTM, bao gồm các hoạt động giao dịch về hàng hóa, hoạt động buôn bán, phƣơng thức thanh toán, các điều khoản trong kí kết hợp đồng... Phạm vi nghiên cứu của luận án chỉ giới hạn ở các thuật ngữ đang sử dụng trong lĩnh vực KTTM đƣợc phản ánh trên các quyển từ điển, sách, báo và giáo trình giảng dạy về KTTM hiện nay. Do vậy, các vấn đề lịch sử phát triển, quá trình vận động và biến đổi của hệ thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt qua các giai đoạn lịch sử không nằm trong phạm vi nghiên cứu của luận án. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng sẽ không đề cập đến tên của các tổ chức quốc tế, tên các cơ quan, tên nhân vật lịch sử và tên nhãn hàng có liên quan đến KTTM. 3. Mục đích nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu của luận án là tìm hiểu các đặc điểm của thuật ngữ KTTM tiếng Anh, đối chiếu với các biểu thức tƣơng đƣơng của chúng trong tiếng Việt, phát hiện những đồng nhất và khác biệt, đánh giá những vấn đề về dịch thuật thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt để góp phần nghiên cứu chuẩn hoá hệ thuật ngữ KTTM tiếng Việt. Mặt khác, nghiên cứu của chúng tôi cũng góp phần phục vụ cho công việc giảng dạy và nghiên cứu tiếng Anh chuyên ngành KTTM nói chung và biên soạn từ điển chuyên ngành KTTM nói riêng. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Nhằm đạt đƣợc mục đích nêu trên đây, luận án giải quyết những nhiệm vụ sau:  Hệ thống hóa những quan điểm lí luận về thuật ngữ, thuật ngữ KTTM ở Anh và Việt Nam, qua đó xác lập cơ sở lí luận cho luận án.  Khảo sát hệ thống thuật ngữ KTTM tiếng Anh về đặc điểm cấu tạo.  Đối chiếu, phát hiện sự tƣơng đồng và khác biệt của hệ thống thuật ngữ KTTM tiếng Anh với các thuật ngữ KTTM trong tiếng Việt.  Đánh giá những vấn đề về dịch thuật thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt. 9  Đề xuất tiêu chuẩn để chuẩn hoá hệ thống thuật ngữ KTTM tiếng Việt trong khi dịch, làm từ điển... 5. Nguồn ngữ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu a) Nguồn ngữ liệu nghiên cứu Ngữ liệu nghiên cứu để thực hiện luận án của chúng tôi chủ yếu dựa vào 6 cuốn từ điển đối chiếu thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt và một số giáo trình đang đƣợc giảng dạy tại các cơ sở giáo dục trong nƣớc, bao gồm:  Trần Văn Chánh (1996), Từ điển kinh tế - thương mại Anh - Việt, NXB Thống Kê, Hà Nội.  Hoàng Văn Châu, Đỗ An Chi (2003), Từ điển kinh tế Quốc tế Anh - Việt, NXB Thống Kê, Hà Nội.  Nguyễn Hữu Dụ (2009), Từ điển thuật ngữ kinh tế - thương mại Anh - Việt, NXB Giao thông Vận tải, Thành phố Hồ Chí Minh.  Đức Minh (2005), Từ điển kinh tế - thương mại Anh - Việt, NXB Thống Kê, Hà Nội.  Minh Trang, Phƣơng Thúy (2008), Từ điển kinh tế - thương mại ứng dụng Anh - Việt, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội.  Đỗ Hữu Vinh (2009), Từ điển thuật ngữ kinh tế - thương mại Anh - Việt, NXB Giao thông Vận tải, Thành phố Hồ Chí Minh.  Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng một số giáo trình: Market Leader, Economics in English và một số văn bản KTTM song ngữ Anh – Việt. b) Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện nghiên cứu các nội dung trong luận án này, chúng tôi sử dụng một số phƣơng pháp, thủ pháp và thao tác làm việc nhƣ sau:  Phƣơng pháp phân tích thành tố trực tiếp: Dùng để phân tích, mô tả cấu trúc của các thuật ngữ (thành tố cấu tạo, quan hệ ngữ pháp trong các thuật ngữ), từ đó phân loại các thuật ngữ này nhằm xác định các mô hình (dạng) cấu tạo thuật ngữ KTTM trong tiếng Anh, tiếng Việt và đối chiếu các mô hình (dạng) cấu tạo của chúng. 10  Phƣơng pháp so sánh đối chiếu: Dùng để phát hiện những điểm tƣơng đồng và khác biệt giữa hệ thống KTTM tiếng Anh và tiếng Việt, lấy đó làm cơ sở cho các đánh giá hữu quan.  Ứng dung lí thuyết dịch trong phân tích: Nhằm đánh giá mặt dịch thuật các thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt, qua đó đề xuất những góp ý cụ thể về chuẩn hóa hệ thống thuật ngữ này của tiếng Việt.  Các thủ pháp nghiên cứu định lƣợng: Đƣợc sử dụng trong tính toán số liệu thống kê, để phân tích đối chiếu hai hệ thống thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt về mặt định lƣợng. 6. Đóng góp của luận án a) Đóng góp về mặt lí luận  Có thể nói đây là công trình nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam về so sánh đối chiếu một cách tƣơng đối toàn diện và có hệ thống về thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt và cung cấp đƣợc tƣơng đối đầy đủ danh sách các thành tố đã tham gia cấu tạo nên thuật ngữ KTTM tiếng Anh và tiếng Việt.  Bên cạnh đó, luận án cũng đề xuất các phƣơng án, giải pháp trong việc chuyển dịch thuật ngữ KTTM từ tiếng Anh sang tiếng Việt sao cho phù hợp, chính xác, nhằm xây dựng và chuẩn hóa thuật ngữ KTTM tiếng Việt. b) Đóng góp về mặt thực tiễn  Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần phục vụ cho công tác biên soạn và chỉnh lí tài liệu giảng dạy, nghiên cứu tiếng Anh chuyên ngành KTTM nói chung và từ điển chuyên ngành KTTM nói riêng. Từ đó góp phần nâng cao hiệu quả chất lƣợng dạy và học tiếng Anh KTTM tại các cơ sở giáo dục, đào tạo trong nƣớc. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, thƣ mục tham khảo và các phụ lục kèm theo. Luận án gồm 3 chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí luận Chƣơng 2. Đặc điểm thuật ngữ kinh tế thƣơng mại tiếng Anh và tiếng Việt Chƣơng 3. Đánh giá về tƣơng đƣơng dịch thuật các thuật ngữ kinh tế thƣơng mại tiếng Anh và tiếng Việt 11 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Thuật ngữ và nghiên cứu thuật ngữ 1.1.1. Khái niệm thuật ngữ Cùng với sự phát triển của ngôn ngữ học, thuật ngữ ra đời và phát triển đóng góp một vai trò to lớn trong ngành ngôn ngữ học hiện nay. Tuy nhiên, nhiều nhà ngôn ngữ học trong nƣớc cũng nhƣ trên thế giới khi đề cập về thuật ngữ thì lại không đƣa ra đƣợc một định nghĩa rõ ràng, cụ thể. Chính vì thế mà cho đến nay có một số lƣợng vô cùng lớn định nghĩa về thuật ngữ, nhƣ theo cách nói ví von của nhà ngôn ngữ học nổi tiếng Reformatskij, A. thì điều này có thể viết đƣợc cả một cuốn sách. Hệ quả là đã xuất hiện nhiều quan điểm khác nhau khi đề cập, nghiên cứu thuật ngữ. Có quan điểm gắn định nghĩa thuật ngữ với chức năng, lại có quan điểm gắn định nghĩa thuật ngữ với khái niệm. a) Trƣớc hết, chúng ta cùng xem xét một số quan điểm của các nhà thuật ngữ học coi thuật ngữ có liên quan với chức năng của nó. Trong tài liệu nghiên cứu về thuật ngữ, Vinokur, G. [1939] viết "thuật ngữ - đó không phải là một từ đặc biệt mà chỉ là từ có chức năng đặc biệt... đó là chức năng gọi tên" [theo Nguyễn Thị Bích Hà, 2000: 10]. Nhiều tác giả cũng có cùng quan điểm tƣơng tự nhƣ Vinokur, G. trong đó phải kể đến Vinogradov, V. [1947], Reformatskij, А. [1978]. Reformatskij, А. [1978: 80] viết "trƣớc hết từ thực hiện chức năng định danh, nghĩa là hoặc nó là phƣơng tiện biểu thị, lúc đó nó chỉ là một kí hiệu giản đơn, hoặc nó là phƣơng tiện của định nghĩa logic, lúc đó nó là thuật ngữ khoa học". Với quan niệm của tác giả này thì thuật ngữ chỉ là "những từ chuyên môn". b) Trong khi đó, một số nhà nghiên cứu khác thì lại xác định định nghĩa thuật ngữ trong mối quan hệ với khái niệm. Quan điểm định nghĩa thuật ngữ gắn với khái niệm mà nó biểu thị trƣớc hết phải kể đến các học giả trong tác phẩm Đại từ điển bách khoa toàn thư Xô Viết [1976] viết "thuật ngữ là một từ hoặc một cụm từ chỉ ra 12 một cách chính xác khái niệm và quan hệ của nó với những khái niệm khác trong giới hạn của phạm vi chuyên ngành. Thuật ngữ là cái biểu thị vốn đã chuyên biệt hóa, hạn định hóa về sự vật, hiện tƣợng, thuộc tính và quan hệ của chúng đặc trƣng cho phạm vi chuyên môn đó" [theo Nguyễn Thị Bích Hà, 2000: 11]. Năm 1966, Akhmanova, O. giải thích thêm "thuật ngữ là từ hoặc cụm từ của ngôn ngữ chuyên môn (ngôn ngữ khoa học, ngôn ngữ kĩ thuật...) đƣợc sáng tạo ra (đƣợc tiếp nhận, đƣợc vay mƣợn...) để biểu hiện chính xác các khái niệm chuyên môn và biểu thị các đối tƣợng chuyên môn" [theo Nguyễn Thị Bích Hà, 2000: 11]. Những học giả này lại còn nhấn mạnh vấn đề khái niệm thuật ngữ và định nghĩa thuật ngữ. Chẳng hạn nhƣ Gerd, A. [1978] định nghĩa "thuật ngữ là từ mà một định nghĩa nào đó kèm theo nó một cách nhân tạo, có ý thức. Định nghĩa này có liên quan với một khái niệm khoa học nào đó". Còn Danhilenco, V. [1977] lại nhấn mạnh vấn đề khái niệm và định nghĩa thuật ngữ với từ thông thƣờng nhƣ sau "thuật ngữ dù là từ (ghép hoặc đơn) hay cụm từ đều là một kí hiệu tƣơng ứng với một khái niệm", cũng theo ông thì "bản chất của thuật ngữ với tƣ cách là một khái niệm hoàn toàn trùng với từ thông thƣờng của ngôn ngữ toàn dân". Những định nghĩa về thuật ngữ của các nhà ngôn ngữ học Nga dù ở trƣờng phái coi thuật ngữ có liên quan với chức năng hay coi thuật ngữ có liên hệ với khái niệm thì chung nhất về cơ bản các quan điểm này đều có những điểm giống nhau đó là giúp cho chúng ta thấy đƣợc hình thức cấu tạo thuật ngữ, mối liên hệ giữa thuật ngữ với chức năng, thuật ngữ với khái niệm, và phạm vi sử dụng của chúng [theo Nguyễn Thị Bích Hà, 2000: 11]. Trong những năm gần đây, các tổ chức nghiên cứu, các nhà ngôn ngữ học phƣơng Tây cũng hết sức quan tâm đến công tác nghiên cứu lĩnh vực thuật ngữ và những quan điểm về thuật ngữ mà các tổ chức, học giả này nêu ra ngày một đầy đủ hơn, đa diện hơn. Từ điển Marrian Webster Dictionary [1964: 1801] định nghĩa thuật ngữ là "các từ, cụm từ đặc biệt hoặc kĩ thuật đƣợc dùng trong những lĩnh vực khoa học cụ thể hoặc những lĩnh vực chuyên biệt". 13 Khi đề cập đến thuật ngữ, Thorsten, T. [1999: 8] cho rằng "thuật ngữ là kí hiệu ngôn ngữ cho một khái niệm. Kí hiệu ngôn ngữ này không phải nhất thiết là từ đơn, mà nó cũng có thể là một nhóm từ, một cụm từ cố định đƣợc sử dụng để mô tả một khái niệm chuyên môn. Đối với một số nhà thuật ngữ học, thuật ngữ chỉ là thành ngữ gồm một từ. Điều này dẫn tới nhiều khó khăn bởi vì một số ngôn ngữ không chỉ hình thành thuật ngữ bằng cách ghép từ mà còn bằng cách kết hợp từ. Ƣu điểm của việc sử dụng thuật ngữ - chỉ là một từ, là ở chỗ nhận ra ranh giới giữa chúng một cách dễ dàng hơn. Hầu hết các nhà thuật ngữ chấp nhận các cụm từ ngắn bao gồm hai hoặc ba từ là thuật ngữ". Dafydd, G. [1999] cũng cho rằng "thuật ngữ là một tập hợp các khái niệm và biểu đạt của nó (bao gồm các kí tự và các đơn vị cụm từ) trong lĩnh vực chuyên ngành đặc biệt" [theo Vƣơng Thị Thu Minh, 2005: 13]. Bàn về định nghĩa thuật ngữ, Hornby, A. [2000: 767] khẳng định "thuật ngữ là một từ hoặc cụm từ đƣợc sử dụng nhƣ tên của một cái gì đó đặc biệt có liên hệ với một loại ngôn ngữ". Tổ chức tiêu chuẩn quốc tế ISO [2000: 1] viết "thuật ngữ là một tập hợp các khái niệm của một lĩnh vực chuyên ngành đặc biệt". Còn theo Tổ chức UNESCO [2005: 3] cho rằng "thuật ngữ là những khái niệm khoa học đƣợc miêu tả trong một lĩnh vực cụ thể". Tìm hiểu về thuật ngữ, Erhard, O. và Gerhard, B. [2003: 12] cũng đƣa ra định nghĩa về thuật ngữ. Theo các ông "thuật ngữ là một tập hợp các khái niệm, trong mỗi một lĩnh vực chuyên ngành đều có các mô hình cấu trúc đại diện cho tập hợp các khái niệm. Kiến thức khoa học đƣợc sắp xếp thành các cấu trúc khái niệm, các phƣơng tiện biểu đạt ngôn ngữ và kí hiệu tƣơng ứng đƣợc sử dụng trong văn phong khoa học để thông tin với ngƣời khác về kết quả khoa học mới và bình luận về các ngôn bản khác". Trong mấy chục năm gần đây, ở Việt Nam các nhà nghiên cứu về ngôn ngữ học cũng hết sức quan tâm đến việc nghiên cứu về thuật ngữ, những định nghĩa về thuật ngữ mà các học giả này nêu ra càng ngày càng phong phú. 14 Năm 1960, Nguyễn Văn Tu viết "thuật ngữ là từ hoặc nhóm từ dùng trong các ngành khoa học, kĩ thuật, chính trị ngoại giao, nghệ thuật... và có một ý nghĩa đặc biệt, biểu thị chính xác các khái niệm và tên các sự vật thuộc ngành nói trên" [tr. 176]. Tiếp sau đó, năm 1968, ông lại đƣa ra một định nghĩa cụ thể hơn "thuật ngữ là những từ và những từ tổ cố định để chỉ những khái niệm của một ngành khoa học nào đó, ngành sản xuất hay ngành văn hóa nào đó" [tr. 114]. Trong Giáo trình tiếng Việt, Đỗ Hữu Châu [1962: 167] nhấn mạnh rằng "thuật ngữ trƣớc hết không phải chỉ là phƣơng tiện dùng để biểu thị khái niệm khoa học mà còn chỉ tên một sự vật, một hiện tƣợng khoa học nhất định, thuật ngữ là những từ chuyên môn đƣợc sử dụng trong một phạm vi một ngành khoa học, một nghề nghiệp hoặc một ngành kĩ thuật nào đấy. Có thuật ngữ của ngành vật lý, ngành hóa học, toán học, thƣơng mại, ngoại giao... đặc tính của những từ này là phải cố gắng chỉ có một nghĩa, biểu thị một khái niệm hay chỉ tên một sự vật, một hiện tƣợng khoa học, kĩ thuật nhất định". Tuy nhiên phải đến năm 1981, Đỗ Hữu Châu mới phát biểu chi tiết và cụ thể về thuật ngữ "thuật ngữ khoa học kĩ thuật bao gồm các đơn vị từ vựng đƣợc dùng để biểu thị những sự vật, hiện tƣợng, hoạt động, đặc điểm... trong những ngành kĩ thuật công nghiệp và trong những ngành khoa học tự nhiên hay xã hội. Khác với từ thông thƣờng, thuật ngữ có trong thực tế, đối tƣợng của ngành kĩ thuật và ngành khoa học tƣơng ứng. Ý nghĩa biểu niệm của chúng cũng là những khái niệm về các sự vật, hiện tƣợng này đúng nhƣ chúng tồn tại trong tƣ duy. Về mặt nội dung, ở các thuật ngữ không xảy ra sự chia cắt thực tế khách quan theo cách riêng của ngôn ngữ. Mỗi thuật ngữ nhƣ là một cái nhãn dán vào đối tƣợng này (cùng với khái niệm về chúng) tạo nên chính nội dung của nó" [tr. 221222]. Theo Lƣu Vân Lăng [1971: 48] thì "thuật ngữ là một bộ phận ngôn ngữ (từ vựng) biểu đạt các khái niệm khoa học, là thuộc tính khoa học, kĩ thuật, chính trị, tức là những lĩnh vực của hiện thực xã hội đã đƣợc tổ chức một cách có trí tuệ. Thuật ngữ có tính chất hệ thống hoàn toàn dựa trên sự đối lập giữa các kí hiệu. Sự 15 đối lập này về hình thức thể hiện ở chỗ khác nhau về âm thanh hoặc về trật tự sắp xếp các yếu tố". Trong bài báo bàn về Sự hình thành và phát triển thuật ngữ tiếng Việt, Hoàng Văn Hành [1983: 26] viết "thuật ngữ là những từ ngữ dùng để biểu thị một khái niệm xác định thuộc hệ thống những khái niệm của một ngành khoa học nhất định. Toàn bộ hệ thống thuật ngữ của các ngành khoa học hợp thành vốn thuật ngữ của ngôn ngữ". Đái Xuân Ninh, Nguyễn Đức Dân, Nguyễn Quang và Vƣơng Toàn [1986: 64] đã tổng hợp các quan điểm về thuật ngữ và đƣa ra phạm vi sử dụng của thuật ngữ, đồng thời nêu quan điểm của các ông, theo đó thuật ngữ "là từ hoặc cụm từ biểu đạt chính xác khái niệm của một lĩnh vực chuyên môn nào đó. Thuật ngữ nằm trong hệ thống từ vựng chung của ngôn ngữ, nhƣng chỉ tồn tại trong một hệ thống thuật ngữ cụ thể, nghĩa là nó chỉ dùng trong ngôn ngữ chuyên môn. Toàn bộ các thuật ngữ của một lĩnh vực sản xuất, hoạt động tri thức tạo nên một lớp từ đặc biệt tạo thành một hệ thống thuật ngữ". Trong luận án tiến sĩ ngữ văn về Hệ thuật ngữ quân sự tiếng Việt, đặc điểm và cấu tạo thuật ngữ, Vũ Quang Hào [1991: 4] cho rằng thuật ngữ bao gồm những nội dung sau đây: "1. Thuật ngữ là nội dung của khái niệm khoa học (nội hàm khái niệm) và với vai trò này nó là đơn vị cơ bản của mọi khoa học. 2. Thuật ngữ là hình thức ngôn ngữ (là cái vỏ), là tên gọi của một khái niệm khoa học. 3. Thuật ngữ là toàn bộ khái niệm trong một lĩnh vực khoa học. 4. Thuật ngữ là toàn bộ tên gọi của một khoa học". Trong giáo trình Từ vựng học tiếng Việt tái bản năm 2010, Nguyễn Thiện Giáp đã đƣa ra một khái niệm đề cập đầy đủ những đặc trƣng, yêu cầu cần và đủ của thuật ngữ. Ông khẳng định "thuật ngữ là bộ phận từ ngữ đặc biệt của ngôn ngữ. Nó bao gồm những từ và cụm từ cố định là tên gọi chính xác của các loại khái niệm và các đối tƣợng thuộc các lĩnh vực chuyên môn của con ngƣời" [tr. 308 - 309]. 16 Trong luận án tiến sĩ ngữ văn về Khảo sát thuật ngữ y học tiếng Anh và cách phiên chuyển sang tiếng Việt, Vƣơng Thị Thu Minh [2005: 15] quan niệm rằng "thuật ngữ là những từ, cụm từ cố định, biểu thị các khái niệm, sự vật, hiện tƣợng thuộc các lĩnh vực khoa học khác nhau. Thuật ngữ là bộ phận hạt nhân trong ngôn ngữ khoa học của một thứ tiếng". Năm 2009, trong giáo trình Cơ sở ngôn ngữ và tiếng Việt của Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu và Hoàng Trọng Phiến đã đƣa ra định nghĩa thuật ngữ trong đó nhấn mạnh thuật ngữ luôn luôn biểu thị khái niệm xác định trong một ngành khoa học và lệ thuộc vào hệ thống khái niệm của ngành đó, cuối cùng các ông viết "thuật ngữ là những từ ngữ làm tên gọi cho các khái niệm, các đối tƣợng đƣợc xác định một cách chặt chẽ, chuẩn xác trong mỗi ngành, mỗi lĩnh vực khoa học chuyên môn" [tr. 219]. Khác với các tác giả khác khi nghiên cứu về thuật ngữ, Hà Quang Năng [2009: 94] lại cho rằng "thuật ngữ là từ ngữ dùng để biểu thị một khái niệm xác định thuộc hệ thống những khái niệm của một ngành khoa học nhất định". Gần đây, sau một thời gian nghiên cứu và tổng kết về thuật ngữ, Nguyễn Đức Tồn [2010: 2] đã đƣa ra một định nghĩa khá ngắn gọn, đầy đủ và súc tích "thuật ngữ là từ ngữ biểu hiện một khái niệm hoặc một đối tƣợng trong phạm vi một lĩnh vực khoa học hoặc chuyên môn". Nhƣ vậy, dù có khác nhau về chiều hƣớng hay quan điểm trong nghiên cứu về thuật ngữ, nhƣng hầu hết các định nghĩa hay khái niệm mà các tác giả trên đƣa ra đều có điểm chung đó là mối quan hệ giữa thuật ngữ với khái niệm, hay thuật ngữ với chức năng mà nó biểu thị, biểu đạt. Dựa trên quan điểm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc về thuật ngữ, chúng ta có thể thấy hai điểm giống nhau quan trọng có liên quan đến thuật ngữ; đó là: Về nội dung: thuật ngữ biểu thị chính xác các khái niệm hoặc đối tƣợng chuyên môn của một ngành khoa học hoặc một lĩnh vực chuyên môn nhất định. Về hình thức: thuật ngữ đƣợc cấu tạo là những từ hoặc từ ghép. 17 Từ đó, chúng ta có thể dễ dàng nhận ra đƣợc những thiếu sót hay những ƣu điểm trong quan niệm của các nhà nghiên cứu đi trƣớc về vấn đề này. Sau khi tìm hiểu và cân nhắc để đƣa ra một khái niệm thích hợp; vậy quan điểm của chúng tôi về thuật ngữ trong luận án này đƣợc hiểu là những từ hay cụm từ cố định dùng để biểu đạt các khái niệm, sự vật, hiện tƣợng hay đối tƣợng trong một ngành khoa học hay trong một lĩnh vực chuyên môn nhất định. 1.1.2. Phân biệt thuật ngữ với một số đơn vị liên quan a) Phân biệt thuật ngữ và danh pháp Vinokur, G. [1939] đƣợc xem nhƣ là nhà khoa học đầu tiên nêu ra sự khác biệt giữa thuật ngữ và danh pháp. Trong tác phẩm Về thuật ngữ kỹ thuật, ông viết "danh pháp chỉ là một hệ thống các phù hiệu hoàn toàn trừu tƣợng và ƣớc lệ, mà mục đích duy nhất là ở chỗ cấp cho ta cái phƣơng tiện thuận lợi nhất về mặt thực tiễn để gọi tên các đồ vật, các đối tƣợng không quan hệ trực tiếp với những đòi hỏi của tƣ duy lí luận hoạt động với những sự vật này" [theo Ngyễn Thị Bích Hà, 2000: 13]. Năm 1978, Reformatskij, A. viết "hệ thuật ngữ trƣớc hết gắn với một hệ thống khái niệm của một khoa học cụ thể, còn danh pháp chỉ dán nhãn cho đối tƣợng của nó và danh pháp không có quan hệ trực tiếp với khái niệm khoa học" [tr. 47]. Nguyễn Nhƣ Ý [1998: 235] chỉ rõ "những quy tắc đặt tên trong một ngành khoa học hay tổng thể những tên gọi biểu đạt những sự vật đơn nhất, không gắn với hệ thống khái niệm của một khoa học cụ thể chỉ dán nhãn cho đối tƣợng của nó". Danh pháp, do vậy, chỉ đƣợc dùng để gọi tên các sự vật, hiện tƣợng khoa học nhiều hơn là gắn với khái niệm. Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu và Hoàng Trọng Phiến [2009: 220] khẳng định "danh pháp và thuật ngữ không phải là một. Danh pháp đƣợc dùng để chỉ toàn bộ tên gọi cụ thể của các đối tƣợng đƣợc dùng trong từng ngành khoa học mà thôi. Chẳng hạn, nếu ta có một danh sách về tên các loài thực vật ở Viêt Nam: xoan, muồng, bằng lăng, lát hoa, lát vân, lim, đinh, sến, táu, dổi, dẻ, xoan đào... thì đó là danh pháp thực vật Việt Nam". 18