Tài liệu Thủ tục công nhận và cho thi hành tại việt nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH PHONG THỦ TỤC CÔNG NHẬN VÀ CHO THI HÀNH TẠI VIỆT NAM PHÁN QUYẾT CỦA TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI NƯỚC NGOÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ HÀ NỘI, năm 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH PHONG THỦ TỤC CÔNG NHẬN VÀ CHO THI HÀNH TẠI VIỆT NAM PHÁN QUYẾT CỦA TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI NƯỚC NGOÀI Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 838.01.07 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. HỒ NGỌC HIỂN HÀ NỘI, năm 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trình bày trong luận văn là trung thực và không vi phạm quyền tác giả. Tôi xin chịu trách nhiệm về tất cả những số liệu và kết quả nghiên cứu của mình. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 02 năm 2019 TÁC GIẢ NGUYỄN THANH PHONG DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CHDCND : Cộng hòa dân chủ nhân dân CHXHCN : Cộng hòa xã hội chủ nghĩa THADS : Thi hành án dân sự TTDS : Tố tụng dân sự TTTM : Trọng tài thương mại MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................. Error! Bookmark not defined. Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỦ TỤC CÔNG NHẬN VÀ CHO THI HÀNH TẠI VIỆT NAM PHÁN QUYẾT CỦA TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI NƯỚC NGOÀI ............................ Error! Bookmark not defined. 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài ........... Error! Bookmark not defined. 1.1.1. Khái niệm ...................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1.2. Đặc điểm ........................................................................ Error! Bookmark not defined. 1.1.3. Vai trò của thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài ....................................................... Error! Bookmark not defined.2 1.1.4. Ý nghĩa việc quy định thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài ...................................... Error! Bookmark not defined.3 1.2. Thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài....................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Phạm vi phán quyết của Trọng tài nước ngoài được xem xét công nhận và cho thi hành tại Việt Nam theo qui định tại Bộ luật tố tụng dân sự năm 2015 ...................................................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.2.2. Các nguyên tắc xem xét công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết trọng tài thương mại nước ngoài .......................... Error! Bookmark not defined.5 1.2.3. Thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài tại Việt Nam.............................................................................. Error! Bookmark not defined. Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ THỦ TỤC CÔNG NHẬN VÀ CHO THI HÀNH TẠI VIỆT NAM PHÁN QUYẾT CỦA TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI NƯỚC NGOÀIError! Bookmark not defined.9 2.1. Thực trạng pháp luật về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài ......... Error! Bookmark not defined.9 2.1.1. Đối với Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 ........... Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Đối với Luật Thi hành an dân sự năm 2014 ........ Error! Bookmark not defined. 2.1.3. Đối với Luật Trọng tài thương mại năm 2010 .. Error! Bookmark not defined.7 2.2. Áp dụng pháp luật về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài ...........................................................40 2.2.1. Đối với Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 ........ Error! Bookmark not defined.0 2.2.3. Đối với Luật Trọng tài thương mại năm 2010 ................................................ 44 2.3. Thực trạng pháp luật và Áp dụng pháp luật đối với hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với các nước ...........................................................................46 2.3.1. Thực trạng pháp luật đối với hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với các nước ............................................................................................................46 2.3.1. Áp dụng pháp luật đối với hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với các nước...................................................................................................................51 Chương 3: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIEÄN PHÁP LUẬT VỀ THỦ TỤC CÔNG NHẬN VÀ CHO THI HÀNH TẠI VIỆT NAM PHÁN QUYẾT CỦA TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI NƯỚC NGOÀI..............60 3.1. Phương hướng hoàn thiện các quy định về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoàiError! Bookmark not defined.60 3.1.1. Phương hướng hoàn thiện các quy định.......................................................... 60 3.1.2. Một số yêu cầu cụ thể............................................................................................. 61 3.2. Giải pháp hoàn thiện các văn bản pháp luật trong nước về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài .........................66 3.2.1. Hoàn thiện các quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoàiError! Bookmark not defined.6 3.2.2. Hoàn thiện các quy định của Luật Thi hành án dân sự và Luật Trọng tài thương mại liên quan đến thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài .................................................................................... 71 3.2.3. Giải pháp đẩy mạnh việc nâng cao nhận thức, tuyên truyền, phổ biến về tư pháp quốc tế nói chung và các điều ước quốc tế liên quan đến giải quyết tranh chấp kinh tế có yếu tố nước ngoài và đầu tư nước ngoài mà Việt Nam đã ký kết hoặc tham gia nói riêng .......................................... Error! Bookmark not defined.3 3.2.4. Giải pháp tăng cường vai trò của Tòa án trong việc hỗ trợ hoạt động của trọng tài ................................................................................... Error! Bookmark not defined.5 3.3. Một số kiến nghị đối với các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại ở Việt Nam ............................................................................. Error! Bookmark not defined.5 KẾT LUẬN ............................................................ Error! Bookmark not defined.9 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong hệ thống pháp luật về giải quyết tranh chấp có hai phương thức giải quyết luật định là trọng tài và tòa án. Một trong những phương thức giải quyết các tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại được sử dụng hiện nay là thông qua Trọng tài thương mại. Đây là phương thức giải quyết tranh chấp đã xuất hiện từ rất sớm và hiện đang được sử dụng khá phổ biến trên thế giới, nhất là tại những nước có nền kinh tế thị trường phát triển. Ngày càng nhiều các chủ thể của tranh chấp lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp tại Trọng tài do các ưu điểm về bảo mật thông tin, tiết kiệm thời gian, công sức cũng như tiền bạc. Vấn đề công nhận và cho thi hành phán quyết tại Việt Nam trọng tài thương mại nước ngoài là một vấn đề mà các nhà đầu tư nước ngoài đặc biệt quan tâm. Ở Việt Nam, nhằm đáp ứng những yêu cầu của hoạt động trọng tài trong điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế của đất nước, ngày 25 tháng 02 năm 2003 Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh về Trọng tài thương mại, tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động của các trung tâm trọng tài thương mại. Để nâng cao hiệu quả thực thi các quyết định trọng tài, Việt Nam cũng đã tham gia Công ước New York năm 1958 về Công nhận và thi hành các quyết định của Trọng tài nước ngoài. Ngày 17 tháng 06 năm 2010, Luật Trọng tài thương mại số 54/2010/QHXII đã được Quốc hội khóa XII kỳ họp thứ 7 thông qua. Luật mới ra đời đã tiếp cận các chuẩn mực của pháp luật và thực tiễn trọng tài thương mại quốc tế hiện đại, có tính đến điều kiện thực tế của Việt Nam, đồng thời khắc phục những tồn tại của Pháp lệnh Trọng tài thương mại năm 2003. Tuy nhiên, đối với thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại theo quy định của các văn bản pháp luật hiện hành, hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với các nước… vẫn còn tồn tại những điểm bất cập, chưa đồng bộ, thống nhất, thể hiện rõ nét sự phân biệt đối xử giữa phán quyết của trọng tài trong nước với phán quyết của Trọng tài nước ngoài, chưa phù hợp với nội dung Công ước New York năm 1958. Vấn đề này đã gây ra 1 nhiều khó khăn cho việc thực thi, hình thành tâm lý e ngại, thiếu niềm tin đối với hiệu lực của phán quyết trọng tài nhất là các phán quyết của trọng tài nước ngoài, cản trở những nỗ lực của Nhà nước ta trong việc đưa trọng tài trở thành một công cụ pháp lý hữu hiệu giải quyết các tranh chấp thương mại bên cạnh Tòa án. Không những thế, quá trình hội nhập kinh tế quốc tế với việc phải thực hiện đúng những cam kết trong các điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia đòi hỏi pháp luật về Trọng tài thương mại phải tiếp tục được sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện nhằm bảo đảm sự tương thích với các quy định của pháp luật quốc tế, đáp ứng được yêu cầu giải quyết các tranh chấp thương mại bằng trọng tài. Nhận thức được sự cần thiết đó nên tác giả mạnh dạn chọn đề tài “Thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài” làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Pháp luật về Trọng tài thương mại là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu cũng như cán bộ làm công tác thực tiễn quan tâm, thể hiện qua một số công trình khoa học sau: - Nguyễn Tiến Lộc, Giải quyết tranh chấp kinh tế bằng Trọng tài - Thực trạng và hướng hoàn thiện, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2000. - Nguyễn Trung Tín, Công nhận và cho thi hành tại Việt Nam các quyết định của Trọng tài kinh tế, Luận án Tiến sĩ Luật học, Hà Nội, 2002. - Dương Kim Thế Nguyên, Pháp luật về Trọng tài thương mại ở Việt Nam hiện nay, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2003. - Trương Quốc Tuấn, Giải quyết tranh chấp trong thương mại quốc tế bằng con đường Trọng tài, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2003. - Huỳnh Thị Thanh Thảo, Pháp lệnh Trọng tài thương mại 2003 - Cơ sở pháp lý mới cho việc tổ chức và hoạt động hiệu quả của Trọng tài thương mại ở nước ta, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2003. 2 - Nguyễn Văn Bình, Thực trạng và hướng hoàn thiện Trọng tài thương mại Việt Nam trong thời kỳ hội nhập, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2003. - Phan Thông Anh, Mối quan hệ giữa Tòa án và Trọng tài trong quá trình giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2005. - Trần Dự Yên, Hiệu lực của quyết định trọng tài đối với vấn đề thi hành trong pháp luật và thực tiễn, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2006. - Đặng Quang Phương, Những vấn đề lý luận và thực tiễn của công nhận và cho thi hành tại Việt Nam bản án, quyết định dân sự của Tòa án nước ngoài, quyết định của Trọng tài nước ngoài, Đề tài khoa học cấp cơ sở của Tòa án nhân dân tối cao, Hà Nội, 2009. - Nguyễn Văn Đức, Thi hành phán quyết trọng tài thương mại - Mối quan hệ giữa Trọng tài và Tòa án, Luận văn Thạc sĩ Luật học, TPHCM, 2010. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách sâu sắc, toàn diện về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của Trọng tài thương mại nước ngoài. 3. Mục tiêu nghiên cứu Luận văn đưa ra giải pháp khoa học nhằm hoàn thiện pháp luật về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài, góp phần nâng cao hiệu quả thực thi các phán quyết trọng tài nước ngoài, đẩy mạnh quan hệ tư pháp thúc đẩy phát triển kinh tế đất nước. 4. Đối tượng nghiên cứu, giới hạn phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các quy định của pháp luật Việt Nam và pháp luật quốc tế về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại. 4.2. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 3 Luận văn nghiên cứu các quy định theo Công ước New York 1958, Luật mẫu về Trọng tài thương mại quốc tế (UNCITRAL) và pháp luật của một số nước trên thế giới trong việc đối chiếu với pháp luật Việt Nam hiện hành về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại. Luận văn khảo sát việc công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại ở Việt Nam từ ngày 01/01/1996 (thời điểm Pháp lệnh Công nhận và thi hành tại Việt Nam quyết định của Trọng tài nước ngoài có hiệu lực) đến nay làm cơ sở cho việc hoàn thiện pháp luật và thi hành pháp luật về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại. 5. Các phương pháp tiến hành nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh trong việc phân tích, luận giải các vấn đề. Trên cơ sở phương pháp luận nêu trên, luận văn sử dụng một số phương pháp cụ thể như phương pháp nghiên cứu tài liệu, thống kê, phân tích tổng hợp, so sánh đối chiếu, chuyên gia… 6. Ý nghĩa khoa học và giá trị ứng dụng của đề tài Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa thiết thực cả về lý luận và thực tiễn nhằm hoàn thiện pháp luật và thi hành pháp luật về thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại ở Việt Nam, nâng cao hiệu quả thực thi các phán quyết trọng tài, góp phần đưa Trọng tài trở thành một công cụ pháp lý hữu hiệu trong việc giải quyết các tranh chấp thương mại bên cạnh Tòa án; Luận văn còn là tài liệu tham khảo có giá trị cho những ai quan tâm đến đối tượng được nghiên cứu. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và phần tài liệu tham khảo kèm theo, luận văn được cấu trúc thành ba chương: 4 - Chương 1. Những vấn đề lý luận về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài. - Chương 2. Pháp luật và áp dụng pháp luật về thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại ở Việt Nam. - Chương 3. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài. 5 CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỦ TỤC CÔNG NHẬN VÀ CHO THI HÀNH TẠI VIỆT NAM PHÁN QUYẾT CỦA TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI NƯỚC NGOÀI 1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài 1.1.1. Khái niệm Theo Từ điển tiếng Việt thông dụng do tác giả Nguyễn Như Ý chủ biên thì “Thủ tục là cách thức tiến hành một công việc với nội dung, trình tự nhất định, theo quy định của Nhà nước” 1. Hoạt động quản lý Nhà nước nào cũng đều được tiến hành theo những thủ tục nhất định. Kết quả của hoạt động quản lý phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó phụ thuộc một phần đáng kể vào số lượng, thứ tự các hoạt động cụ thể, mục đích, nội dung, cách thức tiến hành các hoạt động đó trong một chuỗi hoạt động thống nhất, hay nói cách khác là phụ thuộc vào thủ tục tiến hành các hoạt động quản lý. Vì thế, thủ tục đóng một vai trò quan trọng trong việc điều hành bộ máy Nhà nước cũng như bảo đảm quyền và lợi ích của nhân dân. Tương ứng với ba lĩnh vực hoạt động của nhà nước (lập pháp, hành pháp, tư pháp), thủ tục được chia thành ba nhóm: thủ tục lập pháp, thủ tục hành chính và thủ tục tư pháp. Thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại là loại thủ tục nằm trong nhóm thủ tục tư pháp. Từ điển tiếng Việt của Trung tâm Từ điển học (thuộc Viện Ngôn ngữ học), do Nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2000 định nghĩa: “công nhận là việc thừa nhận trước mọi người là hợp với sự thật, với lẽ phải hoặc hợp với thể lệ luật pháp” và “thi hành là làm cho thành có hiệu lực điều đã được chính thức quyết định” 2. Liên quan đến vấn đề công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại, Từ điển Luật học của Viện Khoa học pháp lý (thuộc Bộ Tư pháp) do Nhà xuất bản Tư pháp xuất bản năm 2006 đưa ra định nghĩa: “công nhận và cho thi hành quyết định của Trọng Nguyễn Như Ý (chủ biên) (1995), Từ điển tiếng Việt thông dụng, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội. Trung tâm Từ điển học (Viện Ngôn ngữ học) (2000), Từ điển tiếng Việt, Nhà xuất bản Đà Nẵng, Đà Nẵng, tr.299, 510. 1 2 6 tài nước ngoài là thừa nhận giá trị pháp lý và áp dụng các biện pháp để thực hiện quyết định của Trọng tài nước ngoài” 3. Có ý kiến cho rằng khái niệm công nhận và cho thi hành bản án, quyết định của Tòa án nước ngoài và phán quyết của Trọng tài nước ngoài “có thể hiểu đó là một thủ tục tố tụng đặc biệt do cơ quan có thẩm quyền của nước có bên phải thi hành án tiến hành nhằm xem xét để công nhận tính hiệu lực của bản án, quyết định dân sự của Tòa án nước ngoài, quyết định của Trọng tài nước ngoài trên phạm vi lãnh thổ của nước mình. Sau khi bản án, quyết định của nước ngoài đó đã được xem xét và công nhận tính hiệu lực, nó sẽ được đảm bảo cưỡng chế thi hành trên lãnh thổ của nước đã công nhận” 4. Trên thực tế, phán quyết trọng tài chỉ liên quan tới các bên tranh chấp. Trong đó, bên có nghĩa vụ thi hành phán quyết phải thực hiện những yêu cầu nhất định mà họ không mong muốn khi đưa tranh chấp ra giải quyết trước Trọng tài. Thực tiễn pháp lý cho thấy, phán quyết trọng tài có thể được thi hành bằng một trong hai cách: thứ nhất, người có nghĩa vụ thi hành tự nguyện thực hiện theo các yêu cầu của phán quyết trọng tài; thứ hai, người có nghĩa vụ thi hành bị cưỡng chế thi hành trong trường hợp không tự nguyện thực hiện. Vậy, trong trường hợp người có nghĩa vụ thi hành tự nguyện thực hiện thì có được coi là công nhận và thi hành phán quyết trọng tài hay không ? Nếu “công nhận” và “thi hành” được hiểu theo nghĩa rộng như trên thì việc tự nguyện thực hiện cũng được xem là công nhận và thi hành phán quyết trọng tài. Tuy nhiên, trường hợp này, việc công nhận và thi hành phán quyết trọng tài không đặt ra những vấn đề pháp lý phức tạp, do đó trong thực tiễn điều chỉnh pháp luật cũng như trong khoa học pháp lý, trường hợp này ít được đặt ra và giải quyết. Vấn đề cần quan tâm là trong trường hợp người phải thi hành không tự nguyện thi hành thì việc công nhận và thi hành phán quyết của Trọng tài được hiểu như thế nào? Pháp luật Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) (2006), Từ điển Luật học, Nhà xuất bản từ điển Bách Khoa - Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội. 4 Đặng Trung Hà (2009), “Công nhận và cho thi hành tại Việt Nam bản án, quyết định dân sự của Tòa án nước ngoài, quyết định của Trọng tài và những vấn đề đặt ra trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế”, http://www.moj.gov.vn/p/tag.idempotent.render.userLayoutRootNode.target.n420.uP?uP_root=me&cmd=i tem&ID=11641. 3 7 của hầu hết các quốc gia trên thế giới đều quy định trong trường hợp bên phải thi hành phán quyết trọng tài không tự nguyện thi hành thì có thể cưỡng chế thi hành theo yêu cầu của người được thi hành. Sự cưỡng chế này không thể do bên được thi hành hoặc bản thân Trọng tài thực hiện, bởi lẽ họ đều không phải là người thực thi quyền lực Nhà nước. Chính vì vậy, “Việc công nhận và cho thi hành quyết định trọng tài trong trường hợp bên phải thi hành không tự nguyện thực hiện chỉ có thể do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền (thường là Tòa án) thực hiện” 5. Thực tiễn pháp luật và khoa học pháp lý đều thống nhất rằng, việc công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài là một loại việc trong tố tụng dân sự. Trong đó, giai đoạn Tòa án xem xét công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài đóng vai trò quan trọng nhất. Bản thân khái niệm “công nhận” và khái niệm “thi hành” cũng có sự khác nhau, điều này xuất phát từ mục đích của việc công nhận và thi hành. Nếu mục đích của “công nhận” là ngăn ngừa các bên tranh chấp tiếp tục khởi kiện vụ việc đã được giải quyết thì mục đích của “thi hành” là nhằm buộc bên có nghĩa vụ phải thi hành trong trường hợp họ không tự nguyện thực hiện. Vì thế, nếu “công nhận” và “thi hành” được tách thành hai chế định độc lập thì vẫn có ý nghĩa thực tiễn. Bởi lẽ, “công nhận” được hiểu một cách đơn giản là thừa nhận giá trị pháp lý của một quyết định nào đó, còn “thi hành” là thừa nhận hiệu lực cưỡng chế thi hành của quyết định đó. Nếu phán quyết trọng tài không được tự nguyện thi hành thì có thể có trường hợp nó chỉ được công nhận nhưng lại không cần thi hành, trong khi đó, nếu một phán quyết của Trọng tài được thi hành thì cũng có nghĩa là phán quyết đó đã được công nhận. Vì việc thi hành phán quyết trọng tài không chỉ là việc công nhận hiệu lực của phán quyết đó mà còn bao gồm cả việc đưa phán quyết đó vào cuộc sống (đảm bảo thực thi phán quyết kể cả khi phải áp dụng các biện pháp cưỡng chế). Do đó, nếu Tòa án có thẩm quyền đã ra quyết định cho thi hành phán quyết trọng tài thì cũng có nghĩa là Tòa án đã công nhận hiệu lực của phán quyết trọng tài. Tại phiên tập huấn trực tuyến Thẩm phán TANDTC Nguyễn Văn Tiến giới thiệu về chuyên đề Thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài nước ngoài tại Việt Nam: “ Công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của Hoàng Phước Hiệp (1994), “Về vấn đề công nhận và thi hành ở Việt Nam quyết định của Trọng tài nước ngoài”, Nhà nước và pháp luật, (03), tr.33-36. 5 8 trọng tài nước ngoài là một thủ tục tố tụng đặc biệt do Tòa án tiến hành nhằm xem xét để công nhận tính hiệu lực của phán định trọng tài nước ngoài trên phạm vi lãnh thổ của Việt Nam”. Từ định nghĩa và các quan điểm trên có thể xác định: “Thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài thương mại là cách thức mà Tòa án của một quốc gia thừa nhận giá trị pháp lý của một phán quyết trọng tài thương mại và làm cho phán quyết trọng tài thương mại đó có hiệu lực cưỡng chế thi hành trên thực tế với nội dung và theo trình tự nhất định do pháp luật quy định”. Trình tự, thủ tục yêu cầu Tòa án công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài ở các quốc gia có sự khác nhau, chủ yếu phụ thuộc vào vấn đề quốc gia đó có thừa nhận phán quyết của Trọng tài có giá trị chung thẩm hay không. Về vấn đề này, có ý kiến cho rằng: Pháp luật về trọng tài ở một số nước, đặc biệt là các quốc gia theo hệ thống pháp luật chung (Common Law), quy định cơ chế kháng cáo đối với phán quyết trọng tài trên cơ sở pháp luật. Quy định này là cần thiết nhằm ngăn ngừa những quyết định sai trái của Trọng tài, được áp dụng trong trường hợp có những vi phạm pháp luật rõ ràng khi đưa ra phán quyết trọng tài. Điều đó có nghĩa là, mặc dù thừa nhận tính chung thẩm của phán quyết trọng tài, nhưng không có nghĩa là phán quyết trọng tài mặc nhiên được công nhận và thi hành 6. 1.1.2. Đặc điểm Pháp luật về thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại không chỉ được quy định trong Bộ luật TTDS, Luật TTTM, Luật THADS mà còn được quy định trong các điều ước quốc tế về tương trợ tư pháp. Do đó, nó vừa mang những đặc điểm chung của pháp luật TTDS, pháp luật TTTM, pháp luật THADS, vừa mang những đặc điểm chung của tư pháp quốc tế. Bên cạnh những đặc điểm đó, pháp luật về thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại ở Việt Nam còn có những điểm đặc thù sau: Nguyễn Trung Tín (2002), Công nhận và cho thi hành tại Việt Nam các quyết định của Trọng tài kinh tế, Luận án Tiến sĩ Luật học, tr.50-51. 6 9 Thứ nhất, mục đích của thủ tục công nhận phán quyết trọng tài thương mại là nhằm ngăn ngừa trường hợp một trong các bên tranh chấp tiếp tục khởi kiện về chính vụ việc đã được Trọng tài giải quyết; còn thủ tục thi hành có vai trò như là một công cụ hữu hiệu nhằm buộc bên thua kiện phải thực hiện nghĩa vụ của mình theo như yêu cầu của phán quyết trọng tài, trong trường hợp họ không tự nguyện thi hành. Trong khi đa số phán quyết trọng tài được thi hành một cách tự nguyện, vẫn có một số ít vụ trong đó bên thắng kiện phải tiến hành biện pháp bắt buộc thi hành. Đó là yêu cầu việc cho phép thi hành phán quyết trọng tài từ một Tòa án quốc gia, khoản 1, Điều 66 Luật TTTM quy định “Hết thời hạn thi hành phán quyết trọng tài mà bên phải thi hành phán quyết không tự nguyện thi hành và cũng không yêu cầu hủy phán quyết trọng tài, bên được thi hành phán quyết trọng tài có quyền làm đơn yêu cầu Cơ quan THADS có thẩm quyền thi hành phán quyết trọng tài.” Vì vậy, phán quyết trọng tài có thể được thi hành tương tự như phán quyết của Tòa án7. Như vậy, thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài thương mại, xét về mặt bản chất, chính là việc Nhà nước thừa nhận hiệu lực của phán quyết trọng tài như là bản án, quyết định của Tòa án trong nước. Thứ hai, căn cứ vào đối tượng được công nhận và thi hành, thủ tục công nhận và thi hành phán quyết trọng tài ở Việt Nam được chia thành: thủ tục công nhận, thi hành phán quyết của Trọng tài trong nước và thủ tục công nhận, thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài. Hai khái niệm này có điểm khác biệt, nếu thủ tục công nhận và thi hành phán quyết của Trọng tài trong nước là cách thức mà cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam thừa nhận giá trị pháp lý của phán quyết trọng tài trong nước và làm cho phán quyết đó được thi hành trên thực tế, thì thủ tục công nhận và thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài, xét về mặt bản chất, là cách thức mà chính Nhà nước Việt Nam thừa nhận giá trị pháp lý của phán quyết trọng tài nước ngoài và làm cho phán quyết đó có hiệu lực thi hành trên thực tế thông qua các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Thứ ba, nếu thủ tục thi hành phán quyết trọng tài thương mại cả trong nước và nước ngoài đều được thực hiện theo các quy định của Luật THADS, thì thủ tục 7 Trung tâm Thương mại quốc tế, Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam, tlđd 11, tr.146. 10 công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài lại có sự khác biệt, thủ tục này chỉ đặt ra đối với các phán quyết của Trọng tài nước ngoài, còn phán quyết của Trọng tài trong nước mặc nhiên được công nhận và cho thi hành. Xuất phát từ nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ quốc gia; không can thiệp vào nội bộ của nhau của pháp luật quốc tế mà thủ tục công nhận phán quyết trọng tài nước ngoài không đương nhiên được đặt ra. Trong quan hệ quốc tế, việc cho thi hành một bản án của Tòa án hoặc một phán quyết của Trọng tài nước ngoài không chỉ thể hiện quan điểm của Tòa án nước cho thi hành đối với việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bên bị hại mà còn thể hiện sự tôn trọng của cơ quan xét xử nước này đối với phán quyết của cơ quan xét xử nước khác. Thực tiễn tư pháp quốc tế cho thấy, một phán quyết của Trọng tài nước này tuyên sẽ không được thi hành ở một nước khác khi chưa được nước đó công nhận và cho thi hành. Nguyên tắc này được áp dụng không chỉ thể hiện chủ quyền quốc gia mà còn nhằm đảm bảo nội dung của phán quyết trọng tài cũng như hậu quả của việc thi hành các phán quyết của Trọng tài nước ngoài tuyên sẽ không đi ngược lại những nguyên tắc pháp lý cơ bản của nước nơi thi hành phán quyết đó. Cũng như Tòa án các nước, Tòa án Việt Nam chỉ công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài khi có đơn yêu cầu công nhận và chỉ cho thi hành khi phán quyết đó đã được công nhận và cho thi hành. Thứ tư, công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài là thủ tục xem xét, quyết định trao hiệu lực thi hành tại quốc gia nào đó cho phán quyết được yêu cầu. Vì thế, nếu thủ tục này không được quy định trong các điều ước quốc tế thì phải tuân theo pháp luật của quốc gia nơi phán quyết trọng tài được yêu cầu công nhận và cho thi hành. Phán quyết trọng tài nước ngoài chỉ được xem xét công nhận và cho thi hành nếu tuân thủ đầy đủ các quy định trong các điều ước quốc tế và pháp luật quốc gia về vấn đề này. Cũng như hầu hết các quốc gia trên thế giới, theo pháp luật TTTM Việt Nam, phán quyết của Trọng tài nước ngoài sẽ không được công nhận và cho thi hành tại Việt Nam nếu việc công nhận và cho thi hành đó trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam. Tuy nhiên, “nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” bao gồm những nguyên tắc gì, có nội dung như thế nào lại chưa được quy định cụ thể trong một văn bản nào của pháp luật Việt Nam. 11 1.1.3. Vai trò của thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài Vấn đề hài hòa hóa luật pháp và các quy tắc tố tụng đang là đề tài được quan tâm tại các quốc gia ASEAN và đã được đưa ra thảo luận tại Hội thảo của Chánh án tòa án các nước ASEAN. Một trong những biện pháp để hài hóa hóa pháp luật về nội dung cũng như tố tụng là tiến hành việc xem xét, công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài nước ngoài. Đây không chỉ là xu thế trong khu vực mà còn là xu thế trên thế giới khi rất nhiều quốc gia phát triển đã tham gia các điều ước quốc tế song phương và đa phương về công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài nước ngoài trên lãnh thổ của mình. Việc công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài nước ngoài là một nhu cầu tất yếu khi càng ngày càng có nhiều giao dịch thương mại mang tầm quốc tế. Nếu như trước đây, để bảo vệ chủ quyền của mỗi quốc gia, tòa án các nước sẽ ngay lập tức loại trừ khả năng công nhận và thi hành bản án của một tòa án nước khác thì hiện nay, với sự lưu chuyển xuyên quốc gia về truyền thông, vận tải, lao động, thương mại, các yếu tố quốc gia thuần túy bị suy yếu trước nhu cầu toàn cầu hóa. Nếu phán quyết của trọng tài hay bản án của tòa án chỉ có giá trị thi hành ở nước nơi phán quyết, bản án được tuyên thì nền thương mại quốc tế sẽ phải chịu rất nhiều ảnh hưởng tiêu cực. Với việc phán quyết trọng tài nước ngoài được coi là một “đơn vị tiền tệ quốc tế”, việc công nhận và thi hành phán quyết đó sẽ đem lại những lợi ích không nhỏ, đầu tiên là trong việc tiết kiệm chi phí cho các bên tham gia tố tụng và sau đó là phát triển kinh tế quốc tế nói chung. Việc công nhận, thi hành phán quyết trọng tài nước ngoài còn được xem là thúc đẩy sự thống nhất, hài hòa pháp lý. Nó thể hiện qua việc tòa án một nước cho phép những trật tự pháp lý, luật, quyết định, phân xử của tòa án nước ngoài được thực thi trên đất nước mình, dựa trên nghĩa vụ quốc tế nói chung cũng như nghĩa vụ theo các hiệp định đã được kí kết, đặt trong tổng thể với quyền lợi hợp pháp của chính cá nhân hoặc thể nhân nước mình, khi các chủ thể này tham gia vào quan hệ pháp luật tố tụng ở một quốc gia khác. Việc công nhận, thi hành phán quyết trọng tài của các nước ASEAN tại Việt Nam và ngược lại việc công nhận và hiệu lực thi hành của bản án, phán quyết trọng tài của Việt nam tại các 12 quốc gia thanh viên ASEAN càng có ý nghĩa hơn khi xét đến tổng số vốn đầu tư của các nước trong khu vực vào nước ta. 1.1.4. Ý nghĩa việc quy định thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài thương mại nước ngoài Việc quy định thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài đã hình thành từ lâu trong tư pháp quốc tế, “thủ tục đặc biệt này nhằm đảm bảo giải quyết các xung đột về quyền tài phán và đảm bảo tôn trọng quyền tài phán của mỗi quốc gia. Việc công nhận và cho thi hành quyết định của Trọng tài nước ngoài có một ý nghĩa quan trọng, đảm bảo khả năng thi hành các quyết định đã được cơ quan tài phán nước ngoài tuyên. Từ đó, đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người được thi hành án cũng như tránh tình trạng về cùng một vụ việc nhưng lại bị xét xử hai lần” 8. Công nhận và thi hành phán quyết trọng tài là giai đoạn cuối cùng của quá trình giải quyết tranh chấp, là hậu quả pháp lý tất yếu của việc cho phép các bên quyền được yêu cầu Trọng tài giải quyết vụ tranh chấp. Do đó, nếu giai đoạn này không được thực hiện trên thực tế thì kết quả của các giai đoạn trước đó sẽ không còn ý nghĩa. Vì thế, có ý kiến cho rằng “Công nhận và thi hành quyết định của Trọng tài cũng là chính lý do tồn tại của Trọng tài” 9. Bởi lẽ, công nhận và thi hành phán quyết trọng tài là giai đoạn cuối cùng của quá trình giải quyết tranh chấp, do đó nếu công đoạn này không được thực hiện hoặc thực hiện không phù hợp thì nó sẽ làm cho việc xét xử tranh chấp của Trọng tài viên trở nên vô nghĩa. Ngược lại, nếu việc công nhận và thi hành phán quyết trọng tài được thực hiện tốt thì nó không chỉ góp phần làm cho hoạt động tố tụng của Trọng tài trong các giai đoạn trước đó có hiệu quả thiết thực, mà còn làm cho các phán quyết trọng tài khác trong tương lai được công nhận và thi hành một cách tự nguyện nhiều hơn. Khi đó, những ưu điểm của Trọng tài so với Tòa án mới có thể phát huy. Đặng Trung Hà, tlđd 23. Trường Đại học Luật Hà Nội (2009), Giáo trình Tư pháp quốc tế, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội, tr.370 (xem Michel Kerr, Trọng tài và tòa án, Luật so sánh và Luật pháp quốc tế, quyển I, 1985). 8 9 13