Tài liệu Thiết kế và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NINH THỊ HẠNH THIÕT KÕ Vµ Sö DôNG HäC LIÖU §IÖN Tö TRONG D¹Y HäC LÞCH Sö LíP 10 ë TR-êng trung häc phæ th«ng Chuyên ngành: LL&PPDH bộ môn Lịch sử Mã số: 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. NGUYỄN THỊ BÍCH 2. TS. HOÀNG THANH TÚ HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án chưa từng được tác giả nào công bố trong bất cứ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả Ninh Thị Hạnh ii MỤC LỤC MỞ ĐẦU.................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài...................................................................................................1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................2 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài...........................................................................3 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu...........................................4 5. Giả thuyết khoa học...............................................................................................5 6. Đóng góp của đề tài...............................................................................................5 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài...............................................................5 8. Cấu trúc của luận án..............................................................................................5 Chƣơng 1: TỔNG QUAN NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI...............................................................................................6 1.1. Các công trình nghiên cứu về học liệu điện tử và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học.......................................................................................................6 1.1.1. Ở nước ngoài...............................................................................................6 1.1.2. Ở Việt Nam............................................................................................... 15 1.2. Các công trình nghiên cứu về học liệu điện tử và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử......................................................................................... 18 1.2.1. Ở nước ngoài............................................................................................. 18 1.2.2. Ở Việt Nam............................................................................................... 22 1.3. Nhận xét chung, những vấn đề luận án kế thừa và tiếp tục giải quyết.......26 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1....................................................................................... 27 Chƣơng 2: VẤN ĐỀ THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG – LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN.............................................................................. 29 2.1. Cơ sở lý luận................................................................................................... 29 2.1.1. Một số khái niệm cơ bản có liên quan đến đề tài....................................... 29 2.1.2. Đặc trưng và phân loại học liệu điện tử trong dạy học lịch sử ở trường THPT ....................................................................................................................................32 2.1.3. Cơ sở xuất phát của vấn đề thiết kế và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử ở trường THPT........................................................................... 35 2.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc thiết kế và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử ở trường THPT.................................................................................. 41 2.1.5. Các hình thức tổ chức dạy học sử dụng học liệu điện tử phổ biến hiện nay ............................................................................................................................ 49 2.2. Cơ sở thực tiễn................................................................................................ 53 iii 2.2.1. Thực tiễn việc thiết kế và sử dụng học liệu điện tử ở một số quốc gia trên thế giới......................................................................................................... 53 2.2.2. Thực trạng việc thiết kế và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử ở trường THPT của Việt Nam........................................................................ 57 2.2.3. Đánh giá chung về thực trạng.................................................................... 63 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2....................................................................................... 65 Chƣơng 3: THIẾT KẾ HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 10 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG...................................66 3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung chƣơng trình Lịch sử lớp 10............................... 66 3.1.1. Vị trí, mục tiêu chương trình Lịch sử lớp 10............................................. 66 3.1.2. Nội dung chương trình Lịch sử lớp 10....................................................... 69 3.2. Nội dung Lịch sử lớp 10 có thể khai thác để thiết kế học liệu điện tử........72 3.3. Một số yêu cầu có tính nguyên tắc khi thiết kế học liệu điện tử trong dạy học Lịch sử ở trƣờng THPT................................................................................. 74 3.3.1. Đảm bảo tính khoa học.............................................................................. 74 3.3.2. Đảm bảo tính hệ thống.............................................................................. 75 3.3.3. Đảm bảo tính tương tác và tính đa phương tiện......................................... 76 3.3.4. Đảm bảo yêu cầu về mặt kĩ thuật và tính mỹ thuật.................................... 77 3.4. Quy trình thiết kế học liệu điện tử trong dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường THPT......................................................................................................... 77 3.5. Giới thiệu trang web học tập: LỊCH SỬ LỚP 10 (https://1095397.site123.me/) .........................................................................................................................................95 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3.....................................................................................101 Chƣơng 4: SỬ DỤNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 10 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG - THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM...........................................................................................................102 4.1. Một số yêu cầu khi sử dụng học liệu điện tử trong môn Lịch sử ở trường THPT.......................................................................................................102 4.1.1. Đảm bảo yêu cầu an toàn........................................................................102 4.1.2. Đảm bảo yêu cầu 3Đ...............................................................................102 4.1.3. Đảm bảo tính hiệu quả.............................................................................103 4.1.4. Đảm bảo tính thực tiễn............................................................................104 4.2. Quy trình sử dụng học liệu điện tử trong dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường THPT ........................................................................................................................................... 105 4.3. Biện pháp sử dụng học liệu điện tử trong dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường THPT .. 114 4.3.1. Sử dụng hiệu quả học liệu điện tử theo hình thức dạy học trực tiếp............114 iv 4.3.1.1. Sử dụng HLĐT để tạo tình huống học tập và nêu nhiệm vụ nhận thức 115 4.3.1.2. Tổ chức HS khai thác HLĐT để cụ thể hóa sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử..........................................................................................................116 4.3.1.3. Hướng dẫn HS trao đổi, phân tích HLĐT để rút ra kết luận.................117 4.3.1.4. Hướng dẫn HS sử dụng HLĐT để luyện tập, củng cố kiến thức đã học .......................................................................................................................... 119 4.3.1.5. Hướng dẫn HS sử dụng HLĐT chuẩn bị bài ở nhà...............................121 4.3.1.6. Hướng dẫn HS sử dụng HLĐT hỗ trợ kiểm tra, đánh giá kết quả học tập .. 123 4.3.2. Sử dụng linh hoạt học liệu điện tử theo hình thức dạy học kết hợp.............124 4.3.2.1. Giới thiệu HLĐT và nêu phương pháp, nhiệm vụ học tập....................124 4.3.2.2. Hướng dẫn HS tự nghiên cứu HLĐT để lĩnh hội kiến thức và giải quyết các nhiệm vụ học tập...............................................................................125 4.3.2.3. Tổ chức hoạt động tương tác để báo cáo sản phẩm đã thiết kế.............128 4.3.2.4. Hướng dẫn HS dựa vào thông tin của HLĐT để tự kiểm tra đánh giá hoạt động nhận thức.......................................................................................................................129 4.4. Thực nghiệm sƣ phạm.................................................................................131 4.4.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm........................................................131 4.4.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm..........................................................132 4.4.3. Nội dung, phương pháp thực nghiệm......................................................133 4.4.4. Tiến trình thực nghiệm............................................................................134 4.4.5. Kết quả thực nghiệm...............................................................................135 TIỂU KẾT CHƢƠNG 4.....................................................................................146 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.............................................................................147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN...................................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................................152 PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT THỨ TỰ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Tổng hợp kết quả điều tra GV và HS về vai trò, ý nghĩa của HLĐT....59 Bảng 3.1. Tổng hợp kết quả điều tra nhu cầu của HS........................................... 81 Bảng 3.2. Kịch bản công nghệ.............................................................................. 83 Bảng 3.3. Kết quả điều tra về mức độ hứng thú của HS đối với các hoạt động học tập có sử dụng HLĐT 94 Bảng 4.1. Kế hoạch tổ chức dạy học sử dụng HLĐT trong hình thức dạy học trực tiếp..............................................................................................110 Bảng 4.2. Kế hoạch tổ chức dạy học kết hợp triển khai bài nội khóa trên lớp....111 Bảng 4.3. Kế hoạch tổ chức dạy học kết hợp theo các bước của dạy học dự án . 111 Bảng 4.4. Kế hoạch tổ chức dạy học kết hợp theo các bước của dạy học khám phá qua mạng (WebQuest).................................................................112 Bảng 4.5. Danh sách các trường, lớp và GV tham gia thực nghiệm...................133 Bảng 4.6. Tiến trình thực nghiệm.......................................................................134 Bảng 4.7. Kết quả điều tra về mức độ hứng thú của HS đối với.........................139 Bảng 4.8. Thống kê điểm trung bình và các tham số kết quả chấm sản phẩm của HS ở TN thăm dò và TN song hành............................................141 Bảng 4.9. Thống kê kết quả chấm sản phẩm của HS qua hai bài TN.................141 Bảng 4.10. Kết quả điều tra về mức độ hài lòng về giờ học và các kĩ năng cụ thể được rèn luyện trong giờ học.............................................................144 vii DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ Hình 1.1. Nón trải nghiệm Dale.............................................................................7 Hình 2.1. Hát Tuồng ở xứ Đàng Trong................................................................ 45 Hình 2.2. Quang cảnh tàu thuyền ở thương cảng Hội An..................................... 45 Hình 2.3. Phiếu học tập bài 5............................................................................... 46 Hình 2.4. Phiếu học tập bài 31............................................................................. 46 Hình 2.5. Nhiệm vụ học tập trong bài 10............................................................. 48 Hình 3.1. Quy trình thiết kế học liệu điện tử trong dạy học Lịch sử.....................78 Hình 3.2. Hệ thống công cụ hỗ trợ thiết kế HLĐT............................................... 85 Hình 3.3. Giao diện chính của ứng dụng Site123................................................. 89 Hình 3.4. Hướng dẫn chi tiết thiết kế trang web với ứng dụng Site123................89 Hình 3.5. Biểu đồ về mức độ hài lòng của GV với trang web..............................91 Hình 3.6. Sản phẩm nhóm 3 lớp 10A1................................................................. 93 Hình 3.7. Sản phẩm nhóm 2 lớp 10A1................................................................. 93 Hình 3.8. Giao diện trang chủ của trang web Lịch sử lớp 10...............................97 Hình 3.9. Trang Quy trình chung trang web Lịch sử lớp 10.................................98 Hình 3.10. Trang Nhiệm vụ học tập....................................................................... 99 Hình 3.11. Trang Đánh giá...................................................................................100 Hình 3.12. Trang Liên hệ.....................................................................................101 Hình 4.1. Quy trình sử dụng HLĐT trong dạy học Lịch sử................................105 Hình 4.2. Gợi ý cho HS mẫu sách tương tác......................................................109 Hình 4.3. Sản phẩm sách tương tác của HS.......................................................109 Hình 4.4. Phiếu học tập......................................................................................117 Hình 4.5. Nhiệm vụ học tập...............................................................................117 Hình 4.6. Trang bìa catalogue............................................................................118 Hình 4.7. Trang 1của catalogue.........................................................................118 Hình 4.8. Trang 2 của catalogue.........................................................................119 Hình 4.9. Trang 3 của catalogue.........................................................................119 Hình 4.10. Phiếu phản hồi sau bài 32...................................................................120 Hình 4.11. Phiếu học tập về quốc gia cổ Phù Nam..............................................120 viii Hình 4.12. Phiếu giao việc...................................................................................122 Hình 4.13. Bài tập luyện tập.................................................................................122 Hình 4.14. Bài tập kiểm tra, đánh giá...................................................................124 Hình 4.15. Bài tập kiểm tra, đánh giá thường xuyên............................................124 Hình 4.16, hình 4.17. Hai mặt bưu thiếp giới thiệu công trình tiêu biểu của vương quốc Lào.................................................................................125 Hình 4.18. Hướng dẫn tự học, tự nghiên cứu.......................................................127 Hình 4.19. Hướng dẫn tự học, tự nghiên cứu.......................................................127 Hình 4.20. Nhiệm vụ hướng dẫn tự học, tự nghiên cứu.......................................127 Hình 4.21. HS trực tiếp thiết kế sản phẩm............................................................129 Hình 4.22. HS nộp bài và nhận xét cho điểm.......................................................129 Hình 4.23 và Hình 4.24. HS trả lời trắc nghiệm Kahoot.....................................130 Hình 4.25 và Hình 4.26. Bài tập về nhà được thiết kế với ứng dụng Kahoot......131 Hình 4.27. Một số sản phẩm của HS....................................................................137 Hình 4.28. Thống kê quả kiểm tra trắc nghiệm trên Kahoot lớp 10A3, THPT FPT, Hà Nội.......................................................................................140 Hình 4.29. Thống kê quả kiểm tra trắc nghiệm trên Kahoot lớp 10A14, THPT Quốc Oai, Hà Nội..............................................................................140 Hình 4.30. Kết quả sử dụng HLĐT ở TN thăm dò và TN song hành trong hình thức dạy học trực tiếp.........................................................................142 Hình 4.31. Kết quả sử dụng HLĐT ở TN thăm dò và TN song hành trong hình thức dạy học kết hợp..........................................................................142 Hình 4.32. Biểu đồ về mức độ hài lòng của GV về thiết kế của trang web..........144 Biểu đồ Biểu đồ 2.1. So sánh mức độ thường xuyên sử dụng các loại HLĐT của GV với mức độ hứng thú của HS (Đơn vị: %) 60 Biểu đồ 2.2. Khó khăn của GV khi sử dụng HLĐT trong DHLS............................62 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Theo lý luận dạy học hiện đại, các nhà giáo dục coi việc tích hợp các yếu tố, sản phẩm công nghệ vào quá trình dạy học là cuộc cách mạng thứ tư trong giáo dục (sau sự ra đời của nhà trường, chữ viết, in ấn và sách). Ứng dụng phương tiện kĩ thuật và công nghệ trong dạy học, đặc biệt là công nghệ thông tin cho phép thiết kế những kiểu dạy học mới, khuyến khích sự làm việc độc lập, chủ động của học sinh. Trên thực tế, “hiện nay có 40% dân số toàn cầu sử dụng Internet mỗi ngày. Hãy tưởng tượng những gì chúng ta có thể làm khi con số đó là 50, 60, 70%” [149]. Điều đó cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin & truyền thông và những tác động không ngừng của nó vào hầu hết các lĩnh vực, làm thay đổi sâu sắc đời sống kinh tế, xã hội, đặc biệt là giáo dục và đào tạo. Công nghệ thông tin (CNTT) tạo ra cơ hội, nhưng cũng mang đến không ít thách thức cho việc đổi mới giáo dục từ nội dung chương trình, hình thức và phương pháp dạy học (PPDH),… đến cách thức sử dụng phương tiện dạy học hiện đại mà cụ thể là các nguồn học liệu điện tử (HLĐT). Với sự phát triển mạnh mẽ của Internet cùng với ứng dụng phổ biến của các thiết bị điện tử thông minh giúp mọi người có thể dễ dàng kết nối và tương tác với nhau từ bất kỳ nơi nào trên thế giới. Trong giáo dục, điều đó đã đưa đến cơ hội cho sự phát triển và mở rộng của hình thức dạy học mới, bên cạnh hình thức dạy học trực tiếp (Face to face) vốn có. Học tập kết hợp (Blended learning) là một hình thức dạy học mới - một giải pháp kết hợp hình thức dạy học truyền thống với dạy học trực tuyến (E – learning). Vận dụng song song hai hình thức dạy học: dạy học trực tiếp và dạy học kết hợp trong dạy học nói chung và DHLS nói riêng sẽ là hướng đi mới phù hợp với thực tế và yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay: “Ứng dụng CNTT đổi mới nội dung, phương pháp dạy và học, gồm: sử dụng hiệu quả các thiết bị, phần mềm dạy học, thí nghiệm ảo, phần mềm mô phỏng; ứng dụng một cách có hiệu quả hệ thống ứng dụng dạy- học thông minh, hiện đại ở những nơi có điều kiện; ứng dụng kho bài giảng E - learning, sách điện tử, sách giáo khoa điện tử đổi mới phương pháp dạy - học; ứng dụng hệ thống đánh giá người học trực tuyến…” [10]. 1.2. Dạy học Lịch sử (DHLS) là hoạt động mang tính đặc thù. Khác với các bộ môn khác, tri thức LS mang những đặc trưng: tính quá khứ, tính không lặp lại… 2 Chúng ta không thể trực tiếp quan sát được lịch sử mà chỉ có thể nhận thức một cách gián tiếp thông qua các nguồn sử liệu và với sự hỗ trợ của phương tiện dạy học. Do vậy trong DHLS, phương tiện trực quan nói chung và HLĐT nói riêng có vai trò rất quan trọng. HLĐT trình bày thông tin dưới nhiều kênh khác nhau mang tính đa phương tiện (multimedia); có khả năng liên kết cao đến bất kì cơ sở dữ liệu nào có trên máy vi tính thông qua các website và không bị giới hạn bởi không gian và thời gian. Do đó, nó không chỉ có ý nghĩa cụ thể hóa thuần túy mà còn giúp phát triển tư duy, năng lực của người học. Việc sử dụng HLĐT trong DHLS ở Việt Nam hiện nay đã và đang được sử dụng rộng rãi. Tuy nhiên, do tác động của nhiều yếu tố: điều kiện cơ sở vật chất, cách thức sử dụng của giáo viên (GV)… việc sử dụng HLĐT chưa mang lại hiệu quả nổi bật nhằm nâng cao năng lực của người học, tạo động lực trong môn học Lịch sử. 1.3. Lịch sử lớp 10 là nội dung quan trọng trong chương trình môn Lịch sử ở trường THPT bao gồm phần Lịch sử thế giới và Việt Nam từ thời nguyên thủy đến thời cổ - trung đại và giai đoạn đầu của lịch sử thế giới cận đại. Nguồn tư liệu phục vụ nội dung này khá phong phú, GV và học sinh (HS) có thể dễ dàng tiếp cận với tư liệu có giá trị. Do đó, GV có thể linh hoạt trong việc điều chỉnh, sắp xếp nội dung các bài học, phần học phù hợp với nhiều hình thức dạy học khác nhau. Tuy nhiên, trong thực tế, GV còn gặp nhiều khó khăn trong việc thiết kế và sử dụng HLĐT một cách hiệu quả trong dạy học. Xuất phát từ những lý do nêu trên, chúng tôi chọn vấn đề: “Thiết kế và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông” làm đề tài luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục, chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình thiết kế và các biện pháp sử dụng học liệu điện tử theo hình thức dạy học trực tiếp và hình thức dạy học kết hợp trong DHLS lớp 10 ở trường THPT. 2.2. Phạm vi nghiên cứu - Về lý luận và phương pháp dạy học bộ môn: 3 Luận án tập trung nghiên cứu lý luận về phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan nói chung, phương tiện dạy học nói riêng, đặc biệt là các phương tiện dạy học hiện đại, trong đó ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học Lịch sử. Đồng thời, luận án nghiên cứu các hình thức tổ chức dạy học theo lý luận dạy học hiện đại. - Về phạm vi vận dụng: + Nội dung: Luận án nghiên cứu phần nội dung lịch sử lớp 10 (Chương trình Chuẩn) ở trường THPT đề xuất nội dung kiến thức có thể khai thác để thiết kế học liệu điện tử. + Học liệu điện tử: Luận án tập trung đề xuất quy trình thiết kế và biện pháp sử dụng một loại học liệu điện tử là trang web học tập theo hai hình thức tổ chức dạy học là dạy học trực tiếp (Face to face) và dạy học kết hợp (Blended learning). - Về phạm vi điều tra, khảo sát thực trạng và thực nghiệm: + Tiến hành điều tra, khảo sát 67 trường THPT ở 18 tỉnh, thành phố đại diện 1 ba miền trên cả nước . + 2 Tiến hành thực nghiệm thăm dò và thực nghiệm song hành ở 05 trường 3 THPT với các mô hình trường học khác nhau qua bài 27, bài 32 Lịch sử lớp 10 . 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 3.1. Mục đích Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của học liệu điện tử, luận án xây dựng quy trình thiết kế và nội dung HLĐT dưới dạng trang web học tập; đồng thời đề xuất các biện pháp sử dụng hệ thống HLĐT đó theo hình thức dạy học trực tiếp và dạy học kết hợp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường THPT. 3.2. Nhiệm vụ Để thực hiện mục đích trên, đề tài cần giải quyết các nhiệm vụ cụ thể sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc thiết kế và sử dụng HLĐT trong DHLS ở trường THPT. - Khảo sát thực trạng việc thiết kế và sử dụng HLĐT trong DHLS ở trường 1 67 trường THPT ở các tỉnh: Lào Cai, Lạng Sơn, Hòa Bình, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Hà Nội, Bắc 2 Theo tác giả Vũ Cao Đàm: Thực nghiệm thăm dò được tiến hành để phát hiện bản chất của sự vật, hiện tượng. Loại thực nghiệm này được sử dụng để nhận dạng vấn đề và xây dựng giả thuyết. Thực nghiệm song hành là những thực nghiệm trên các đối tượng khác nhau trong những điều kiện được khống chế giống nhau [25, tr. 94] 3 05 trường thực nghiệm thuộc Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Vĩnh Phúc. 4 THPT để làm cơ sở thực tiễn nghiên cứu đề tài. - Thiết kế hệ thống học liệu điện tử thể hiện trên trang web học tập phục vụ cho quá trình dạy học phần Lịch sử lớp 10. - Đề xuất quy trình, các biện pháp sử dụng hệ thống học liệu điện tử theo hình thức dạy học trực tiếp và hình thức dạy học kết hợp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường THPT. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi của quy trình, các biện pháp sử dụng học liệu điện tử được đề xuất. 4. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Cơ sở phương pháp luận của đề tài là lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, quan điểm của Đảng về giáo dục nói chung và dạy học Lịch sử nói riêng. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Tiến hành nghiên cứu đề tài, chúng tôi sử dụng tổng hợp nhiều phương pháp: - Nghiên cứu lý thuyết: nghiên cứu lý luận về phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, ứng dụng CNTT trong dạy học, đặc biệt là lý luận về HLĐT và các hình thức dạy học thông qua đọc, sưu tầm và phân tích tài liệu từ sách, báo, tạp chí, Internet...; nghiên cứu chương trình, sách giáo khoa lịch sử lớp 10 hiện hành và dự thảo chương trình môn học lịch sử sau 2018 để lựa chọn nội dung, chủ đề phù hợp cho việc thiết kế HLĐT. - Nghiên cứu thực tiễn: Sử dụng phương pháp điều tra, phỏng vấn, quan sát để tìm hiểu thực trạng sử dụng HLĐT trong DHLS ở trường THPT và đánh giá bước đầu trong quá trình thực nghiệm các biện pháp sử dụng HLĐT được đề xuất. Sử dụng phương pháp chuyên gia để kháo sát, thẩm định bước đầu chất lượng của HLĐT được thiết kế. Sử dụng phương pháp thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi của - quy trình sử dụng, các biện pháp sử dụng HLĐT trong DHLS ở 05 trường THPT trên địa bàn các tỉnh, thành phố: Vĩnh Phúc, Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh. Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lí, thống kê, phân tích số liệu - thu được trong quá trình thực nghiệm sư phạm và đánh giá tính khả thi, tính hiệu quả của các biện pháp đề tài đề xuất. 5. Giả thuyết khoa học 5 Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tác động mạnh mẽ đến giáo dục, HLĐT ngày càng có vai trò, ý nghĩa quan trọng trong dạy học, nếu xây dựng được quy trình thiết kế và đề xuất được các biện pháp sử dụng HLĐT phù hợp sẽ góp phần nâng cao chất lượng DHLS ở trường THPT nói chung và DHLS lớp 10 nói riêng. 6. Đóng góp của đề tài Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần: Khẳng định vai trò, ý nghĩa, sự cần thiết của việc thiết kế và sử dụng HLĐT trong DHLS nói chung và DHLS lớp 10 nói riêng. Đánh giá đúng thực trạng việc sử dụng HLĐT theo hình thức dạy học trực tiếp và hình thức dạy học kết hợp trong DHLS ở trường THPT. Đề xuất được quy trình thiết kế và các biện pháp sử dụng HLĐT theo hình thức dạy học trực tiếp và dạy học kết hợp trong DHLS lớp 10 ở trường THPT. 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa về mặt khoa học và thực tiễn: Về khoa học: luận án làm phong phú thêm lý luận và phương pháp dạy học môn Lịch sử về việc ứng dụng CNTT trong DHLS nói chung, thiết kế và sử dụng HLĐT trong dạy học lịch sử lớp 10 nói riêng. Về thực tiễn: luận án là tài liệu hướng dẫn GV phổ thông thiết kế và sử dụng HLĐT vào dạy học bộ môn để nâng cao chất lượng dạy học. Đồng thời, luận án cũng là tài liệu tham khảo cho sinh viên và học viên cao học chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử. 8. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, nội dung của luận án bao gồm 4 chương: Chƣơng 1. Tổng quan những công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chƣơng 2. Vấn đề thiết kế và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông - Lý luận và thực tiễn Chƣơng 3. Thiết kế học liệu điện tử trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông Chƣơng 4. Sử dụng học liệu điện tử trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông. Thực nghiệm sư phạm 6 Chương 1 TỔNG QUAN NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI “Chúng ta đang đứng trong cuộc cách mạng công nghệ sẽ làm thay đổi cơ bản cách chúng ta sống, cách chúng ta làm việc và cách chúng ta kết nối với nhau… Tốc độ của cách mạng này là bước đột phá chưa từng có tiền lệ trong lịch sử loài người” [148]. Trong nền kinh tế tri thức, sự phát triển mạnh mẽ của CNTT làm cho việc số hóa dữ liệu trở nên dễ dàng. Mọi loại thông tin, số liệu, âm thanh, hình ảnh... có thể được đưa về dạng kĩ thuật số để bất kì máy tính nào cũng có thể lưu trữ, xử lí. Đối với giáo dục, CNTT đã đưa đến cơ hội cho sự phát triển và mở rộng việc sử dụng HLĐT. Để phục vụ cho nghiên cứu của mình, chúng tôi tập trung vào hai hướng tiếp cận là thiết kế và sử dụng HLĐT trong dạy học nói chung, DHLS nói riêng với các hình thức sử dụng đa dạng trên thế giới và ở Việt Nam. 1.1. Các công trình nghiên cứu về học liệu điện tử và sử dụng học liệu điện tử trong dạy học 1.1.1. Ở nước ngoài Sự phát triển của CNTT đã đưa đến sự gia tăng đáng kể của các loại phương tiện trực quan hiện đại, trong đó có HLĐT. Xét trên quan điểm của lý luận dạy học hiện đại, các phương tiện công nghệ nói chung và HLĐT nói riêng là một loại phương tiện trực quan. Nghiên cứu về CNTT và HLĐT chỉ mới xuất hiện phổ biến vào thập niên cuối của thế kỉ XX, song những nguyên tắc về dạy học đảm bảo tính trực quan trong dạy học đã có quá trình phát triển lâu dài. Tầm quan trọng của nguyên tắc trực quan trong dạy học được học giả, các nhà nghiên cứu giáo dục qua nhiều thế kỉ khẳng định và ngày càng làm rõ hơn: Từ thế kỉ XVII, Jan Amos Comenxki người đầu tiên trong lịch sử giáo dục đã thiết kế hệ thống các nguyên tắc dạy học khá hoàn chỉnh dựa trên cơ sở khoa học nhất định. Tác giả đề cao “nguyên tắc trực quan trong dạy học (đề cao cảm giác, nhận thức cảm tính)” [31, tr.91] và chỉ rõ:“Bước đầu của nhận thức, không còn nghi ngờ gì nữa, bao giờ cũng bắt đầu từ cảm giác (vì không có cái gì tồn tại trong nhận thức mà lại chưa tồn tại trong cảm giác)” [31, tr.85]. Từ đó, Comenxki khẳng định trực quan là “nguyên tắc vàng ngọc” của GV trong dạy học. Bước sang thế kỉ XIX, nhà giáo dục nổi tiếng người Nga, Ushinsky Konstantin 7 Dmitrievich (1824-1870) cũng đưa ra nhiều quan điểm về lý luận dạy học quan trọng trong hai cuốn sách “The Children's World (1861)” và “The Mother Tongue (1864)”. Qua hai cuốn sách này có thể thấy sự tương đồng về quan điểm của Ushinsky và Comenxki khi nói về nguyên tắc trực quan trong dạy học. Ushinsky cho rằng: “GV nào có kỳ vọng phát triển trí tuệ cho trẻ em thì trước hết cần phải luyện tập năng lực quan sát của chúng, dẫn chúng đi từ tri giác tổng hợp đến sự tri giác định hướng, phân tích” [47, tr.106]. Trong thế kỉ XX, các nghiên cứu của Edgar Dale, I.F. Kharlamôp... giải thích cụ thể hơn về vai trò của nguyên tắc trực quan trong dạy học: Theo Edgar Dale trong cuốn: “Phương pháp trực quan trong dạy học” (Audio - Visual Methods in Teaching, Dryden Press, 1946): “GV cần phải hiểu rõ tầm quan trọng của việc sử dụng phương tiện trực quan bởi khi được sử dụng hợp lý nó sẽ giúp việc giảng dạy đạt hiệu quả cao”. Từ đó, Dale khuyên GV “nên tự trang bị cho mình kĩ năng sử dụng phương tiện trực quan để có thể sử dụng nó như một công cụ mạnh mẽ hỗ trợ dạy học” [101, tr. 7]. Đồng thời, ông cũng đưa ra nguyên tắc quan trọng để phân loại phương tiện nổi tiếng được gọi là “nón trải nghiệm Dale” (cone of experience). Theo “nón trải nghiệm Dale”, với các loại phương tiện, học liệu khác nhau, sự trải nghiệm của người học cũng sẽ khác nhau, và hiệu quả giáo dục đạt được sẽ phân bổ theo dạng thức hình nón. Hình 1.1. Nón trải nghiệm Dale [101, tr.39] Như vậy, HLĐT được thiết kế sẽ không thuần túy sử dụng để trình bày, cụ thể hóa, giới thiệu nội dung kiến thức mà cần phải khuyến khích được quá trình học tập 8 của người học, và chuyển nó từ một hành vi học thuần túy tiếp nhận thụ động sang một hành vi học có tính tích cực. I.F. Kharlamôp trong cuốn “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào?” (Bản tiếng Việt, NXB Giáo dục, 1978) cũng khẳng định vai trò của dạy học trực quan là thúc đẩy việc gắn liền lý thuyết với thực tiễn. Đồng thời khẳng định chức năng của dạy học trực quan không đơn thuần để thực hiện các mục tiêu nhận thức bậc thấp mà còn là cơ hội để HS phát triển tốt hơn khả năng tư duy: “Việc dạy học trực quan không những làm cho quá trình học tập thêm sinh động. Nó còn góp phần rèn luyện tư duy phân tích, học tập cho các em nhìn thấy bản chất của các đối tượng và hiện tượng ẩn sau các hình thức và biểu hiện bề ngoài, kích thích tính ham hiểu biết của các em…” [47, tr. 106]. Tác giả cũng giải thích cụ thể lí do sử dụng tính trực quan trong dạy học là góp phần phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của HS: “Khi biểu diễn các phương tiện trực quan, biểu diễn thí nghiệm, GV đã động viên sức chú ý của học sinh và huy động không những thính giác, mà cả thị giác, và trong một số trường hợp cả khứu giác và xúc giác của học sinh tham gia vào việc lĩnh hội tài liệu nghiên cứu” [47, tr.105]. Sự phát triển mạnh mẽ của CNTT và các hình thức học tập dựa trên nền tảng công nghệ đã tác động mạnh mẽ đến giáo dục truyền thống. Bên cạnh các nghiên cứu về tính trực quan nói chung, xuất hiện ngày càng nhiều nghiên cứu về phương tiện DH hiện đại, CNTT, trong đó có HLĐT trong dạy học. Phân tích sự khác biệt của người học từ hứng thú, sở thích đến nhu cầu học tập, các tác giả của cuốn: “Hướng tới mục tiêu: Chiến lược dạy học phân hóa” (On Target: Strategies That Differentiate Instruction, Education Service Agency Region 6 & 7, 2006) đã đề xuất các chiến lược học tập đa dạng tôn trọng sự khác biệt giúp người học học tập hiệu quả hơn, tham gia tích cực hơn vào các hoạt động học tập và được mỉm cười nhiều hơn trong lớp học. Một trong số các chiến lược đó là sử dụng CNTT trong dạy học phân hóa (Differentiating Instruction with Technology), cụ thể là HLĐT. Tác giả đã chỉ ra sáu lợi ích cơ bản của HLĐT: - Tác động tới nhiều giác quan của người học. Cho phép người học lựa chọn hình thức học tập phù hợp với phong cách học của cá nhân. - Tôn trọng cá nhân khi cho phép người học được lựa chọn cách tạo ra sản phẩm hoặc tiếp nhận thông tin. 9 - Người học thực sự tạo ra bằng chứng về những gì mình học được và sau này nó có thể trở thành một phần trong hồ sơ năng lực. - Tạo ra bầu không khí chủ động trong học tập, đòi hỏi người học phải tham gia và tích cực tư duy. - Thúc đẩy sự giao tiếp, tương tác giữa HS với nhau và HS với GV. - Giúp việc học mang ý nghĩa thực tiễn vì nó được xây dựng dựa trên cuộc sống hàng ngày của người học [104, tr.20]. Trong đó, trang web học tập là HLĐT được tác giả đặc biệt chú trọng với nhiều đặc trưng nổi bật: “Phù hợp với các phong cách học tập khác nhau. Đồ họa, hình ảnh, video hỗ trợ cho người học theo kiểu nhìn. Trong khi đó những công cụ tương tác sẽ phù hợp với người học theo kiểu vận động. Người học theo kiểu nghe sẽ học tốt hơn với video, âm thanh và người học theo kiểu văn bản sẽ tìm thấy những nội dung đọc và viết thú vị hơn so với việc sử dụng giấy/bút truyền thống” [104, tr.20]. Như vậy, chính tính năng đa dạng, phù hợp với nhiều kiểu học và khả năng phân hóa người học là những lý do quan trọng để việc sử dụng HLĐT dưới hình thức trang web học tập cần có nhiều cơ hội để triển khai trong thực tế dạy học. GV nên căn cứ vào kiểu học, năng lực cụ thể của HS để lựa chọn và sử dụng HLĐT hiệu quả. Trong bài viết:“Công nghệ thông tin, dạy học trực tuyến và sự phát triển của GV” (IT, e-learning and teacher development, Shannon Research Press, 2005), tác giả Jonathan Anderson khẳng định: vai trò của GV và HS; cấu trúc lớp học và nội dung học tập là ba phương diện có những thay đổi mạnh mẽ dưới tác động của CNTT. Trong đó, GV từ “nhà hiền triết” trở thành “người hướng dẫn”. Cùng với sự thay đổi vai trò của GV và người học, toàn bộ cấu trúc của trường, lớp cũng có sự biến đổi: “Các lớp học đóng kín („Closed door‟) đã thay đổi trở thành không gian học tập mới: không giới hạn trong bốn bức tường của lớp học, mở rộng cơ hội giao tiếp và chia sẻ xã hội của người học. Trọng tâm của việc giảng dạy được chuyển từ ghi nhớ sự kiện (memorising facts) sang học tập gợi mở (inquiry-based learning)” [113, tr.3]. Do đó, mỗi GV cần nhận thức được sự thay đổi này để phát triển kĩ năng sử dụng CNTT nói chung, sử dụng HLĐT nói riêng trong lớp học. 10 Bảng 1.1. Những thay đổi vai trò của người học và GV trong môi trường học tập HS làm trung tâm và GV làm trung tâm dưới tác động của CNTT [113, tr.3] Môi trƣờng học tập GV làm trung tâm Vai trò của người học - Tiếp nhận thông tin thụ động - Tái hiện kiến thức - Hoạt động đơn độc Vai trò của GV - Cung cấp kiến thức - Kiểm soát và chỉ đạo tất cả các hoạt động Nghiên cứu sâu về các kĩ năng của GV trong thế kỉ XXI, tác giả Chris Kyriacou trong cuốn: “Các kĩ năng dạy học cơ bản” (Essential Teaching Skills, Nelson Thornes Ltd, 2007) cho rằng: mỗi GV thành công cần hoàn thiện tốt bảy kĩ năng thiết yếu sau: 1.Lập kế hoạch và chuẩn bị bài học; 2. Thực hiện bài học; 3. Quản lí bài học; 4. Quản lí lớp học; 5.Sử dụng kỉ luật trong lớp học; 6. Đánh giá tiến trình; 7. Phản hồi và đánh giá tổng kết. Trong đó, sử dụng CNTT là một tiêu chí quan trọng để đánh giá kĩ năng 1. Lập kế hoạch và chuẩn bị bài dạy. Tác giả đã đưa ra một số gợi ý để GV sử dụng hiệu quả CNTT nói chung, HLĐT nói riêng trong dạy học. Cụ thể, GV có thể xác định mục đích sử dụng CNTT bằng việc trả lời các câu hỏi dưới đây: “Nó có giúp phát triển kĩ năng sử dụng công nghệ thông tin cho người học hay không? Nó có chỉ ra cho học sinh cách sử dụng công nghệ thông tin thế nào để giải quyết vấn đề đang được thảo luận? Nó có tạo động lực cho người học? Nó có khuyến khích người học làm việc theo các cách khác nhau (cá nhân, nhóm nhỏ…)? Nó có giúp học sinh hiểu sâu nội dung bài học?” [100, tr.27]. Đây là năm câu hỏi quan trọng, giúp GV có định hướng khi xác định mục đích sử dụng HLĐT trong dạy học nói và DHLS nói riêng. Các tác giả Howard Pitler, Elizabeth Ross Hubbell, Matt Kuhn trong cuốn “Sử dụng công nghệ trong việc tổ chức lớp học hiệu quả” (Using Technology with nd Classroom Instruction that works, 2 , ASCD, 2012 ), đã phân chia các ứng dụng công nghệ trong lớp học thành bảy loại cụ thể: bên cạnh bốn ứng dụng phổ biến: - Ứng dụng xử lí văn bản;- Ứng dụng bản tin; - Ứng dụng sắp xếp và “động não”; - Đa phương