Tài liệu Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự

TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA LUẬT  LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT NIÊN KHÓA 2009 – 2013 THỜI HẠN TRONG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ Giảng viên hướng dẫn: Th.s Mạc Giáng Châu Sinh viên thực hiện: Lê Anh Lộc MSSV: 5095435 Lớp: Thƣơng mại 3- K35 Cần Thơ, tháng05 năm 2013 Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự LỜI NÓI ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong công cuộc đổi mới, nước ta đã đạt được những thành tựu đáng kể trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Bên cạnh đó, những hạn chế, bất cập trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước cũng dần bộc lộ. Vì vậy, song song với quá trình đổi mới kinh tế - xã hội, Đảng và Nhà nước ta đã và đang tiến hành mạnh mẽ công cuộc cải cách nhằm loại bỏ những khâu bất hợp lý trong tổ chức và hoạt động của cơ quan nhà nước. Đảng chủ trương đẩy mạnh cải cách tư pháp cho phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay. Trong đề án chiến lược cải cách tư pháp giai đoạn 2006-2020 của Ban chỉ đạo cải cách tư pháp Việt Nam đã xác định nhiệm vụ trọng tâm là hoàn thiện mô hình tổ chức Tòa án và thủ tục tố tụng tư pháp. Đánh giá tình hình thực hiện Bộ luật Tố tụng Hình sự 2003 cho thấy, nhìn chung, công tác thi hành Bộ luật Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 thời gian qua được thực hiện nghiêm túc. Quá trình áp dụng các quy định của Bộ luật đã góp phần tích cực vào việc đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp. Tuy nhiên, việc thực hiện Bộ luật Tố tụng Hình sự 2003 còn có những hạn chế như việc giải quyết một số vụ án còn để kéo dài, nhất là đối với các vụ án kinh tế, chức vụ, tham nhũng lớn do các cơ quan tư pháp thụ lý giải quyết; còn vi phạm thời hạn, nhất là trong việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, thời hạn xét xử; một số vụ án gia hạn thời hạn điều tra nhưng không cần thiết. Công tác phối hợp giữa Cơ quan điều tra và viện kiểm sát trong giải quyết tố giác, tin báo tội phạm trong một số trường hợp còn chưa chặt chẽ, hiệu quả... Để chiến lược cải cách tư pháp đạt hiệu quả tốt, không thể chỉ tập trung nghiên cứu, hoàn thiện những vấn đề về nội dung, trình tự thủ tục của pháp luật mà bỏ qua những quy định về giới hạn thời gian cho các thủ tục trình tự tố tụng đó. Cho nên cần phải tìm hiểu, phân tích những quy định của pháp luật về thời hạn trong hoạt động xét xử hình sự để đảm bảo rằng công cuộc cải cách tư pháp trên lĩnh vực tố tụng hình sự được thực hiện một cách toàn diện và triệt để. Đồng thời tìm ra phương hướng giải quyết các vấn đề kéo dài quá lâu cho các vụ án hình sự như thực trạng hiện nay. Đó là lý do người viết chọn đề tài “Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự”. Với đề tài nghiên cứu này người viết mong muốn phân tích, tìm hiểu rõ hơn các quy định của GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 1 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về thời hạn, phân tích đánh giá tính hợp lý của các quy định này. Đồng thời, người viết còn mong muốn tìm ra được nguyên nhân dẫn đến những bất cập về thời hạn như tình trạng án kéo dài quá lâu, cũng như đề xuất một số phương pháp nhầm khắc phục những hạn chế còn tồn tại. 2. Phạm vi nghiên cứu Trong lĩnh vực tố tụng nói chung và tố tụng hình sự nói riêng thì chế định về thời hạn là một trong những nội dung lớn được quy định ở hầu hết các giai đoạn của thủ tục tố tụng. Trong Bộ Luật Tố tụng Hình sự có quy định rõ về thời hạn điều tra, thời hạn điều tra bổ sung, thời hạn kiểm sát điều tra, quyết định việc truy tố, thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm, thời hạn hoãn phiên toà, thời hạn kháng cáo, kháng nghị bản án và quyết định hình sự sơ thẩm, thời hạn xét xử phúc thẩm các bản án và quyết định của Toà án cấp sơ thẩm có kháng cáo, kháng nghị, thời hạn kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, thời hạn xét xử giám đốc thẩm, thời hạn kháng nghị tái thẩm, thời hạn thực hiện các biện pháp ngăn chặn…. Vì vậy, trong phạm vi nghiên cứu của luận văn này người viết không thể xem xét toàn diện tất cả các nội dung của vấn đề. Người viết chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu một phạm vi nhỏ, đó là thời hạn trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử cùng với các vấn đề liên quan đến thời hạn như kéo dài thời hạn, phục hồi thời hạn, gia hạn, tính tiếp và tính lại thời hạn. 3. Mục đích nghiên cứu Với đề tài nghiên cứu này người viết mong muốn phân tích, tìm hiểu rõ hơn các quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về thời hạn, phân tích đánh giá tính hợp lý của các quy định này. Đồng thời, người viết còn mong muốn tìm ra được nguyên nhân dẫn đến những bất cập về thời hạn như tình trạng án kéo dài quá lâu, đề xuất một số phương pháp nhầm khắc phục những hạn chế còn tồn tại trên phương diện pháp lý và thực tiễn áp dụng. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam, về cải cách tư pháp, hoàn thiện hệ thống pháp luật ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 2 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Đề tài được thực hiện trên cơ sở kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp phân tích luật viết, hệ thống, so sánh, phân tích - tổng hợp, lịch sử, lôgíc - pháp lý... để phân tích, giải thích, làm rõ vấn đề. 5. Cấu trúc đề tài Ngoài những nội dung như Mục lục, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục…nội dung chính của đề tài được bố cục thành 3 Chương. Chương 1 “Khái quát chung về thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự”, ở chương này người viết nêu khái quát về định nghĩa, đặc điểm của thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự, cũng như làm rõ vai trò và ý nghĩa của thời hạn đối với hoạt động tố tụng hình sự. Tiếp theo, Chương 2 “Những quy định của pháp luật về thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự” trong chương này người viết đi sâu phân tích, làm rõ những quy định của luật thực định về thời hạn của tố tụng hình sự qua các giai đoạn khởi tố, điều tra truy tố, xét xử. Cuối cùng, Chương 3 “Một số tồn tại và giải pháp đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng chế định thời hạn trong tố tụng hình sự” trong chương này người viết sẽ trình bày nguyên nhân dẫn đến những những hạn chế của luật thực định và đề ra những phương hướng giải quyết, biện pháp khắc phục tình trạng đó. Mặc dù đã rất cố gắng nghiên cứu nhưng chắc chắn trong quá trình tìm hiểu, phân tích, trình bày người viết không tránh khỏi những khuyết điểm nhất định. Rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của quý thầy cô cũng như các bạn sinh viên để đề tài này được hoàn thiện hơn. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 3 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ THỜI HẠN TRONG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. Khái quát chung về thời hạn 1.1.1. Định nghĩa thời hạn Trong lĩnh vực tố tụng hình sự nói riêng và lĩnh vực tố tụng nói chung, quá trình tiến hành mỗi giai đoạn tố tụng đều được quy định thực hiện trong một thời gian cụ thể, nhất định, được gọi là thời hạn. Cũng giống như thời hạn ở các lĩnh vực tố tụng khác, thời hạn trong tố tụng hình sự được xem như là một chỉ tiêu bắt buộc các cơ quan tiến hành tố tụng phải thực hiện đúng. Do đó, trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 các loại thời hạn đã được quy định khá rõ ràng, chặt chẽ, các giai đoạn, hoạt động tố tụng nào cũng gắn liền với một thời hạn nhất định. Vì thế có thể khẳng định rằng vấn đề thời hạn trong tố tụng hình sự liên quan trực tiếp đến chất lượng, hiệu quả cũng như ý nghĩa của tất cả các giai đoạn tố tụng hình sự. Dù chế định về thời hạn có ý nghĩa quan trọng như vậy, nhưng trong các văn bản Tố tụng hình sự hiện tại ở Việt Nam vẫn chưa đưa ra một định nghĩa nào về thời hạn. Dựa trên tinh thần của Điều 96 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 có thể hiểu khái niệm thời hạn trong Tố tụng hình sự là khoảng thời gian xác định có thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc do Bộ luật Tố tụng hình sự quy định cho từng hoạt động tố tụng, hành vi tố tụng cụ thể trong một vụ án hình sự. Ví dụ như quy định đối với thời hạn kháng cáo, kháng nghị có thời điểm bắt đầu là “kể từ ngày tuyên án, đối với bị cáo, đương sự vắng mặt tại phiên tòa thì thời hạn kháng cáo ngày bản án được giao cho họ hoặc được niêm yết”1, thời điểm kết thúc thời hạn sẽ là “thời hạn sẽ hết vào lúc 24 giờ ngày cuối cùng của thời hạn. nếu thời hạn hết vào ngày nghỉ thì ngày làm việc đầu tiên tiếp theo được tính là ngày cuối cùng của thời hạn”2. Mặc dù không đưa ra khái niệm cụ thể về thời hạn, nhưng Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 đã chỉ ra rất cụ thể về cách tính chung đối với các thời hạn cho từng hành vi tố tụng và hoạt động tố tụng (Điều 96 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003). Tính xác định thời gian, tính bắt buộc cho từng giai đoạn tố tụng, hoạt động tố tụng trong một thời hạn nhất định có ý nghĩa ràng buộc các chủ thể tiến hành tố tụng phải tuân thủ pháp luật trên nền tảng pháp chế và dân chủ. 1 Điều 234 Bộ luật Tố tụng Hình sự quy định về thời hạn kháng cáo, kháng nghị đối với bản án hình sự sơ thẩm. 2 Điều 96 Bộ luật Tố tụng Hình sự quy định chung về việc tính thời hạn trong Bộ luật Tố tụng Hình sự. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 4 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Để đảm bảo tính công bằng và hiệu quả cho hoạt động tố tụng, luật đã quy định rất cụ thể thời hạn cho từng giai đoạn tố tụng. Quy định về thời hạn đã tạo nên các mốc thời điểm làm phát sinh hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia tố tụng. Đặc điểm này có thể thấy trong các giai đoạn khác nhau của quá trình tố tụng. Đơn cử như trong giai đoạn điều tra bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự của một trong những cơ quan Nhà nước có thẩm quyền là: Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án, đơn vị Bộ đội biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát biển và các cơ quan khác của công an nhân dân, quân đội nhân dân và kết thúc khi cơ quan tiến hành hoạt động điều tra kết luận điều tra vụ án, chuyển hồ sơ sang viện kiểm sát hoặc quyết định đình chỉnh vụ án. Quyết định khởi tố vụ án hình sự mở đầu một loạt các hoạt động tố tụng quan trọng của các cơ quan điều tra nhằm đạt được kết quả điều tra vụ án, và từ giai đoạn này các thời hạn cụ thể được tố tụng hình sự quy định chặt chẽ, buộc các cơ quan tiến hành tố tụng phải nghiêm chỉnh thực hiện. Thời hạn điều tra vụ án hình sự không quá hai tháng đối với tội phạm ít nghiêm trọng, không quá ba tháng đối với tội phạm nghiêm trọng, không quá bốn tháng đối với tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, kể từ khi khởi tố vụ án cho đến khi kết thúc điều tra. Theo như quy định tại Điều 119 Bộ luật Tố tụng hình sự đã xác định kể từ khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự tức thời điểm bắt đầu thời hạn thì các cơ quan có trách nhiệm điều tra bắt đầu phát sinh trách nhiệm điều tra nội dung vụ án để tìm ra sự thật khách quan. Đồng thời đây cũng là thời điểm phát sinh quyền của cơ quan điều tra đối với những chủ thể có liên quan đến vụ án. Khi kết thúc thời hạn điều tra cũng là thời điểm mà cơ quan điều tra phải hoàn thành nghĩa vụ và chấm dứt quyền điều tra đối với các chủ thể liên quan, vụ án chuyển sang một giai đoạn khác. Dựa trên các quy định của pháp luật về thời hạn của các giai đoạn tố tụng có thể định nghĩa về thời hạn trong tố tụng hình sự như sau: “Thời hạn là khoảng thời gian xác định có thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc được quy định cụ thể trong Bộ luật Tố tụng hình sự nhằm xác định một cách cụ thể thời điểm phát sinh hoặc kết thúc quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia tố tụng hình sự.” 1.1.2. Đặc điểm của thời hạn Đặc điểm thứ nhất, thời hạn là khoảng thời gian xác định, có thời điểm bắt đầu và có thời điểm kết thúc. Ví dụ: Thời hạn tạm giữ, thời hạn tam giam áp dụng cho các biện pháp ngăn chặn, thời hạn điều tra áp dụng cho giai đoạn điều tra, thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm,… GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 5 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc của một thời hạn được xem là những mốc thời gian pháp lý quan trọng trong việc giải quyết một vụ án hình sự. Xem xét một cách tổng thể có thể nhận thấy thời điểm bắt đầu thời hạn là thời điểm mà cơ quan tiến hành tố tụng hoặc người tiến hành tố tụng được quy định là phải thực hiện những hoạt động pháp lý nhất định, và thời điểm kết thúc thời hạn là thời điểm mà pháp luật buộc các giai đoạn tố tụng và hành vi tố tụng phải ngưng hoạt động và báo cáo kết quả đã đạt được. Trong toàn bộ các quy định về thời hạn trong tố tụng hình sự lúc nào cũng có sự xuất hiện của thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc. Thông thường thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc có thể được chỉ ra một cách cụ thể như từ mốc thời gian này đến đến mốc thời gian kia (thường là đối với các hành vi tố tụng) và trong một khoảng thời gian cho sẵn như: Một tháng, mười ngày, năm ngày,… (Thường xuất hiện đối với các giai đoạn tố tụng). Theo quy định tại Điều 96 Bộ luật Tố tụng Hình sự về tính thời hạn thì thời hạn được tính theo giờ, ngày và tháng. Đêm được tính từ 22 giờ đến 6 giờ sáng ngày hôm sau. Khi tính thời hạn theo ngày thì thời hạn sẽ hết vào lúc 24 giờ ngày cuối cùng của thời hạn. Khi tính thời hạn theo tháng thì thời hạn hết vào ngày trùng của tháng sau, nếu tháng đó không có ngày trùng, thì thời hạn hết vào ngày cuối cùng của tháng đó, nếu thời hạn hết vào ngày nghỉ thì ngày làm việc đầu tiên tiếp theo được tính là ngày cuối cùng của thời hạn. Ví dụ thời hạn hai tháng để Chánh án Toà án nhân dân tối cao và Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao ra quyết định kháng nghị hoặc không kháng nghị giám đốc thẩm hoặc tái thẩm bản án tử hình, bắt từ ngày 01 tháng Ba sẽ hết vào ngày 02 tháng Năm (vì ngày 01 tháng Năm là ngày Lễ lao động, ngày nghỉ). Ngày nghỉ của các cơ quan tiền hành tố tụng là các ngày thứ bảy, chủ nhật và các ngày lễ chính thức được nghỉ làm việc (ngày 01 tháng một Tết dương lịch, ngày Quốc tế lao động, ngày Quốc khánh…) Khi tính thời hạn tạm giữ, tạm giam thì thời hạn hết vào ngày kết thúc thời hạn được ghi trong lệnh. Nếu thời hạn được tính bằng tháng thì một tháng được tính là ba mươi ngày. Trong trường hợp có đơn hoặc giấy tờ được gửi qua bưu điện thì thời hạn được tính theo dấu bưu điện nơi gửi. Nếu có đơn hoặc giấy tờ được gửi qua Ban giám thị trại tạm giam, trại giam thì thời hạn được tính từ ngày Ban giám thị trại tạm giam, trại giam nhận đơn hoặc giấy tờ đó. Trong nhiều trường hợp, thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc của các giai đoạn tố tụng hay hành vi tố tụng thường có mối liên hệ mật thiết với nhau. Không ít trường hợp trong tố tụng hình sự mà thời điểm kết thúc của giai đoạn này sẽ được GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 6 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự xem là thời điểm bắt đầu của giai đoạn kế tiếp, hay thời điểm bắt đầu của giai đoạn này sẽ đánh dấu thời điểm kết thúc của giai đoạn khác. Nói như vậy, việc xác định thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc trong tố tụng hình sự có ý nghĩa rất lớn về mặt pháp lý cũng như thực tiễn áp dụng. Đặc điểm thứ hai, thời hạn trong tố tụng hình sự được quy định rõ trong Bộ luật Tố tụng Hình sự. Trong Bộ luật Tố tụng Hình sự các giai đoạn tố tụng được quy định theo một trình tự về thời gian, trước sau, dài ngắn khác nhau. Các giai đoạn tố tụng được giới hạn bằng những khoảng thời gian, nói khác đi các giai đoạn tố tụng được phân biệt bởi các khoảng thời hạn. Trong Bộ Luật Tố tụng Hình sự có quy định rõ về thời hạn điều tra, thời hạn điều tra bổ sung, thời hạn kiểm sát điều tra, quyết định việc truy tố, thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm, thời hạn hoãn phiên toà, thời hạn kháng cáo, kháng nghị bản án và quyết định hình sự sơ thẩm, thời hạn xét xử phúc thẩm các bản án và quyết định của Toà án cấp sơ thẩm có kháng cáo, kháng nghị, thời hạn kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, thời hạn xét xử giám đốc thẩm, thời hạn kháng nghị tái thẩm…. Tuy cùng là quy định về những con số liên quan đến khoảng thời gian nhưng những con số này khi đặt ở những vị trí khác nhau trong Bộ luật tố tụng hình sự thì sẽ thể hiện được những ý nghĩa hoàn toàn khác nhau và mỗi con số đó đều có một giá trị vô cùng quan trọng. Một cách chung nhất, có thể trong giai đoạn khởi tố pháp luật quy định những vấn đề có liên quan phải được giải quyết trong 10 ngày, và cũng với 10 ngày này giai đoạn xét xử vẫn áp dụng để làm cơ sở một khoản thời gian nhất định, nhưng có thể nói con số 10 ngày này không được xem là việc đánh giá mức độ hay ý nghĩa dưới khía cạnh giống nhau. Xuất phát từ tính chất này, Bộ luật tố tụng hình sự đã tính toán dựa trên những điều kiện có được để đề ra một khoảng thời gian nhất định trên cơ sở phù hợp nhất với từng giai đoạn tố tụng hay hành vi tố tụng. Và việc đề ra những khoảng thời gian này nhất thiết phải được giám sát một cách kỹ càng trên cơ sở đảm bảo cho việc giải quyết một vụ án hình sự càng ít thời gian lại càng mang lại hiệu quả cao nhất. Đặc điểm thứ ba, thời hạn trong tố tụng hình sự có tính chất liên tục, trải dài theo quá trình giải quyết vụ án hình sự. Một điều quan trọng liên quan đến thời hạn trong tố tụng hình sự chính là tính liên tục của thời hạn. Dù cho thời hạn có được quy định như sau thì tính liên tục này vẫn luôn được đảm bảo. Tính liên tục này thể hiện qua hai khía cạnh, đó là sự liên tục từ thời điểm bắt đầu đến thời điểm kết thúc trong cùng một giai đoạn tố tụng, hành vi GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 7 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự tố tụng và sự liên tục trong toàn bộ quá trình tố tụng bởi các giai đoạn tố tụng, hành vi tố tụng. Đối với thời hạn trong mỗi giai đoạn tố tụng thì thời hạn này luôn luôn có một sự liên tục với nhau theo quy trình làm việc của cơ quan nhà nước, điều này thể hiện ở chổ khi có một quy định về thời hạn nào đó thì để áp dụng các quy định thời hạn này, cơ quan có thẩm quyền sẽ áp dụng từ lúc thời hạn được tính liên tục đến khi kết thúc thời hạn, và khoản thời gian này dĩ nhiên sẽ không tính vào lúc mà cơ quan có thẩm quyền không làm việc. Đối với thời hạn trong toàn giai đoạn tố tụng của việc giải quyết một vụ án hình sự, thì thời hạn này sẽ được kéo dài liên tục từ giai đoạn khởi tố vụ án đến giai đoạn xét xử và thi hành án. Tất nhiên là tính liên tục này chỉ mang ý nghĩa về mặt pháp lý, thực tiễn cho thấy nếu một vụ án bị đình chỉ hoặc tạm đình chỉ thì nhiều khả năng tính liên tục này sẽ không được đảm bảo. Tuy nhiên điều này vẫn phù hợp với thực tế của việc xử lý vụ án khi vụ án đó không thể tiếp tục ngay lập tức được vì thiếu các cơ sở pháp lý quan trọng. Từ lúc khởi tố vụ án hình sự, thời hạn hoạt động tố tụng trong từng giai đoạn được quy định một cách tuần tự, kế tiếp nhau. Nếu vụ án được giải quyết đầy đủ theo các bước tố tụng từ lúc khởi tố đến khi xét xử, thì trình tự này giống như một dây chuyền được nối tiếp nhau thông qua đơn vị thời gian là ngày, tháng, năm. Ngay từ trước khi khởi tố vụ án hình sự Luật tố tụng hình sự có những quy định thời hạn nhằm đảm bảo yêu cầu phát hiện chính xác, nhanh chóng mọi hành vi phạm tội. Điều 103 quy định thời hạn giải quyết tố giác và tin báo về tội phạm để quyết định việc khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự là hai mươi ngày đối với sự việc đơn giản, hai tháng đối với vụ việc phức tạp. Thời hạn điều tra vụ án hình sự không được quá bốn tháng kể từ khi khởi tố vụ án cho đến khi kết thúc điều tra. Trong trường hợp cần gia hạn điều tra do tính chất phức tạp của vụ án, trong thời hạn mười ngày trước khi hết hạn điều tra, Cơ quan điều tra phải có văn bản đề nghị Viện kiểm sát gia hạn điều tra…. Thời hạn tối đa để kết thúc điều tra là bốn tháng 3. Cơ quan điều tra có thể kết luận điều tra, đề nghị truy tố theo điều 163 Bộ luật tố tụng hình sự sớm hơn đối với những vụ án ít nghiêm trọng, hoặc gia hạn thêm đối với những vụ án phức tạp. Trước khi hết hạn điều tra mười ngày, cơ quan điều tra phải đề nghị viện kiểm sát gia hạn điều tra bằng văn bản. Thời hạn mười ngày này cũng là tối đa để đề nghị gia hạn. Trình tự kế tiếp giai đoạn điều tra là giai đoạn kiểm sát điều tra gắn liền với thời hạn kế tiếp liên quan đến nhiều vấn đề của tố tụng hình sự. 3 Điều 119 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 quy định về thời hạn điều tra đối với vụ án hình sự thông thường và các vụ án hình sự phức tạp. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 8 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Có thể nói, các nhà làm luật đã quy định thời hạn cho các giai đoạn tố tụng theo trình tự trước sau liên tục nối tiếp nhau. Nếu vì một lý do nào đó mà một khâu trong hoạt động tiến hành tố tụng không diễn ra thì thủ tục tố tụng sẽ chuyển sang thời hạn của một giai đoạn khác. Đơn cử nếu không có điều kiện và yêu cầu cho việc điều tra bổ sung thì vụ án sẽ được chuyển sang giai đoạn truy tố, xét xử. Đặc điểm thứ tư, thời hạn trong tố tụng hình sự phản ánh một cách đầy đủ mức độ cũng như chức năng làm việc của các hoạt động tố tụng và hành vi tố tụng trong việc giải quyết vụ án hình sự. Một trong những yêu cầu đầu tiên và mang tính quyết định để có thể áp dụng một cách đúng đắn, đầy đủ, nghiêm chỉnh các quy định của pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự là trình độ, năng lực chuyên môn của cán bộ tiến hành tố tụng. Vì vậy có thể nói trình độ năng lực chuyên môn của cán bộ tiến hành tố tụng có ảnh hưởng lớn đến kết quả hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng. Hiện nay, đội ngũ Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán và những người tiến hành tố tụng khác đang từng bước nâng cao chất lượng về nghiệp vụ, tiêu chuẩn hoá ở trình độ cao, đáp ứng yêu cầu khoa học phát triển và chính sách hình sự trong thời kỳ đổi mới nên trình độ năng lực chuyên môn của cán bộ tiến hành tố tụng lại cũng là căn cứ quan trọng để xác định thời hạn. Trong Bộ luật Tố tụng Hình sự hiện hành những quy định về thời hạn đều tính toán đến khả năng thực hiện của con người. Chẳng hạn, theo điểm c, d khoản 3 Điều 119 Bộ luật Tố tụng Hình sự quy định về “Thẩm quyền gia hạn điều tra của Viện kiểm sát”. Trong đó, có quy định cụ thể như sau: “c) Đối với tội phạm rất nghiêm trọng thì Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện, Viện kiểm sát quân sự khu vực gia hạn điều tra lần thứ nhất; Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu gia hạn điều tra lần thứ hai. Trong trường hợp vụ án được thụ lý để điều tra ở cấp tỉnh, cấp quân khu thì Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu gia hạn điều tra lần thứ nhất và lần thứ hai; d) Đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng thì Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu gia hạn điều tra lần thứ nhất và lần thứ hai; Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Viện kiểm sát quân sự trung ương gia hạn điều tra lần thứ ba.” Trong quy định này, luật đã xác định những cơ quan có trình độ chuyên môn nghiệp vụ cũng như cơ sở kỹ thuật cao hơn thì có quyền tác động nhiều hơn đối với thời hạn điều tra vụ án (Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện, Viện kiểm sát quân sự GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 9 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự khu vực chỉ được gia hạn điều tra lần thứ nhất, muốn gia hạn điều tra lần thứ hai phải do Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu tiến hành). Xem xét dưới góc độ của từng cơ quan hay từng chủ thể tiến hành tố tụng, chúng ta dễ dàng nhìn thấy việc quy định thời hạn cụ thể cho các cơ quan hay các chủ thể này đều xuất phát từ hai điều kiện chính, đó là trình độ chuyên môn và điều kiện cơ sở vật chất kỹ thuật. Về mặt lý thuyết, nếu một đơn vị nào đó được xem là có trình độ chuyên môn cao và được tạo nhiều điều kiện về cơ sở vật chất kỹ thuật thì đương nhiên khoảng thời gian được áp dụng cho các đơn vi đó sẽ ngắn hơn so với các đơn vi còn lại nhưng thấp hơn về trình độ chuyên môn hay thấp hơn về cơ sở vật chất phục vụ cho vấn đề nghiệp vụ của mình. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự liên quan đến thời hạn dường như chỉ mang tính chất ước lượng theo tỷ lệ trung bình. Điều này có thể được nhìn nhận một cách đúng đắn ở giai đoạn hiện nay khi cả nước Việt Nam chỉ áp dụng duy nhất một Bộ luật tố tụng hình sự làm tiêu chuẩn về mọi vấn đề có liên quan đến việc giải quyết một vụ án hình sự, nhưng xét về trình độ khoa học kỹ thuật thì nhiều tỉnh, thành phố sẽ không có được sự tương đồng. Điều này đòi hỏi một sự làm việc nghiêm túc và cẩn trọng từ các cơ quan cũng như người tiến hành tố tụng, họ phải sử dụng một cách hợp lý và thật sự cân nhắc đối với khoảng thời gian đã được giao cho. Nhìn chung, mức độ tác động đến thời hạn do trình độ, năng lực chuyên môn của cán bộ tiến hành tố tụng quyết định, cùng với điều kiện cơ sở vật chất kỹ thuật, phương tiện nghiệp vụ mà các cơ quan tiến hành tố tụng được Nhà nước trang bị. Đặc điểm thứ năm, thời hạn trong tố tụng hình sự thường mang tính chất linh hoạt, hướng đến việc phù hợp với hoàn cảnh vụ việc cũng như điều kiện thực tế của xã hội. Để xem xét tính chất linh hoạt, hướng đến việc phù hợp với hoàn cảnh vụ việc cũng như điều kiện thực tế của xã hội của thời hạn trong tố tụng hình sự cần xem xét dưới hai góc độ chính. Đó là thời hạn trong tố tụng hình sự xem xét qua các thời kỳ và thời hạn trong tố tụng hình sự xem xét ở thời kỳ hiện nay. Xem xét sự linh hoạt, phù hợp với thực tiễn xã hội của các quy định về thời hạn của tố tụng hình sự là sự thể hiện một cách nhìn chung nhất và sự tương quan giữa các nguồn về pháp luật tố tụng hình sự qua các thời kỳ với nhau liên quan đến các quy định về thời hạn. Trong mỗi thời kỳ, mỗi giai đoạn lịch sử, Nhà nước ta luôn đề ra chính sách hình sự khác nhau, đáp ứng yêu cầu cụ thể của tình hình, nhiệm vụ cấp bách của Nhà nước vào thời kỳ, giai đoạn đó. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 10 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, bộ luật hình sự 1985 và Bộ luật tố tụng hình sự 1988 đã quán triệt và thể chế hoá đường lối đổi mới của Đảng và Nhà nước. Lần đầu tiên việc xác định thời hạn cũng như trình tự, thủ tục, thẩm quyền của các cơ quan tiến hành tố tụng được quy định một cách chi tiết, có hệ thống, đáp ứng yêu cầu, mục đích nhiệm vụ của tố tụng hình sự trong giai đoạn đổi mới. Cùng với sự phát triển vượt bật về kinh tế, xã hội, Đảng và Nhà nước đã chủ trương cải cách tư pháp coi đây là nhân tố quan trọng thúc đẩy quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 ra đời. Có thể nhận thấy rằng những quy định về thời hạn trong Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 đã được quy định lại một cách chặt chẽ hơn, chính xác hơn, phù hợp hơn. Đặc biệt, để tăng cường hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm trong thời kỳ mới, đồng thời vẫn đảm bảo các quyền tự do, dân chủ của công dân, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đã quy định thủ tục tố tụng rút gọn và thời hạn tiến hành thủ tục tố tụng rút gọn trong một chương mới (Chương XXXIV từ Điều 318 đến Điều 324). Sự ra đời của thủ tục rút gọn trong hoạt động tố tụng đã thể hiện tính linh hoạt của chế định thời hạn trong tố tụng hình sự góp phần thực hiện chính sách hình sự trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể một cách phù hợp nhất. Trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 nói riêng, tính chất linh hoạt, hướng đến việc phù hợp với hoàn cảnh vụ việc cũng như điều kiện thực tế của xã hội cũng được thể hiện một cách rõ ràng. Điều này được cụ thể hoá thông qua các quy định về kéo dài thời hạn, tính lại thời hạn,.. trong Bộ luật tố tụng hình sự. Nếu Bộ luật tố tụng hình sự chỉ quy định một cách đơn thuần về thời hạn theo hướng cố định, tức là chỉ ra một cách cụ thể đối với trường hợp nào thì thời hạn sẽ tương ứng với giai đoạn đó, không thay đổi thì sẽ làm mất đi tính linh hoạt trong quá trình giải quyết vụ việc. Vì khi so sánh các vụ việc với nhau thì từng vụ việc khác nhau sẽ có những mức độ cũng như tính chất phức tạp khác nhau, việc quy định một cách cứng nhắc, máy móc thời hạn theo hướng cố định có thể sẽ dẫn đến việc không đạt được hiệu quả cao đối với từng vụ việc cụ thể. Do đó, các quy định thể hiện tính linh hoạt của vấn đề xác định thời hạn trong tố tụng hình sự là thật sự cần thiết và góp phần to lớn vào việc hoàn thiện quá trình giải quyết vụ án hình sự. Điều này một mặt tạo nên tâm lý ổn định cho các cơ quan tiến hành tố tụng hay người tiến hành tố tụng khi họ không bị áp đặt quá nhiều về áp lực về thời gian để giải quyết vụ án hình sự và góp phần làm cho các chủ thể này có được các điều kiện thuận lợi để phát triển khả năng của mình hơn. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 11 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Nhìn chung, đặc điểm của thời hạn trong tố tụng hình sự là sự thể hiện một cách chung nhất các vấn đề liên quan đến mức độ cũng như phạm vi giải quyết một vụ án hình sự. So với các lĩnh vực tố tụng khác, thời hạn trong tố tụng hình sự cũng mang nhiều đặc điểm nổi bật nhất định, và những đặc điểm này xuất phát nhiều từ bản chất của vụ việc cũng như cách thức để giải quyết vụ việc đó. 1.1.3. Vai trò của chế định thời hạn trong tố tụng hình sự Nghiên cứu về vai trò của chế định thời hạn trong tố tụng hình sự là việc tìm hiểu về những giá trị pháp lý cũng như giá trị về mặt thực tiễn của việc áp dụng chế định này vào thực tiễn giải quyết vụ án hình sự. Xuất phát từ cơ sở đó, vai trò của chế định thời hạn trong tố tụng hình sự được thể hiện dưới các góc độ sau: Thứ nhất, đảm bảo cho việc giải quyết vụ án hình sự được tiến hành một cách nhanh chóng và kịp thời. Quyền và lợi ích hợp pháp của công dân được tôn trọng, công tác đấu tranh tội phạm ngày càng có có hiệu quả, tránh trường hợp bỏ lọt tội phạm. Cùng với việc áp dụng pháp luật hình sự, việc đảm bảo đầy đủ trình tự trong đó có việc thực hiện nghiêm chỉnh các quy định pháp luật về thời hạn trong tố tụng hình sự đã góp phần thực hiện nhiệm vụ bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, trật tự an toàn xã hội, quyền lợi hợp pháp của công dân, xử lý nghiêm minh chính xác tội phạm, thực hiện chính sách hình sự từng thời kỳ của Nhà nước Công hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đồng thời, các quyền dân chủ của công dân được tôn trọng, dân chủ xã hội chủ nghĩa được phát huy, pháp chế xã hội chủ nghĩa được tăng cường. Đây chính là những mục tiêu phấn đấu trong quá trình áp dụng các quy định pháp luật về thời hạn trong tố tụng hình sự. Về mặt lý thuyết nếu các Cơ quan tiến hành tố tụng và Người tiến hành tố tụng vận dụng một cách hợp lý và hợp pháp các quy định về thời hạn trong tố tụng hình sự thì đó là một điều kiện quan trọng góp phần vào việc giải quyết có hiệu quả tội phạm cũng như đảm bảo một cách đầy đủ quyền và lợi ích của người dân không bị xâm phạm. Một nguyên tắc chung của quy định về thời hạn trong tố tụng hình sự chính là tính nhanh chóng và hiệu quả. Các quy định về thời hạn trong tố tụng hình sự đã được tính toán một cách khoa học trên cơ sở khả năng giải quyết cũng như khả năng áp dụng vào thực tế. Do đó, nếu các chủ thể có thẩm quyền thực hiện một cách đây đủ quy định trên thì đó sẽ là một trong số những cơ sở quan trọng để vụ án nhanh chóng được giải quyết và giải quyết có hiệu quả, điều này sẽ trực tiếp đem lại lợi ích trực tiếp cho các bên trong vụ án hình sự. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 12 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Thứ hai, tạo nên một khung thời gian nhất định để các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện nhiệm vụ, chức năng của mình và góp phần nâng cao ý thức làm việc của các cơ quan đó, tránh tình trạng tùy tiện của các cơ quan tiến hành tố tụng. Việc áp dụng các quy định pháp luật về thời hạn trong tố tụng hình sự góp phần nâng cao tinh thần trách nhiệm, chống lạm quyền, chống tuỳ tiện, ngăn ngừa vi phạm pháp luật làm ảnh hưởng đến uy tín và hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật. Tính xác định về thời gian, tính bắt buộc cho từng giai đoạn tố tụng, hoạt động tố tụng (như điều tra, kiểm sát điều tra, xét xử, các biện pháp ngăn chặn…) trong thời hạn bao hàm ý nghĩa ràng buộc tất cả các cơ quan tiến hành tố tụng phải tuân thủ pháp luật trên nền tảng pháp chế và dân chủ. Đặc điểm này vừa tạo ra quyền để cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện đạt hiệu quả, mục đích của luật tố tụng, vừa tạo ra nghĩa vụ buộc các cơ quan tiến hành tố tụng phải hoàn thành chức năng đúng thời điểm nhất định. Có như vậy, quyền lợi ích hợp pháp của công dân mới được đảm bảo. Trình tự thủ tục trong tố tụng Hình sự là trình tự khép kín, chặt chẽ, không có hoạt động tố tụng nào lại không bị ràng buộc bởi một thời hạn cụ thể, để đặt cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong tình trạng có ý thức đề cao tinh thần trách nhiệm về các hoạt động của mình đảm bảo thời gian quy định mà vẫn đạt hiệu quả, đồng thời chống tuỳ tiện và những biểu hiện vi phạm quyền và lợi ích hợp pháp của những người tham gia tố tụng. Bên cạnh đó, việc tạo nên một khung thời gian nhất định để các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện nhiệm vụ, chức năng của mình sẽ tạo cơ hội cho các cơ quan này có sự phối hợp đồng bộ với nhau trong việc giải quyết một vụ án hình sự đồng thời cũng đảm bảo tính liên tục của việc giải quyết các vụ án trên. Khi được giao cho một khoảng thời gian nhất định, chủ thể tiến hành tố tụng với những cơ sở chuyên môn của mình sẽ thực hiện những nghiệp vụ cần thiết, tuy nhiên, vấn đề là ở chổ không phải vụ án nào cũng chỉ liên quan đúng đến chuyên môn của họ. Cụ thể có những vụ án mà lĩnh vực chuyên môn cần điều tra có liên quan đến pháp y, hay giám định tài sản thì với vai trò của mình không một cơ quan điều tra nào có thể đảm nhận hết các công việc đó được và đòi hỏi các cơ quan này phải có sự phối hợp với các cơ quan chuyên môn khác có liên quan. Thời hạn trong tố tụng hình sự sẽ tạo nên một khung thời gian pháp lý để các bên có được những sự tương tác tốt nhất nhằm mục đích chung là giải quyết vụ án hình sự. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 13 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Thứ ba, thời hạn trong tố tụng Hình sự thể hiện sự khoa học trong việc giải quyết một vụ án hình sự. Phát huy hiệu quả quản lý của Nhà nước, nâng cao chất lượng tố tụng nước ta hiện nay. Thời hạn trong tố tụng hình sự được xây dựng trên một đại lượng có tính khách quan đó là thời gian. Khách quan là bởi vì các khoảng thời gian là những đơn vị vật chất mà con người không thể tác động dựa trên ý chí chủ quan của mình. Một ngày, một tháng không thể dài ra hay ngắn lại dựa theo ý chí chủ quan của bất kỳ ai. Việc xây dựng những thời hạn trong tố tụng Hình sự dựa trên cơ sở lý luận khoa học và cơ sở thực tiễn, đã được rút, tổng kết từng thời kỳ. Việc xác định các thời hạn ấy không phải do ý định chủ quan của nhà làm luật mà phải phù hợp với thực tiễn khách quan, nếu không nó sẽ dễ trở nên lạc hậu trong quá trình thực tiễn hoặc không đảm bảo tính khả thi trước những biến đổi không ngừng của đời sống kinh tế xã hội. Có thể nói, việc quy định về thời hạn trong tố tụng Hình sự là một công cụ vô cùng hữu hiệu trong việc giải quyết vụ án Hình sự, tuy nhiên, phần lớn các quy định này chủ yếu được thực hiện theo hướng tự kiểm soát. Do đó, để góp phần cho việc thực hiện các quy định về thời hạn trong tố tụng Hình sự, cần thiết phải có sự kiểm tra và giám sát trực tiếp của cơ quan quan nhà nước mà cụ thể là Viện kiểm sát nhân dân. Viện kiểm sát nhân dân với vai trò và chức năng của mình trong toàn bộ quá trình giải quyết vụ án Hình sự thông qua việc thực hiện chức năng kiểm tra và giám sát. Việc kiểm tra và giám sát phải tuân thủ pháp luật về thời hạn cũng là một nhiệm vụ vô cùng quan trọng của Viện kiểm sát nhân dân. Vì suy cho cùng nếu Viện kiểm sát không nắm được quá trình giải quyết vụ án Hình sự từ giai đoạn khởi tố đến giai đoạn thi hành án thì khi gặp phải những trục trặc gì thì Viện kiểm sát sẽ là cơ quan đầu tiên bị truy cứu trách nhiệm. Mặt khác, cơ quan tiến hành tố tụng khi thực hiện nhiệm vụ của mình cũng phải thường xuyên báo cáo để Viện kiểm sát nắm được tình hình và kịp thời đề xuất những giải pháp có liên quan. Do đó, nếu thực hiện đúng vai trò và nhiệm vụ của mình thì cơ quan tiến hành tố tụng đảm bảo được việc tuân thủ quy định về thời hạn trong tố tụng hình sự thông qua sự kiểm tra và giám sát của Viện kiểm sát nhân dân. Nhìn chung, quy định về thời hạn trong tố tụng hình sự chiếm giữ vai trò vô cùng quan trọng và được xem là cơ sở để các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện chức năng và nhiệm vụ của mình trong việc giải quyết vụ án Hình sự. Bên cạnh đó, quy định về thời hạn trong tố tụng Hình sự cũng cho thấy được vai trò của các cơ GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 14 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự quan khác có liên quan, đặc biệt là Viện kiểm sát nhân dân trong việc kiểm tra và giám sát toàn bộ các giai đoạn tố tụng. 1.2. Cơ sở lý luận về thời hạn 1.2.1. Cơ sở khoa học xác định thời hạn Thứ nhất, căn cứ vào tính chất nghiêm trọng của tội phạm. Theo quy định của pháp luật thì chỉ những hành vi nào nguy hiểm đáng kể cho xã hội, xâm phạm đến những quan hệ xã hội được pháp luật Hình sự bảo vệ thì mới coi là tội phạm. Bộ luật Hình sự còn phân biệt tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng theo tiêu chí mức độ gây nguy hại cho xã hội và mức hình phạt dư liệu trong Bộ luật Hình sự4. Việc phân biệt này có ý nghĩa nhằm hướng đến nhiều mục tiêu, trong đó việc xác định những thời hạn tương ứng với tính chất nghiêm trọng của tội phạm, mức độ phức tạp của vụ án là một mục tiêu quan trọng. Đối với một vụ án đã được khởi tố, mà tính chất của tội phạm nghiêm trọng, có hậu quả gây nguy hiểm rất lớn cho xã hội, do nhiều người, phạm tội dưới hình thức đồng phạm hoặc có tổ chức, xâm phạm nhiều khách thể, thực hiện trên nhiều địa bàn khác nhau… Thì thời hạn điều tra phải dài hơn thời hạn điều tra những tội phạm ít nghiêm trọng hơn (ví dụ: Các tội xâm phạm an ninh quốc gia, các tội phạm về tham nhũng…). Bởi vì, đối với những tội phạm có tính chất nghiêm trọng như vậy đòi hỏi cơ quan điều tra phải tiến hành nhiều hoạt động tố tụng, hành vi tố tụng, bằng nhiều biện pháp nghiệp vụ đa dạng như hỏi cung bị can, lấy lời khai người làm chứng, người bị hại, tổ chức đối chất, nhận dạng, khám xét, thu giữ, kê biên tài sản, khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, thực nghiệm điều tra, giám định, uỷ thác điều tra...trên một phạm vi rộng nhằm tìm ra sự thật của vụ án. Để một thời hạn trong tố tụng hình sự có sự phù hợp về mặt pháp lý cũng như thực tiễn khi quy định cần căn cứ vào tính chất nghiêm trọng của tội phạm theo thứ tự ưu tiên như sau: + Đầu tiên, đối với tội phạm ít nghiêm trọng. Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại không lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến ba năm tù. 4 Khoản 2 Điều 8 Bộ luật hình sự năm 1999 quy định: “Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi được quy định trong Bộ luật này, tội phạm được phân thành tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng”. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 15 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự + Thứ hai, đối với tội phạm nghiêm trọng. Tội phạm nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến bảy năm tù. + Thứ ba, đối với tội phạm rất nghiêm trọng. Tội phạm rất nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại rất lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là đến mười lăm năm tù. + Cuối cùng, đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là tội phạm gây nguy hại đặc biệt lớn cho xã hội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên mười lăm năm tù, tù chung thân hoặc tử hình. Đối với tội phạm có mức độ càng nghiêm trọng thì thời hạn giải quyết cho các thủ tục tố tụng càng phải dài hơn để đảm bảo tính chính xác cũng như tính hợp lý cho thời hạn đó. Tuy nhiên, cũng cần phải xác định rõ rằng thời gian dài là để bảo đảm tính chất nghiêm trọng của tội phạm được làm sáng tỏ, rõ ràng nhưng đây phải là khoảng thời gian hợp lý để các chủ thể liên quan nhận được một kết quả, một nhận định thỏa đáng chứ không phải thời hạn càng dài thì càng tốt. Thứ hai, căn cứ vào mức độ phức tạp của vụ án. Bên cạnh việc dựa vào tính chất nghiêm trọng của tội phạm các nhà làm luật còn dựa vào mức độ phức tạp của vụ án để quy định thời hạn. Hiện nay vẫn chưa có bất kỳ quy định nào cho thấy sự biểu hiện cụ thể của mức độ phức tạp vụ án. Tuy nhiên vấn đề này thường được các cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết dựa trên thực tiễn vụ án để có những biện pháp phù hợp. Đối với thời hạn quy định cho việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố trước khi quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự theo Điều 103 Bộ luật Tố tụng Hình sự đã dựa vào mức độ phức tạp hoặc kém phức tạp của vụ án làm căn cứ xác định thời hạn dài hay ngắn. Chẳng hạn, theo Điều 103 khoản 2 Bộ luật tố tụng Hình sự, trong thời hạn hai mươi ngày, kể từ ngày nhận được tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, cơ quan điều tra trong phạm vi trách nhiệm của mình phải kiểm tra, xác minh nguồn tin và quyết định việc khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án Hình sự. Trong trường hợp sự việc bị tố giác, tin báo về tội phạm hay kiến nghị khởi tố có nhiều tình tiết phức tạp hoặc phải kiểm tra, xác minh tại nhiều địa điểm thì thời hạn để giải quyết tố giác và tin báo có thể dài hơn, nhưng không quá hai tháng. Căn cứ tính chất nghiêm trọng của tội phạm, mức độ phức tạp của vụ án để xác định thời hạn, là căn cứ khoa học dựa trên định tính của sự việc đề ra định lượng về thời gian để giải quyết sự việc. Có thể nói, căn cứ này tỷ lệ thuận với độ dài ngắn GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 16 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự của thời hạn. Không thể trong một khoảng thời gian ngắn mà đảm bảo được hiệu quả tố tụng, cũng như không thể đạt được hai yêu cầu vừa khẩn trương, vừa chính xác đối với những tội phạm rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng, những vụ án phức tạp. 1.2.2. Ý nghĩa thời hạn trong tố tụng hình sự Thứ nhất, dưới góc độ thực tiễn, thời hạn trong tố tụng Hình sự góp phần đảm bảo tính dân chủ, công bằng và hợp lý trong tố tụng Hình sự. Bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân trong hoạt động tố tụng. Dân chủ hoá mọi mặt đời sống xã hội là yêu cầu, là mục tiêu mà pháp luật đang hướng tới. Tố tụng Hình sự Việt Nam thể hiện các nguyên tắc tiến bộ, một mặt yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng tuân thủ nghiêm chỉnh pháp luật, mặt khác đòi hỏi phải bảo đảm quyền con người, quyền và lời ích hợp pháp của công dân trong hoạt động tố tụng. Các nguyên tắc này cũng góp phần chi phối cả việc xác định thời hạn trong tố tụng Hình sự. Do đó, việc quy định thời hạn trong tố tụng Hình sự cũng là một cách thức cụ thể để thể hiện ý nghĩa này của pháp luật tố tụng hình sự. Thời hạn tạm giữ, thời hạn tạm giam, thời hạn kháng cáo bản án hoặc quyết định sơ thẩm, ... thể hiện rõ nét việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo... Ví dụ, Điều 83, khoản 1 và Điều 86 khoản 3 Bộ luật tố tụng hình sự quy định sau khi bắt hoặc nhận người bị bắt trong trường hợp khẩn cấp hoặc phạm tội quả tang, cơ quan điều tra phải lấy lời khai ngay và trong thời hạn 24 giờ phải ra quyết định tạm giữ hoặc trả tự do cho người bị bắt… Trong thời hạn 12giờ (trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988, thời hạn này là 24 giờ) kể từ khi ra quyết định tạm giữ, quyết định tạm giữ phải được gửi cho Viện kiểm sát cùng cấp. Nếu xét thấy việc tạm giữ không có căn cứ hoặc không cần thiết thì Viện kiểm sát ra quyết định huỷ bỏ quyết định tạm giữ và người ra quyết định tạm giữ phải trả lại tự do ngay cho người bị tạm giữ. Thời hạn ra quyết định tạm giữ và thời hạn kiểm sát tạm giữ trên đây bảo đảm quyền lợi của người bị nghi vấn có hành vi phạm tội, bị bắt trong trường hợp khẩn cấp hoặc phạm tội quả tang, người phạm tội tự thú, đầu thú hoặc người bị bắt theo quyết định truy nã. Đặc biệt đối với những vụ án được xem là “án oan”, thì việc thi hành hiệu lực về thời hạn trong tố tụng hình sự sẽ tạo cơ sở cho việc nhanh chóng giải quyết vụ việc và trả lại sự công bằng cho người vô tội, đồng thời cũng nhanh chóng đặt ra các giải pháp để tiếp tục điều tra và phát hiện các tình tiết mới nhằm xử lý đúng người, đúng tội. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 17 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự Bên cạnh đó, khi thực hiện đúng các quy định về thời hạn cũng được xem là một yếu tố quan trọng để góp phần nâng cao sự tin tưởng của nhân dân vào cơ quan nhà nước. Dưới góc độ quần chúng nhân dân, khi một vụ án được giải quyết một cách nhanh chóng sẽ góp phần to lớn vào việc ổn định cuộc sống người dân qua việc trừng trị đúng người, đúng tội, góp phần ngăn ngừa các loại tội phạm tương tự xảy ra trong dân cư. Ngoài ra, việc thực hiện đúng các quy định trên sẽ tạo điều kiện quan trọng để người dân có thêm niềm tin vào sự công bằng của pháp luật và cơ quan tư pháp hiện nay. Đây cũng được xem là mục đích quan trọng của việc thực hiện các giai đoạn tố tụng hình sự. Với những quy định thời hạn chặt chẽ trong tất cả các giai đoạn tố tụng, pháp luật tố tụng Hình sự đề cao tinh thần trách nhiệm, tính chủ động, tránh mọi biểu hiện tuỳ tiện trong hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, đồng thời đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo, bảo đảm tính dân chủ trong tố tụng hình sự. Thứ hai, dưới góc độ pháp lý, việc xây dựng chế định về thời hạn hướng đến việc hoàn thiện các quy định pháp luật trong lĩnh vực tố tụng Hình sự, nâng cao hiệu quả quản lý của Nhà nước, củng cố và tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa. Mọi cơ quan Nhà nước, tổ chức, tổ chức xã hội và công dân đều phải nghiêm chỉnh tuân thủ các quy định pháp luật nói chung, pháp luật tố tụng hình Sự nói riêng, đảm bảo hoạt động tư pháp phải nhằm đấu tranh nghiêm trị các tội chống Tổ quốc, chống chế độ, tội tham nhũng và các tội Hình sự khác, bảo vệ quyền và các lợi ích hợp pháp của công dân. Khắc phục tình trạng bắt và giam giữ oan sai, xét xử không công minh, vi phạm quyền dân chủ của công dân. Các cơ quan tư pháp phải là mẫu mực của việc tuân thủ Hiến pháp và pháp luật, phải thể hiện công lý, tính dân chủ công khai trong hoạt động. Vì vậy, việc xác định thời hạn cụ thể trong từng giai đoạn tố tụng có ý nghĩa rất lớn. Nó buộc cơ quan và cán bộ Nhà nước làm công tác bảo vệ pháp luật phải hoạt động trong giới hạn thời gian luật định, đảm bảo được yêu cầu hiệu quả công tác mà vẫn tôn trọng những quyền lợi hợp pháp của công đân, đồng thời nó yêu cầu bất cứ công đân, tổ chức nào cũng phải có nghĩa vụ chấp hành quy định của pháp luật Tố tụng Hình sự. Bên cạnh đó, như đã phân tích việc xây dựng một chế định về thời hạn trong tố tụng hình sự hiện nay đã cho thấy được tính kế thừa sâu sắc giữa các quy định pháp luật hình sự qua các thời kỳ. Có thể nhận thấy không một Bộ luật Hình sự nào cho đến nay không được xây dựng dựa trên cơ sở thời hạn. Vì vậy quy định về thời hạn trong tố tụng Hình sự hiện nay được xem là quy định đã trải qua sự kế thừa từ GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 18 SVTH: Lê Anh Lộc Luận văn tốt nghiệp : Thời hạn trong pháp luật tố tụng hình sự nhiều nguồn khác nhau và các nguồn này đều có chung mục đích là làm sao cho quy định về thời hạn được áp dụng hợp lý và có hiệu quả tốt nhất. Chính những quy định về thời hạn trong tố tụng Hình sự đã thể hiện một cách rõ nhất bản chất của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, mang tính giai cấp triệt để nhưng cũng thấm thuần tính nhân dân sâu sắc. Tóm lại, nghiên cứu các vấn đề mang tính khái quát chung về thời hạn trong tố tụng hình sự sẽ cho chúng ta có một cái nhìn chung nhất về sự ra đời cũng như vai trò và ý nghĩa của chế định này. Bên cạnh đó, việc nghiên cứu trên cũng chỉ ra được những cơ sở lý luận quan trọng về chế định liên quan đến thời hạn trong tố tụng hình sự. Những vấn đề này sẽ giúp chúng ta có được những nền tảng quan trọng trong việc tìm hiểu về các quy định cụ thể liên quan đến thời hạn trong tố tụng hình sự ở các Chương sau của bài viết. GVHD: Th.s Mạc Giáng Châu 19 SVTH: Lê Anh Lộc