Tài liệu Thơ chữ hán nguyễn du - thực và mộng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH NGÔ THỊ THANH TÂM THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU - THỰC VÀ MỘNG LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH NGÔ THỊ THANH TÂM THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU - THỰC VÀ MỘNG Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS.LÊ THU YẾN Thành phố Hồ Chí Minh – 2012 LỜI TRI ÂN Tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS. Lê Thu Yến, người đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, quý Thầy Cô khoa Ngữ Văn, Phòng Sau Đại học và Thư viện trường đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi học tập và nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến Thư viện Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Thư viện Khoa học Xã hội đã hỗ trợ cho tôi trong việc tra cứu tài liệu để thực hiện luận văn. Kính gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, những người thân đã luôn quan tâm, động viên và giúp đỡ để tôi hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 4 năm 2012 Ngô Thị Thanh Tâm MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ....................................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. 8 4. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................... 8 5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................... 9 6. Đóng góp của đề tài ............................................................................................. 10 7. Kết cấu của luận văn ........................................................................................... 10 PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................................... 12 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ..................................................................... 12 1.1. Thời đại Nguyễn Du ......................................................................................... 12 1.1.1. Chế độ phong kiến khủng hoảng trầm trọng ............................................ 12 1.1.2. Sự bùng nổ của phong trào nông dân khởi nghĩa ...................................... 14 1.1.3. Sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa...................................................... 17 1.2. Gia thế và cuộc đời Nguyễn Du ....................................................................... 19 1.2.1. Gia thế Nguyễn Du .................................................................................... 19 1.2.2. Cuộc đời Nguyễn Du ................................................................................. 20 1.3. Thơ chữ Hán Nguyễn Du ................................................................................. 22 1.3.1. Thanh Hiên thi tập ..................................................................................... 23 1.3.2 Nam Trung tạp ngâm .................................................................................. 25 1.3.3 Bắc hành tạp lục ......................................................................................... 26 1.4. Quan niệm về thực và mộng ............................................................................. 28 1.4.1. Quan niệm về thực .................................................................................... 28 1.4.2 Quan niệm về mộng .................................................................................... 30 Chương 2. CÕI THỰC VÀ CÕI MỘNG TRONG THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU 35 2.1.Cõi thực trong thơ chữ Hán Nguyễn Du ........................................................... 35 2.1.1. Hiện thực đời sống xã hội.......................................................................... 35 2.1.2. Hiện thực đời sống bản thân ...................................................................... 53 2.2. Cõi mộng trong thơ chữ Hán Nguyễn Du ........................................................ 60 2.2.1. Cõi mong ước ............................................................................................ 60 2.2.2. Cõi hư ảo ................................................................................................... 69 Chương 3. TƯƠNG QUAN GIỮA THỰC VÀ MỘNG TRONG THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU .......................................................................................... 80 3.1. Từ thực đến mộng ............................................................................................ 80 3.1.1. Từ lý tưởng xả thân cống hiến đến thất vọng chán chường ...................... 80 3.1.2. Từ thực tế đời sống lang bạt đến mong ước viễn vông ............................. 84 3.1.3. Từ khủng hoảng tâm lý đến trốn chạy vào mộng ...................................... 86 3.2. Từ mộng trở về thực ......................................................................................... 89 3.2.1. Bước ra từ cõi mộng .................................................................................. 89 3.2.2. Trở về với cõi thực .................................................................................... 94 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 101 THƯ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................... 104 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1.Bên cạnh tuyệt tác Truyện Kiều, thơ chữ Hán Nguyễn Du đã và đang được quan tâm một cách xứng đáng. Bởi những áng thơ chữ Hán Nguyễn Du quả là “mới lạ, độc đáo trong một nghìn năm thơ chữ Hán của ông cha ta” cũng như so với mấy ngàn năm thơ chữ Hán của Trung Quốc. [23;tr.7]. “Về phương diện kết tinh nghệ thuật, thơ chữ Hán Nguyễn Du đã đạt đến trình độ cổ điển, đỉnh cao của nền văn học trung đại Việt Nam” [2;tr.11]. Trong khoảng mấy mươi năm trở lại đây, việc nghiên cứu thơ chữ Hán Nguyễn Du đã đạt được những thành tựu cơ bản trên nhiều phương diện: sưu tầm, dịch thuật, giới thiệu, nghiên cứu giá trị nội dung, đặc điểm nghệ thuật và những đóng góp của tài năng thơ chữ Hán Nguyễn Du đối với sự nghiệp phát triển văn học dân tộc… Nhưng hãy còn đó nhiều vấn đề chưa được khơi mở hết bởi “về tư tưởng, thơ chữ Hán của Nguyễn Du như một khối trầm tích lớn, phần chìm của tảng băng trôi” [2;tr.11]. Do đó, những áng thơ trác tuyệt ấy còn “ẩn chứa một tiềm năng vô tận về ý nghĩa” [23;tr.7]. 1.2. Đối với việc nghiên cứu thơ chữ Hán Nguyễn Du, còn nhiều hướng khai thác thú vị, hấp dẫn đang chờ đợi, “khiêu khích” những người say mê nghiên cứu khoa học. Vì lẽ đó, tuy đã có rất nhiều công trình nghiên cứu lớn nhỏ khác nhau về thơ chữ Hán Nguyễn Du nhưng chúng tôi vẫn thiết tha muốn góp phần vào hành trình khám phá thế giới thi ca rộng lớn và độc đáo ấy. Nếu như ở Truyện Kiều, tâm tình Nguyễn Du được bộc lộ gián tiếp, được ánh xạ qua sự kể chuyện khách quan thì thơ chữ Hán được xem là nơi giải bày trực tiếp tấm lòng của ông, ghi dấu trung thành những sự biến trong cuộc đời thăng trầm của nhà thơ. Theo ý kiến của Nguyễn Huệ Chi thì “Nguyễn Du không phải là con người hành động mà là con người tư tưởng”. Và “trong con người Nguyễn Du đã luôn luôn xảy ra những cuộc xung đột – một bên là tư tưởng chính thống của nhà thơ, một bên là hiện thực chói chang, sừng sững” [12;tr.59]. Trên đây là những cơ sở bước đầu giúp người viết phân tách thơ chữ Hán Nguyễn Du thành hai mảng thực và mộng, định hướng cho đề tài. Đọc thơ chữ Hán Nguyễn Du, không khó để nhận thấy sự tồn tại đồng thời của hai thế giới nghệ thuật. Một thế giới thực với những miêu tả, phản ánh cụ thể và xúc động về cuộc sống xã hội - con người xung quanh nhà thơ. Một thế giới khác - vô hình - tồn tại song song, đôi khi hòa lẫn vào thế giới thực. Đó là thế giới của những giấc mơ, của mong ước, của mộng mị… Nguyễn Du không thể xao lãng với “những điều trông thấy”. Với “Con mắt trông thấy sáu cõi, tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời” Nguyễn Du đã đưa vào thơ chữ Hán mọi vang vọng của cuộc đời, tạo nên một bức tranh hiện thực rộng lớn và sinh động. Song song với bức tranh hiện thực ấy, Nguyễn Du có cả một thế giới mộng ảo. Con người thơ vốn thâm trầm, kín đáo và nội tâm ấy đã tự tìm cho mình một thế giới riêng tây. Hoặc thả hồn theo những giấc chiêm bao, hướng mình về quá khứ với cảm hứng hoài cổ, hoặc đắm mình trong những suy tưởng về cuộc đời hư ảo… Chính nhà thơ cũng tự thấy mình là người hay sống trong mộng mị như bạn ông từng nhận xét: Tri giao quái ngã sầu đa mộng (Ngẫu đề) (Bạn bè thân thiết lấy làm lạ rằng sao ta hay sầu mộng) Một bài viết của Mai Quốc Liên “Chín hướng tiếp cận Nguyễn Du: Nhìn lại và đi tiếp” đã gợi mở cho chúng tôi mạnh dạn nâng đề tài lên một tầm mới. Từ sự biểu hiện của hai thế giới thực – mộng nêu bật lên tư tưởng nhân văn trong sáng tác của Nguyễn Du. Đề tài “Thơ chữ Hán Nguyễn Du - thực và mộng” xứng đáng là một đối tượng nghiên cứu chuyên sâu có hệ thống. 1.3. Đề tài “Thơ chữ Hán Nguyễn Du - thực và mộng” thực sự đã gây hứng thú cho cá nhân người viết ngay từ những buổi đầu tập hợp tư liệu. Điều đó đã trở thành động lực trong suốt quá trình người viết thực hiện đề tài. Tất cả những điều nói trên chính là lý do chúng tôi lựa chọn đề tài “Thơ chữ Hán Nguyễn Du - thực và mộng”. 2. Lịch sử vấn đề Sáng tác chữ Hán của Nguyễn Du không thật sự đồ sộ về khối lượng nhưng có vị trí đặc biệt quan trọng trong di sản văn học và văn hóa dân tộc. Việc nghiên cứu thơ chữ Hán Nguyễn Du nói chung đã và đang phát triển cả về bề rộng lẫn bề sâu. Người viết chỉ chú ý điểm qua những công trình nghiên cứu từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. Sau đây là một số bài viết, công trình nghiên cứu có đề cập hoặc có liên quan trực tiếp đến đề tài: Thơ chữ Hán Nguyễn Du- thực và mộng. Hoài Thanh khám phá thế giới thơ chữ Hán Nguyễn Du bằng việc đi tìm "Tâm tình Nguyễn Du qua một số bài thơ chữ Hán"(1960): “Một điều rất rõ là Nguyễn Du đã viết dưới sự thôi thúc của những nỗi niềm không nói ra được” [12;tr.33]. Những ý kiến của Hoài Thanh đã thể hiện được quan điểm của Nguyễn Du về hiện thực. Trong lòng Nguyễn Du luôn luôn có điều bất nhẫn chính vì nhà thơ “nhìn rõ những cảnh giàu sang, cảnh cực khổ chen lẫn nhau, đối lập nhau” [12;tr.37]. Nhận xét về cái nhìn của Nguyễn Du đối với cuộc đời, Hoài Thanh cho rằng đó “rõ ràng là một cái nhìn rất bi đát và đầy phẫn uất đối với cuộc đời thời bấy giờ, chắc chắn không phải ở riêng cuộc đời ở Trung Quốc mà ở khắp mọi nơi” [12;tr.40]. Và Hoài Thanh đi đến kết luận “…thái độ Nguyễn Du rõ ràng, tình cảm Nguyễn Du chân thành, sâu sắc. Thơ Nguyễn Du do đó có giá trị hiện thực rất cao, có sức rung cảm mãnh liệt. [12;tr.41]. Sau khi nhận xét về thái độ của Nguyễn Du đối với các triều đại, Hoài Thanh khẳng định điều rõ ràng là Nguyễn Du không bằng lòng với toàn bộ cuộc đời lúc bấy giờ. Điều đó cũng có nghĩa ông cho rằng Nguyễn Du bất đắc chí, phủ nhận thực tại. Năm 1965, cuốn “Thơ chữ Hán Nguyễn Du”, một công trình nghiêm túc và giá trị ra mắt đúng vào dịp kỷ niệm 200 năm năm sinh Nguyễn Du. Trong phần giới thiệu của cuốn sách tái bản (1978), Trương Chính nhận xét: thơ chữ Hán Nguyễn Du “bài nào cũng chứa đựng một lời tâm sự” và “bộc lộ thái độ sống của ông một cách rõ nét”. Trương Chính cũng cho biết trong sáng tác của Nguyễn Du, từ Truyện Kiều, Văn tế chiêu hồn cho đến thơ chữ Hán, “điều nổi bật là nhà thơ rất gần gũi với những người nghèo khổ, bị ô nhục trong xã hội cũ, và có một cái nhìn hiện thực đối với xã hội, đối với giai cấp thống trị thời đại ông” [48;tr.17-18]. Theo Trương Chính, Nguyễn Du ít có dịp viết những bài thơ có tính hiện thực cho đến khi được đi sứ: “Mãi đến khi bước chân sang đất người, lòng thảnh thơi, nhẹ nhõm hơn được một tí, ông mới tả những cảnh bất công trong xã hội.” [48;tr.27]. Đồng tình với ý kiến của Hoài Thanh, Mai Quốc Liên khẳng định: “Cảm hứng nhân đạo chủ nghĩa của Nguyễn Du không phải là cảm hứng về một số phận riêng biệt, nó đồng thời cũng là cảm hứng về thời đại, về nhân loại” [12;tr.128]. Mai Quốc Liên cũng không quên ghi nhận rằng ảnh hưởng sâu sắc của bậc “thiên cổ văn chương” Đỗ Phủ đã “dẫn Nguyễn Du đến con đường lớn của chủ nghĩa hiện thực”. Đến với thơ chữ Hán Nguyễn Du, Xuân Diệu cảm nhận đó là một “buổi chiều thu xa xám” và “Buổi chiều đó là xã hội phong kiến ở Việt Nam, ở Trung Quốc phản ánh trong tâm hồn Nguyễn Du” [12,tr.50]. Xuân Diệu cũng thật tinh tế khi nhận xét rằng ở một số bài thơ Nguyễn Du đã tả chân thực tựa như “đã đặt ngón tay vào tận trong vết thương lở loét của xã hội” [12,tr.52]. Để rồi “Bản thân Nguyễn Du đã đem cái bệnh thời đại làm cái bệnh của chính mình, mâu thuẫn xã hội trong thời đại mình không giải quyết được, không biết cách thế nào mà giải quyết, tích lại thành một tâm hồn u uất trong tâm hồn riêng ” [12;tr.45]. Điều đặc biệt ở Nguyễn Du là ông “có những thái độ, tư tưởng ngược lại với giai cấp xuất thân của mình, nhiều điểm phù hợp với quyền lợi của đông đảo nhân dân lao động. Và cũng nhờ thế mà trên nhiều vấn đề Nguyễn Du có được cái nhìn thấu đến bản chất của hiện thực, nêu lên được sự thật có giá trị lâu dài”. [12,tr.119]. Nhận xét này được Đào Xuân Quý nêu ra trong bài nghiên cứu “Nguyễn Du trong những bài thơ chữ Hán”. Tác giả bài nghiên cứu đã chỉ ra chính cuộc đời cơ cực của Nguyễn Du khiến cái nhìn của nhà thơ đối với xã hội cũng khác hẳn cái nhìn của những người quyền quý lúc bấy giờ. Nguyễn Huệ Chi với bài viết " Nguyễn Du và thế giới nhân vật trong thơ chữ Hán" đã nêu lên tương đối đầy đủ những kiểu nhân vật xuất hiện trong thơ của Tố Như: hình ảnh tự hoạ của chính tác giả, những con người có số phận cơ cực hẩm hiu và các nhân vật lịch sử. Nguyễn Huệ Chi nhận ra bên trong con người Nguyễn Du luôn xảy ra những cuộc xung đột – “một bên là tư tưởng chính thống của nhà thơ, một bên là hiện thực chói chang, sừng sững” [12;tr.59]. Và, một cách không tự giác, Nguyễn Du đã tiến đến vạch ra được những đặc trưng bản chất của cái xã hội thời ông. Đó chính là “sự chà đạp lên mọi nhân phẩm, sự tha hóa của mọi tính cách, sự tan vỡ của mọi giá trị cao đẹp nhất”. [12,tr.72]. Nguyễn Huệ Chi dành sự quan tâm đến cảm hứng khác của Nguyễn Du là: “Xót thương cho một loại người có tài và có tình” [12,tr.71]. Nguyễn Huệ Chi đã chứng minh dù viết về đối tượng nào đi chăng nữa thì thi phẩm của Nguyễn Du vẫn thấm nhuần một chủ nghĩa nhân đạo cao cả. Trong luận án “Nguyễn Du và Đỗ Phủ - những tương đồng và dị biệt về tư tưởng nghệ thuật” của Hoàng Trọng Quyền có một nhận xét đáng lưu ý: “Từ những ám ảnh về thân phận con người đau khổ, bất hạnh, từ những nghịch lý của con người nhân văn, và đặc biệt từ nỗi tuyệt vọng vô bờ về xã hội đã chi phối mãnh liệt cái nhìn của nhà thơ về xã hội và tự nhiên” [34,tr.158]. Hoàng Trọng Quyền nhấn mạnh “cảm quan hiện thực” của Nguyễn Du trong sáng tác chữ Hán, thể hiện ở hai khía cạnh của “cái nhìn hiện thực” là “cái nhìn từ những nghịch lý” và “cái nhìn chiều kích”. Chú ý đến mặt trữ tình – nền tảng của thế giới mộng ảo trong thơ chữ Hán Nguyễn Du, Nguyễn Huệ Chi đã nhận xét: “Thơ chữ Hán Nguyễn Du chủ yếu là những vần thơ tâm tình”; “Thơ chữ Hán khắc họa cái hình ảnh trữ tình của chính Nguyễn Du, một hình ảnh rất động trước mọi biến cố của cuộc đời” [12;tr.57]. Nguyễn Lộc trong cuốn “Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII đến hết thế kỷ XIX” có những nhận định xác đáng về tâm sự của Nguyễn Du trong thơ chữ Hán: “Buồn thương như một tiếng đàn réo rắt, não nuột vang lên trong hầu hết các thi phẩm của ông” [25,tr.304]. Qua phân tích kết hợp với việc bàn luận về thái độ phức tạp của Nguyễn Du đối với các triều đại kế tiếp lúc bấy giờ, Nguyễn Lộc kết luận “Chính vấn đề cuộc đời mới là trung tâm những suy nghĩ day dứt của nhà thơ ” [25;tr.319]. Qua phân tích một số bài thơ ở cả ba tập thơ của Nguyễn Du, Nguyễn Huệ Chi đã đi đến khẳng định trong thơ chữ Hán xuất hiện “hình tượng một con người đi trong bóng đêm dày đặc, hãi hùng, bị gió lạnh dồn cả vào mình, và cứ mong cho chóng sáng mà không thấy sáng, thật đã phản ánh đúng cái cảm nghĩ tuyệt vọng của Nguyễn Du về sự mất phương hướng” [12;tr.65]. Đó là cảm hứng bi thiết của Nguyễn Du về sự mong manh của đời người, của số phận. Tác giả Nguyễn Huệ Chi nhận thấy đâu đó trong thơ Nguyễn Du “một tiếng nói sâu thẳm về cái thế giới ảo cảnh làm ta nhức nhối, nhưng cũng có sức cuốn hút lạ lùng” [12;tr.61]. Trương Chính nhận ra ở Nguyễn Du tâm sự của người bất đắc chí: “Ông cảm thấy như người đi trong đêm tối mù mịt, trơ trọi một thân trên con đường xưa cũ, gió lạnh” [48,tr.43-44]. Xét về phương diện nghệ thuật, công trình nghiên cứu đáng lưu ý là cuốn “Đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Nguyễn Du” của Lê Thu Yến. Công trình này tiến hành những khảo sát cụ thể, những chất liệu minh họa và phân tích phạm trù: hình ảnh con người nghệ thuật, không gian và thời gian nghệ thuật. Qua đó, tác giả Lê Thu Yến nhận thấy: “có rất nhiều Nguyễn Du trong một Nguyễn Du”. Thấp thoáng trong lời thơ là: “Nguyễn Du với nỗi đau nhân thế”, “những lo âu vụt vặt đời thường, và mập mờ giữa các lằn ranh của tâm trạng là những dự định nhập cuộc không thành, những bước đi tự tìm mình khắc khoải” [58;tr.57]. Ở hình tượng “Con người lãng mạn”, Lê Thu Yến thật xác đáng khi nhận diện chân dung Nguyễn Du trong mối quan hệ với những mong ước và giấc mộng: “đau khổ buồn hận con người gửi cả vào trong giấc mộng. Chìm vào hư ảo để quên thực tại đau buồn”. “Mộng nào cũng to lớn, nặng trịch: mộng mây xanh […], mộng gác vàng […],mộng cỏ bờ ao […], mộng lấy lá chuối giấu hươu[…]… Và “Mộng đến có thể an ủi con người trong phút giây. Mộng đi tâm sự càng trở nên nặng nề hơn”. [58;tr.72-73]. Con người lãng mạn ấy mơ ước thật nhiều nhưng thất bại cũng nặng nề, suốt đời âm thầm lao vào những cuộc kiếm tìm nhưng chưa bao giờ đi đến đích. Một số nhà nghiên cứu đã có đề cập đến Nguyễn Du với những nỗi niềm riêng tây, những mong ước. Nguyễn Lộc cũng có chú ý đến “mấy bài thơ có tính cách ẩn dật, thoát ly và hưởng lạc” [25;tr.304] trong mảng sáng tác của Nguyễn Du giai đoạn về sống ở quê nhà, nhưng Nguyễn Lộc khẳng định đó chỉ là ao ước của riêng nhà thơ chứ thật ra “ông vẫn không tránh khỏi cái buồn muôn thuở” [25;tr.305]. Với tâm sự buồn thương, “những ý nghĩ tiêu cực, thoát ly trần tục, có sẵn từ hồi đầu, bây giờ lại có đất để nảy nở mạnh mẽ hơn bao giờ hết: […] Nguyễn Du đi tìm trong đạo Phật, đạo giáo, trong cả hai, những liều thuốc làm dịu bớt vết thương lòng” (ý kiến của Trương Chính) [48,tr.43-44]. Qua phân tích kết hợp với việc bàn luận về thái độ phức tạp của Nguyễn Du đối với các triều đại kế tiếp lúc bấy giờ, Nguyễn Lộc kết luận: “Cảnh ngộ cá nhân của Nguyễn Du không phải là nguyên nhân nỗi buồn của nhà thơ” [25;tr.311] và “Chính vấn đề cuộc đời mới là trung tâm những suy nghĩ day dứt của nhà thơ” [25;tr.319]. Trong phạm vi tư liệu chúng tôi có được và khảo sát, nhìn một cách tổng quát, những bài nghiên cứu trên xa gần, ít nhiều đã có đề cập đến những khía cạnh chủ yếu của đề tài mà chúng tôi chọn nghiên cứu: - Một là, khả năng phản ánh hiện thực rộng lớn của thơ chữ Hán Nguyễn Du và tinh thần nhân đạo cao cả nơi nhà thơ. - Hai là, những nỗi niềm u uất, buồn thương tràn ngập trong tâm hồn của thi nhân, khiến nhà thơ có lúc thấy ngột ngạt. Đó là lý do xuất hiện “mấy bài thơ có tính cách ẩn dật, thoát ly và hưởng lạc”, cũng là lý do xuất hiện những điều mộng mị đầy lãng mạn trong sáng tác của ông. Nhưng qua quá trình tìm hiểu, nghiên cứu tư liệu, chúng tôi nhận thấy thực sự chưa có một công trình cụ thể nào nghiên cứu về vấn đề thực và mộng trong thơ chữ Hán Nguyễn Du một cách toàn diện và thấu đáo. Tiếp nối hướng nghiên cứu mà nhiều người đã thể nghiệm, chúng tôi xin trân trọng lĩnh hội những thành quả nghiên cứu của những người đi trước, xem đó là tiền đề căn bản và quan trọng nhằm làm sáng tỏ yêu cầu của đề tài. 3. Mục đích nghiên cứu Thơ chữ Hán Nguyễn Du là cả một gia tài to lớn và các thế hệ độc giả ở mỗi thời đại dường như chỉ đến được với Nguyễn Du trên một số phương diện nhất định. Công trình nghiên cứu của chúng tôi là sự tiếp bước hành trình đi vào thế giới nghệ thuật thơ chữ Hán của tác giả hầu mong tri ngộ cùng thi nhân trong nỗi niềm nhân sinh đầy trắc ẩn. Việc triển khai đề tài này một mặt giúp ta hiểu thêm về tài năng và tâm hồn của Nguyễn Du, mặt khác cũng lý giải được sức sống và vị trí của những vần thơ chữ Hán trong hành trình sáng tạo nghệ thuật của Tố Như. Từ đó thấy được những giá trị đặc sắc về nghệ thuật và tầm vóc tư tưởng thơ chữ Hán Nguyễn Du đã đóng góp lớn lao vào tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam. Đồng thời chúng tôi cũng kỳ vọng những kết quả nghiên cứu này sẽ góp phần vào việc vận dụng trong nghiên cứu, học tập và phục vụ công tác giảng dạy tác gia Nguyễn Du ở trường phổ thông. 4. Phạm vi nghiên cứu 4.1. Phạm vi tư liệu Nguồn dẫn liệu mà chúng tôi khảo sát, nghiên cứu là ba tập thơ chữ Hán Nguyễn Du được in trong cuốn “Nguyễn Du toàn tập” (1996 - tập 1), Nhà xuất bản Văn học, Trung tâm nghiên cứu Quốc học, do Mai Quốc Liên phiên âm, dịch nghĩa chú thích, với sự cộng tác của Nguyễn Quảng Tuân, Ngô Linh Ngọc, Lê Thu Yến. Đây là cuốn sách được đánh giá là có độ tin cậy cao. Dựa trên việc phân tích ưu nhược điểm của những bản dịch trước, lần dịch này, nhóm tác giả Mai Quốc Liên cân nhắc kỹ lưỡng, cố gắng giữ cho được “sự chính xác và vẻ đẹp của hình tượng câu thơ”, để “bản dịch chân thực mà tinh tế, nhằm chuyển tải thế giới tình cảm, suy tư của Nguyễn Du đến bạn đọc một cách tốt nhất” [23,tr.22]. Đó là thành công đáng ghi nhận của tài liệu này. 4.2. Phạm vi vấn đề Như chính tên gọi của đề tài, luận văn tiến hành tìm hiểu lần lượt những biểu hiện của thế giới hiện thực và thế giới mộng ảo trong cả ba tập thơ chữ Hán của Nguyễn Du. Kết hợp nghiên cứu liên ngành văn hóa – văn học, chúng tôi cố gắng lý giải sự tồn tại, sự phân tách, đôi khi là hòa trộn của hai mảng thực – mộng trong sáng tác Nguyễn Du bằng những tiền đề lý luận văn học, tiền đề văn hóa trong đó có văn hóa tâm linh. Luận văn không đi vào phân tích chi tiết phương diện nghệ thuật của ba tập thơ, không tách một chương riêng hay một phần riêng nào để dành cho phần miêu tả đặc điểm nghệ thuật. Nhưng lồng ghép vào các chương chính của luận văn, những đặc sắc nghệ thuật của thơ chữ Hán Nguyễn Du vẫn được miêu tả với một dung lượng vừa phải, thích hợp (đôi chỗ có thống kê), bởi lẽ, nội dung nào cũng tồn tại trong một hình thức nhất định. Trên đây là những phương diện khảo sát chính của đề tài. Bên cạnh đó, người viết cũng dành hẳn một chương để giới thiệu đôi nét về thời đại Nguyễn Du sống, về gia thế, cuộc đời và khái quát thơ chữ Hán Nguyễn Du. 5. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra, chúng tôi phối hợp vận dụng những phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp phân tích và tổng hợp: vận dụng phương pháp này, chúng tôi tiến hành khảo sát từng bài thơ, xem xét phân tích các yếu tố nội dung, nghệ thuật hướng đến đề tài; từ đó đi đến những nhận xét chung, hình thành các luận điểm. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Phương pháp này được áp dụng khi cần so sánh, đối chiếu thơ chữ Hán Nguyễn Du với thơ của một số tác giả khác trong văn học trung đại Việt Nam. - Phương pháp hệ thống: đặt Nguyễn Du và sáng tác Nguyễn Du trong các mối quan hệ giữa các yếu tố cấu thành văn học trung đại Việt Nam, đó là các hệ tư tưởng, quan niệm, tác giả và tác phẩm… - Phương pháp liên ngành: Phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa triết học, văn hóa học và văn học. Đồng thời, kết hợp thao tác thống kê để khảo sát hiện tượng lặp lại của một số yếu tố thuộc về nội dung, nghệ thuật tác phẩm; từ đó đưa ra ý kiến nhận xét dựa vào tần số xuất hiện của các yếu tố đó. Các con số thống kê này làm tăng tính thuyết phục cho các kết luận nêu ra trong luận văn. Mặt khác, thao tác này cũng giúp ích trong việc tập hợp ý kiến từ các bài viết, công trình khoa học, các sách chuyên khảo. Tất cả đều dựa trên quan điểm duy vật biện chứng và quan điểm lịch sử cụ thể. 6. Đóng góp của đề tài Trong thời kỳ đổi mới hiện nay, nhìn nhận đánh giá một cách khách quan, khoa học, có hệ thống về thế giới mộng ảo trong thơ của các nhà thơ là điều cần thiết để khám phá, tìm hiểu thêm về giá trị của thơ ca trữ tình trung đại nói riêng, thơ ca Việt Nam nói chung. Thế giới mộng ảo trong thơ chữ Hán Nguyễn Du là một phần của văn hóa tâm linh (niềm tin, giấc mơ, điều hư ảo…). Vì lẽ đó, dù chúng tôi không có tham vọng nghiên cứu về vấn đề tâm linh trong thơ chữ Hán Nguyễn Du nhưng trong một chừng mực nào đó, luận văn đã góp phần tìm hiểu, lý giải một khía cạnh trong đời sống tâm linh – tinh thần của thi nhân. Vấn đề này nằm trong mạch chung của việc nghiên cứu văn hóa tâm linh người Việt, truyền thống văn hóa Việt. Cuối cùng, kết quả nghiên cứu của luận văn mang đến một cái nhìn khái quát về giá trị nội dung, nghệ thuật và tư tưởng thơ chữ Hán Nguyễn Du. Quan trọng hơn, luận văn góp phần khắc họa, tô đậm bức chân dung tinh thần của đại thi hào dân tộc Nguyễn Du cùng những nỗi niềm nghĩ suy trăn trở của thi nhân trước nhân tình thế thái trong cơn dâu bể của thời đại. Và người đọc nhận ra rằng bên cạnh Truyện Kiều, vẫn còn đó một đỉnh cao chói lọi trong văn học trung đại. Điều này cũng hỗ trợ trực tiếp cho công tác học tập, giảng dạy và nghiên cứu Thơ chữ Hán Nguyễn Du ở trường phổ thông. Những điều nêu trên có thể xem là những đóng góp nhỏ bé của đề tài này. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, phần nội dung chính của luận văn được triển khai thành ba chương như sau: Chương 1: Những vấn đề chung Chương này trước hết tìm hiểu về thời đại, gia đình, cuộc đời cùng những trải nghiệm cá nhân của Nguyễn Du. Từ đó có thể có cái nhìn thấu đáo đến tận ngọn nguồn của thơ chữ Hán Nguyễn Du. Những yếu tố này có ý nghĩa quyết định tới thế giới quan, nhân sinh quan và quan niệm của nhà thơ trong thế giới nghệ thuật của mình. Sau khi giới thiệu những nét khái quát về ba tập thơ chữ Hán, chúng tôi đi sâu tìm hiểu cơ sở lý luận của quan niệm về thực và mộng trong đời sống nói chung, và trong văn học nói riêng. Chương 2: Cõi thực và cõi mộng trong thơ chữ Hán Nguyễn Du Soi chiếu vào sáng tác của Nguyễn Du, luận văn tập trung khám phá thế giới hiện thực và thế giới mộng ảo trong thơ chữ Hán Nguyễn Du, làm rõ những biểu hiện cụ thể, chi tiết của hai thế giới thực và mộng một cách có hệ thống. Đây cũng là mục đích nghiên cứu chính của luận văn. Chương 3: Tương quan giữa thực và mộng trong thơ chữ Hán Nguyễn Du Ở chương này, chúng tôi cố gắng làm rõ sự chuyển hoá, tác động hai chiều giữa mộng và thực, từ đó thấy được dù ở thế giới nào, trạng thái miêu tả nào thì tiếng thơ Nguyễn Du cũng thống nhất và quy về một điểm là tư tưởng nhân văn. Chính điều này đã tạo nên sức sống cho sáng tác bằng chữ Hán của Nguyễn Du bên cạnh một đỉnh cao khác là Truyện Kiều. PHẦN NỘI DUNG Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Thời đại Nguyễn Du Nguyễn Du sống trong một thời đại lịch sử vô cùng rối ren, đầy biến động: nửa cuối thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX. Đây là thời đại của những “phen thay đổi sơn hà” dữ dội: sự sụp đổ không gì cưỡng nổi của chế độ phong kiến; những cuộc nổi dậy mạnh mẽ của phong trào nông dân và sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa với những mặt trái của nó. 1.1.1. Chế độ phong kiến khủng hoảng trầm trọng Xét trên bình diện hệ thống các sự kiện, bức tranh toàn cảnh xã hội Việt Nam thời Lê mạt – Nguyễn sơ đầy rẫy những biến động. Chế độ phong kiến tập quyền ngày càng lộ rõ những ung nhọt, ngày càng lún sâu hơn vào những căn bệnh trầm kha. Trong đời sống tư tưởng của xã hội, từng mảng nhỏ của hệ thống giáo lý phong kiến cơ hồ bị tung ra, bị lật xáo đến tận gốc, tạo nên không ít những khủng hoảng tinh thần. Nhiều nhà nghiên cứu sử học đánh giá rằng không khác nào một nạn dịch lớn về chiến tranh, cát cứ và phân quyền giữa các tập đoàn phong kiến. “Tính chất và quy mô của những xung đột không thể dung hòa thật sâu sắc và lớn lao ” [2;tr.5]. Đặc biệt là cuộc đối đầu giữa hai dòng họ: họ Trịnh ở Đàng Ngoài và họ Nguyễn ở Đàng Trong kéo dài hơn hai thế kỷ (từ năm 1570 đến 1786). Ở Đàng Ngoài, bộ máy chính quyền ở các làng xã ngày càng biến chất, trở thành công cụ trong tay bọn cường hào tạo thêm một tầng lớp áp bức bóc lột nặng nề đè lên đầu người nông dân. Chính quyền phong kiến đã có những biện pháp nhằm hạn chế sự lộng hành của nạn cường hào nhưng không đem lại hiệu quả cao vì chính bộ máy quan lại cấp trên cũng đã mục nát. Dưới thời chúa Trịnh Giang (1729 – 1740), hoạn quan được trọng dụng, những quan lại cao cấp có tài và thẳng thắn đều lần lượt bị sát hại. Ruộng đất tư của địa chủ ngày càng tăng thêm, tình trạng đối kháng giai cấp trở nên quyết liệt. Trong nửa cuối thế kỷ XVIII, bộ máy chính quyền mục nát đến cực độ. Tình trạng rối ren, lục đục trong giới cầm quyền trở nên nghiêm trọng từ khi Trịnh Sâm lên nắm quyền vào năm 1767. Phủ chúa lấn át cả cung vua, củng cố thế lực và ăn chơi thỏa sức. Các chúa Trịnh thường lo việc ăn chơi và xây dựng chùa chiền nhiều hơn lo việc nước. Thực trạng đó dẫn đến việc bọn hoạn quan được thể hoành hành. Việc mua quan bán tước diễn ra ngang nhiên. Có thể nói chính quyền phong kiến giai đoạn này từ trung ương đến địa phương đều thối nát, tệ tham nhũng, hối lộ ngày càng trầm trọng. Triều đình mục ruỗng, quan lại địa phương tham tàn, thiên tai, mất mùa, đói kém xảy ra liên miên làm cho nhân dân lâm vào tình cảnh khốn cùng. Ở Đàng Trong, những ưu thế của vùng đất này đã giúp các chúa Nguyễn giữ được tình trạng ổn định trong một thời gian khá dài. Nhưng rồi những mâu thuẫn cố hữu trong lòng chế độ phong kiến dần bộc lộ, trở nên gay gắt và từ giữa thế kỷ XVIII, Đàng Trong cũng rơi vào khủng hoảng. Từ 1669, ruộng đất ở vùng Thuận Quảng phần lớn là ruộng công, nhưng do tô thuế nặng nề, phiền phức, nhân dân không đóng nổi, chúa Nguyễn buộc phải bán trở thành ruộng tư. Lê Quý Đôn cho biết: “hàng năm có 100 thứ thuế mà trưng thu thì phiền phức, gian lận, nông dân khổ và một cổ hai tròng” [Dẫn theo 36;tr.413]. Bọn quan Bản đường (chức quan chuyên làm nhiệm vụ thu thuế từ huyện trở xuống, không liên quan đến đội ngũ quan lại địa phương) cũng tìm mọi cách đục khoét nhân dân. Sách Đại Nam thực lục có chép Nguyễn Cư Trinh (khi ấy đang là Tuần phủ Quảng Ngãi) đã dâng thư cho chúa Nguyễn rằng: “ba việc sinh tệ cho dân là nuôi lính, nuôi voi và nộp tiền án”; “Phủ huyện là chức trị dân mà gần đây không giao trách nhiệm làm việc, chỉ cho khám hỏi kiện tụng…Từ trước đến nay, phủ huyện chỉ trông vào sự bắt bớ, tra hỏi mà kiếm lộc, khiến của dân càng hao, tục dân càng bạc” [36,tr.413]. Trong lúc đó, thương nghiệp và thủ công nghiệp cũng sút kém dần so với trước. Số thuyền bè nước ngoài đến ngày càng thưa thớt mà sự hạch sách của chúa và các quan tuần ti ngày càng gay gắt. Việc buôn bán chủ yếu nằm trong tay Hoa kiều. Về chính trị, năm 1744, chúa Nguyễn Phúc Khoát xưng vương, xây dựng Phú Xuân thành kinh đô. Các gia đình quan lại quý tộc cũng đua nhau xây dựng dinh thự, đua nhau chơi bời xa xỉ, nuôi các đội tuồng chèo, ca kĩ chuyên phục vụ các cuộc yến tiệc. Bộ máy nhà nước lắm bọn tham quan, nhũng nhiễu dân lành. Chiến tranh phong kiến kéo dài khiến cho đời sống nhân dân cực khổ lầm than. Nông nghiệp đình đốn, ruộng đất phần lớn tập trung trong tay bọn quan lại địa chủ. Trăm họ, muôn dân thời này khốn đốn trăm bề. Chiến tranh, thiên tai và áp bức, thuế khóa nặng nề khiến người dân không một ngày thấy mặt trời. Làng xóm điêu tàn, kinh tế suy sụp, sức sản xuất bị tàn phá, chính quyền phong kiến mục nát, người nông dân phải tha phương cầu thực. Nạn đói lan tràn, “Việt sử thông giám cương mục” còn ghi lại cảnh tượng “Dân lưu vong bồng bế, dắt díu nhau đi kiếm ăn đầy đường (…). Người chết đói ngổn ngang, người sống không còn một phần mười. Làng nào có tiếng là trù mật cũng chỉ còn năm ba hộ mà thôi”. Cuối cùng, khi không còn cách nào khác, họ đành phải nổi dậy cầm vũ khí chống lại nhà nước phong kiến và giai cấp địa chủ cường hào. Có thể nói xã hội Việt Nam giai đoạn này bị bao trùm bởi một bức màn u ám. Những cảnh điêu linh, thương tâm ấy không thể không xúc động đến tâm hồn Nguyễn Du. 1.1.2. Sự bùng nổ của phong trào nông dân khởi nghĩa Từ cuối thế kỷ XVII – đầu thế kỷ XVIII, nông dân nhiều nơi đã nổi dậy cướp phá các nhà giàu. Tuy nhiên, trong giai đoạn này, phong trào chỉ bùng lên từ cuối những năm 30 của thế kỷ XVIII do hậu quả của các nạn đói liên tiếp. Cuộc chiến đấu quyết liệt của những người nông dân tuy chưa giành được thắng lợi nhưng đã là hồi chuông báo động cuộc khủng hoảng của chế độ phong kiến Đàng Ngoài, là những biểu hiện nổi bật, toàn diện của cuộc khủng hoảng đó. Đứng trước làn sóng đấu tranh của dân chúng, triều đình Lê – Trịnh hết sức lúng túng. Phủ chúa đã đưa Trịnh Doanh lên thay Trịnh Giang. Sau khi ổn định tình hình nội bộ triều đình, Trịnh Doanh tập trung mọi sức lực chống lại phong trào nông dân. Chúa Trịnh đã ban hành nhiều chính sách nhằm khôi phục nền sản xuất nông nghiệp, đưa nông dân lưu tán về với ruộng đồng. Chúa hạ lệnh xá giảm tô thuế, triệt bỏ bớt số tuần ti, huy động nhân tài của triều đình ra chỉ huy quân đội đàn áp nghĩa quân, mộ thêm lính, củng cố kỉ luật trong quân đội. Những chính sách này cùng với sự nỗ lực của nhân dân, nhiều làng xóm nhanh chóng được hồi phục. Tuy nhiên sự hồi phục đó chỉ mang tính chất tạm thời vì khi dân trở về làm ăn vẫn bị bọn cường hào áp bức, ruộng đất bỏ hoang vừa được khai phá lại bị ngay bọn quyền quý chiếm đoạt. Mặt khác, nhằm thưởng công cho những người tham gia đàn áp phong trào nông dân, phủ chúa đã ban cấp nhiều ruộng đất, thái ấp. Mất mùa, đói kém lại xảy ra. Tình trạng đói kém càng thường xuyên hơn ở thập niên 70, 80, đặc biệt là năm 1786. Ở Đàng Ngoài nổi lên một số cuộc khởi nghĩa tiêu biểu như khởi nghĩa Nguyễn Danh Phương (1740 – 1751), khởi nghĩa Nguyễn Hữu Cầu (1741 – 1751), khởi nghĩa Hoàng Công Chất (1739 – 1769), Lê Duy Mật (1738 – 1770). Khởi nghĩa của Nguyễn Danh Phương (1740 – 1751): Nguyễn Danh Phương là một trí thức nho học, vì căm ghét chính quyền họ Trịnh, ông đã tập hợp quân đứng lên khởi nghĩa. Nghĩa quân đã chiếm vùng núi Tam Đảo, tự xưng là Thuận Thiên khải vận đại nhân, lấy núi Ngọc Bội (Vĩnh Phúc) làm đại đồn trung tâm, xung quanh trung tâm đặt thêm nhiều đồn lũy. Nghĩa quân đóng ở đâu đều làm ruộng, chứa thóc ở đó. Trong nhiều năm, nghĩa quân hầu như làm chủ cả vùng, đánh bại mọi cuộc tấn công lẻ tẻ của triều đình. Đến đầu năm 1751, quân triều đình tập trung lực lượng tấn công lên vùng đất của Danh Phương. Sau một cuộc chiến đấu quyết liệt, đồn Hương Canh bị phá, nghĩa quân phải rút về Ngọc Bội. Trịnh Doanh cho quân tấn công lên núi Ngọc Bội, nghĩa quân cố thủ nhưng không ngăn được quân triều đình, Nguyễn Danh Phương bị bắt, cuộc khởi nghĩa bị đàn áp. Khởi nghĩa Nguyễn Hữu Cầu (1741 – 1751): Nguyễn Hữu Cầu xuất thân trong một gia đình nghèo khổ, là một người ham võ nghệ. Từ sớm, do rất bất bình với cảnh quan lại tham nhũng, Hữu Cầu tham gia nghĩa quân của Nguyễn Cừ, sau đó tập hợp lực lượng, phát triển thành một cuộc khởi nghĩa lớn. Nguyễn Hữu Cầu lấy Đồ Sơn, Vân Đồn, Trà Cổ làm căn cứu chính, xây dựng lực lượng, đóng thuyền, rèn vũ khí, luyện tập quân sĩ. Quân triều đình kéo ra đàn áp, bị nghĩa quân đánh tan tác, từ đó thanh thế nghĩa quân thêm lừng lẫy. Nghĩa quân thường cướp của nhà