Tài liệu Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức thiên văn học (chương trình vật lý 12 nâng cao) nhằm phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh

Pi ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM -------- HÒA VĂN ĐƢỢM THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC THIÊN VĂN HỌC (CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ 12 NÂNG CAO) NHẰM PHÁT HUY HỨNG THÚ, TÍNH TÍCH CỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN – 2011 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Pii TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM -------- HÒA VĂN ĐƢỢM THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC THIÊN VĂN HỌC (CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ 12 NÂNG CAO) NHẰM PHÁT HUY HỨNG THÚ, TÍNH TÍCH CỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học Vật lý Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN – 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Em xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng em. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Vũ Thị Kim Liên người đã trực tiếp hướng dẫn và chỉ bảo tận tình em trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Em cũng xin gửi lời cảm ơn tới cô giáo Phạm Thị Mai, giảng viên khoa Vật lý trường ĐHSP Thái Nguyên đã cho em những góp ý khoa học quý báu và đã giúp đỡ em trong quá trình thực nghiệm sư phạm. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Vật lý, khoa Sau đại học trường ĐHSP Thái Nguyên, các thầy cô giáo trường THPT Thái Nguyên, trường THPT Ngô Quyền, trường THPT Đại Từ cùng gia đình, bạn bè đã động viên giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu. Một lần nữa em xin chân thành cảm ơn! Thái nguyên, tháng 8 năm 2011 Tác giả: Hòa Văn Đượm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Viết tắt Viết đầy đủ ĐC Đối chứng đvtv đơn vị thiên văn đvtg đơn vị thời gian GD - ĐT Giáo dục – Đào tạo GV Giáo viên HS Học sinh KT Kiểm tra PPDH Phƣơng pháp dạy học PPDHTC Phƣơng pháp dạy học tích cực PTDH Phƣơng tiện dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông TLTK Tài liệu tham khảo TN Thực nghiệm VL Vật lý Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU, ĐỒ THỊ Bảng 1.1: Tình hình sử dụng các phƣơng pháp dạy học trong dạy học Vật lý của GV Bảng 1.2: Hứng thú của HS với môn Vật lý Bảng 1.3: Khả năng nhận thức, mức độ tích cực của HS Bảng 2.1: Phân phối chƣơng trình chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô” – SGK Vật lý 12 nâng cao Bảng 3.1: Đặc điểm chất lƣợng học tập của các lớp TN và ĐC. Bảng 3.2. Lịch giảng dạy các lớp thực nghiệm Bảng 3.3: Thống kê các biểu hiện của tính tích cực của HS Bảng 3.4. Kết quả bài kiểm tra ở trƣờng THPT Thái Nguyên Bảng 3.5: Xếp loại bài kiểm tra trƣờng THPT Thái Nguyên Bảng 3.6: Kết quả bài kiểm tra ở trƣờng THPT Ngô Quyền Bảng 3.7: Xếp loại bài kiểm tra trƣờng THPT Ngô Quyền Bảng 3.8. Kết quả bài kiểm tra ở trƣờng THPT Đại Từ Bảng 3.9: Xếp loại bài kiểm tra trƣờng THPT Đại Từ Bảng 3.10: Tổng hợp kết quả kiểm tra Bảng 3.11: Tổng hợp xếp loại kiểm tra Biểu đồ 1: Biểu đồ xếp loại kiểm tra trƣờng THPT Thái Nguyên Biểu đồ 2: Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra trƣờng THPT Ngô Quyền Biểu đồ 3: Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra trƣờng THPT Đại Từ Biểu đồ 4: Biểu đồ tổng hợp xếp loại kiểm tra Đồ thị 1: Đồ thị đƣờng phân bố tần suất Đồ thị 2: Đồ thị tần số lũy tích hội tụ lùi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v MỤC LỤC MƠ ĐẦU.................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu.............................................................................................. 2 3. Đối tƣợng nghiên cứu............................................................................................. 2 4. Giả thuyết khoa học................................................................................................ 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................................................. 3 6. Phạm vi nghiên cứu................................................................................................ 3 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................ 4 8. Đóng góp của đề tài................................................................................................ 4 9. Cấu trúc của luận văn..............................................................................................4 Chƣơng I: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI.................................. 5 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu......................................................................... 5 1.2. Vấn đề phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh........................... 6 1.2.1. Khái niệm tính tích cực học tập........................................................................ 6 1.2.1.1. Tính tích cực.................................................................................................. 6 1.2.1.2. Tính tích cực học tập..................................................................................... 7 1.2.2. Những biểu hiện của tính tích cực học tập....................................................... 8 1.2.2.1. Những dấu hiệu bên ngoài............................................................................ 8 1.2.2.2. Những dấu hiệu bên trong............................................................................. 9 1.2.2.3. Kết quả học tập............................................................................................ 10 1.2.3. Hứng thú và vấn đề phát huy tính tích cực học tập của học sinh................... 11 1.2.3.1. Khái niệm hứng thú và hứng thú học tập.................................................... 11 1.2.3.2. Hứng thú và vấn đề phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh........... 12 1.2.4. Các biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức............................................. 13 1.3. Vận dụng các phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học nhằm phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh............................................................................................. 15 1.3.1. Phƣơng pháp dạy học..................................................................................... 15 1.3.1.1. Khái niệm phƣơng pháp dạy học................................................................. 15 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi 1.3.1.2. Phƣơng pháp dạy học tích cực..................................................................... 16 1.3.1.2.1. Những đặc trƣng cơ bản của phƣơng pháp dạy học tích cực................... 17 1.3.1.2.2. Một số phƣơng pháp dạy học tích cực..................................................... 19 1.3.2. Phƣơng tiện dạy học....................................................................................... 22 1.3.2.1. Các loại phƣơng tiện dạy học sử dụng trong dạy học Vật lý...................... 22 1.3.2.2. Vấn đề sử dụng thiết bị trong quá trình dạy học......................................... 23 1.3.3. Phối hợp các phƣơng pháp dạy học............................................................... 25 1.4. Tìm hiểu thực trạng dạy học một số kiến thức Thiên văn học, chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô” – SGK Vật lý 12 nâng cao............................................................... 25 1.4.1. Nội dung điều tra............................................................................................ 25 1.4.2. Phƣơng pháp điều tra..................................................................................... 26 1.4.3. Kết quả điều tra...............................................................................................26 1.4.3.1. Kết quả điều tra về cơ sở vật chất................................................................ 26 1.4.3.2. Kết quả điều tra giáo viên........................................................................... 27 1.4.3.3. Kết quả điều tra học sinh............................................................................. 28 KẾT LUẬN CHƢƠNG I......................................................................................... 30 Chƣơng II: THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC KIẾN THỨC THIÊN VĂN HỌC, CHƢƠNG “TỪ VI MÔ ĐẾN VĨ MÔ” – SÁCH GIÁO KHOA 12 NÂNG CAO.......................................................................................................... 31 2.1. Định hƣớng chung của thiết kế tiến trình dạy học một số bài cụ thể theo hƣớng nghiên cứu của đề tài............................................................................................... 31 2.2. Cấu trúc, vai trò và các mục tiêu dạy học chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô”...... . 33 2.2.1. Vị trí vai trò của chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô” – SGK Vật lý 12 nâng cao. 33 2.2.2. Cấu trúc của chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô”...................................................34 2.2.3. Các yêu cầu cần đạt đƣợc khi học chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô” – SGK Vật lý 12 nâng cao........................................................................................................... 35 2.3. Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức Thiên văn học, chƣơng “Từ vi mô đến vĩ mô” – SGK Vật lý 12 nâng cao..................................................................... 36 2.3.1. Xây dựng tiến trình dạy học bài 59: Mặt Trời, hệ Mặt Trời...........................36 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii 2.3.1.1. Mục tiêu...................................................................................................... 36 2.3.1.2. Chuẩn bị...................................................................................................... 36 2.3.1.3. Tổ chức các hoạt động dạy học................................................................... 38 2.3.2. Xây dựng tiến trình dạy học bài 60: Sao, thiên hà......................................... 50 2.3.2.1. Mục tiêu....................................................................................................... 50 2.3.2.2. Chuẩn bị...................................................................................................... 50 2.3.2.3. Tổ chức các hoạt động dạy học................................................................... 51 2.3.3. Xây dựng tiến trình dạy học bài 61: Thuyết Big Bang.................................. 60 2.3.3.1. Mục tiêu...................................................................................................... 60 2.3.3.2. Chuẩn bị...................................................................................................... 61 2.3.3.3. Tổ chức các hoạt động dạy học................................................................... 62 KẾT LUẬN CHƢƠNG II........................................................................................ 68 Chƣơng III: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM............................................................... 69 3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm....................................................... 69 3.1.1. Mục đích thực nghiệm................................................................................... 69 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm................................................................................... 69 3.2. Đối tƣợng, nội dung và phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm............................ 69 3.2.1. Đối tƣợng thực nghiệm................................................................................... 69 3.2.2. Nội dung thực nghiệm.................................................................................... 70 3.2.3. Phƣơng pháp thực nghiệm.............................................................................. 71 3.3. Khống chế các tác động ảnh hƣởng tới kết quả thực nghiệm sƣ phạm............ 71 3.4. Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm...................................... 72 3.4.1. Phân tích định tính dựa trên theo dõi hoạt động của học sinh trong giờ học ...... 73 3.4.2. Phân tích kết quả định lƣợng dựa trên kết quả bài kiểm tra........................... 73 3.5. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm....................................................................... 73 3.5.1. Công tác chuẩn bị........................................................................................... 73 3.5.1.1. Chọn bài thực nghiệm sƣ phạm.................................................................. 73 3.5.1.2. Giáo viên cộng tác....................................................................................... 74 3.5.1.3. Lên lịch dạy thực nghiệm............................................................................ 74 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii 3.5.2. Diễn biến quá trình thực nghiệm.................................................................... 75 3.6. Kết quả và xử lí kết quả thực nghiệm sƣ phạm................................................. 81 3.6.1. Phân tích định tính kết quả thực nghiệm sƣ phạm......................................... 81 3.6.2. Phân tích định lƣợng kết quả thực nghiệm sƣ phạm...................................... 82 3.6.2.1. Phƣơng pháp phân tích, xử lí định lƣợng kết quả thực nghiệm sƣ phạm... ... 82 3.6.2.2. Phân tích, xử lí định lƣợng kết quả thực nghiệm sƣ phạm......................... 83 3.6.3. Đánh giá chung về việc thực nghiệm sƣ phạm.............................................. 90 KẾT LUẬN CHƢƠNG III...................................................................................... 92 KẾT LUẬN CHUNG............................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 94 PHỤ LỤC................................................................................................................. 96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong giai đoạn hiện nay, đổi mới phương pháp dạy và học đang được không chỉ ngành giáo dục mà toàn thể xã hội quan tâm. Cốt lõi của đổi mới dạy học là hướng tới hoạt động học tập chủ động của người học. Do đó việc dạy học phải lấy học sinh làm trung tâm. Dạy học lấy học sinh làm trung tâm còn có một số thuật ngữ tương đương như: dạy học tập trung vào người học, dạy học căn cứ vào người học, dạy học hướng vào người học… Các thuật ngữ này có chung một nội hàm là nhấn mạnh hoạt động học và vai trò của học sinh trong quá trình dạy học, khác với cách tiếp cận truyền thống lâu nay là nhấn mạnh hoạt động dạy và vai trò của giáo viên. Luật giáo dục, điều 24.2, đã ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Như vậy, mục đích giảng dạy ở trường học không chỉ dừng lại ở khâu truyền thụ kiến thức đơn thuần mà quan trọng hơn là xây dựng cho học sinh phương pháp suy nghĩ và phương pháp làm việc hiệu quả. Để khi tiếp cận các vấn đề thực tiễn, dựa trên vốn cơ bản mà nhà trường đã cung cấp, họ có thể giải quyết các vấn đề một cách linh hoạt, sáng tạo. Trong một giai đoạn dài, việc dạy học thụ động ở nhiều nhà trường đã làm hạn chế chất lượng, hiệu quả dạy và học, không đáp ứng được yêu cầu phát triển năng động của xã hội hiện đại. Để khắc phục tình trạng này, trong những năm gần đây các nhà sư phạm kêu gọi phải phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh, thực hiện “dạy học phân hóa”, quan tâm đến nhu cầu, khả năng của mỗi cá nhân học sinh trong tập thể lớp. Chính vì vậy phương pháp dạy học tích cực, dạy học lấy học sinh làm trung tâm đang được khuyến khích đưa vào các nhà trường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Phương pháp dạy học tích cực là một thuật ngữ rút gọn, được dùng ở nhiều nước để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. Vai trò của giáo viên trong dạy học tích cực là tổ chức, hướng dẫn, giúp đỡ học sinh thực hiện tốt các hoạt động học tập. Vì vậy để dạy học theo phương pháp tích cực thì giáo viên phải nỗ lực nhiều so với dạy theo phương pháp thụ động. Nhằm mục đích phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh đã có nhiều đề tài nghiên cứu thiết kế tiến trình dạy học các phần cơ, nhiệt, điện… trong chương trình Vật lí phổ thông. Tuy nhiên, các kiến thức liên quan đến thiên văn học trong chương trình Vật lí phổ thông thì chưa có đề tài nào đề cập xây dựng. Với mong muốn đóng góp vào hệ thống tiến trình dạy học các kiến thức Vật lí phổ thông theo hướng phát huy hứng thú và tính tích cực của học sinh chúng tôi đã chọn đề tài nghiên cứu: “Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức thiên văn học (chương trình Vật lý 12 nâng cao) nhằm phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu xây dựng tiến trình dạy học một số kiến thức liên quan đến Thiên văn học trong chương trình Vật lí THPT lớp 12 nâng cao nhằm phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh, trên cơ sở đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học vật lí nói chung và chất lượng dạy học các kiến thức Thiên văn học nói riêng. 3. Đối tƣợng nghiên cứu - Nội dung các kiến thức liên quan đến Thiên văn học chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao. - Hoạt động dạy và học nội dung các kiến thức liên quan đến Thiên văn học chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được một tiến trình dạy học khoa học và hợp lí, theo hướng phát huy được hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh khi dạy các kiến thức về Thiên văn học thì chất lượng dạy học vật lí sẽ được nâng cao. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu ở trên, chúng tôi đề ra các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể như sau: - Nghiên cứu các quan điểm dạy học hiện đại, cơ sở lí luận các phương pháp dạy học tích cực. - Nghiên cứu lí luận về tâm lí dạy học để làm cơ sở cho những tác động sư phạm nhằm nâng cao tính tích cực, tự chủ và sáng tạo của học sinh. - Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa hiện hành, sách giáo viên và các tài liệu tham khảo có liên quan đến nội dung kiến thức Thiên văn học chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao, phân tích những khó khăn của học sinh khi học những nội dung kiến thức này. - Tìm hiểu thực tế dạy và học môn vật lí đặc biệt là các nội dung kiến thức liên quan đến Thiên văn học chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao. - Vận dụng cơ sở lí luận các phương pháp dạy học tích cực tổ chức dạy học một số nội dung kiến thức liên quan đến Thiên văn học chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – sách giáo khoa 12 nâng cao theo hướng phát huy hứng thú năng lực tích cực học tập của học sinh. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm theo nội dung và tiến trình dạy học đã soạn thảo. Phân tích kết quả thực nghiệm thu được để đánh giá tính khả thi của đề tài, sơ bộ đánh giá hiệu quả dạy học các kiến thức liên quan đến Thiên văn học với việc phát huy hứng thú, năng lực tích cực học tập của học sinh. Từ đó, nhận xét, rút kinh nghiệm, sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện để có thể vận dụng linh hoạt đề tài này vào thực tiễn dạy học. 6. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung các kiến thức liên quan đến Thiên văn học trong chương trình Vật lí phổ thông chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao. - Các hoạt động dạy và học của giáo viên và học sinh ở trường THPT. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 7. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện các nhiệm vụ trên, chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp sau: - Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu các tài liệu: về các quan điểm, sự định hướng việc dạy và học tích cực cũng như đổi mới phương pháp dạy học; về lí luận dạy học nói chung và lí luận dạy học môn Vật lí nói riêng; sách giáo khoa, sách giáo viên và các tài liệu khác liên quan. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Quan sát sư phạm + Xin ý kiến chuyên gia + Phương pháp thực nghiệm sư phạm + Sử dụng thống kê toán học 8. Đóng góp của đề tài - Vận dụng cơ sở lí luận các phương pháp dạy học tích cực vào thiết kế tiến trình dạy học nội dung các kiến thức liên quan đến Thiên văn học, chương “Từ vi mô đên vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao. - Bổ sung vào nguồn tài liệu tham khảo cho giáo viên phổ thông và học viên cao học có cùng chuyên ngành. 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn có ba chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài Chương 2: Thiết kế tiến trình dạy học các kiến thức Thiên văn học, chương “Từ vi mô đến vĩ mô” – Sách giáo khoa 12 nâng cao. Chương 3: Thực nghiệm khoa học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Chƣơng I CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Vấn đề tổ chức quá trình dạy học có chú ý đến việc phát huy tính tích cực, sáng tạo của người học không phải là vấn đề mới trong lí luận và thực tiễn dạy học, nó đã có rất sớm ở cả phương Tây, phương Đông cũng như ở Việt Nam. Các tác giả đặt vấn đề nghiên cứu tổ chức quá trình dạy học nhằm phát huy tính tích cực nhận thức nói chung dưới nhiều góc độ và nghiên cứu ở nhiều bình diện khác nhau. Đặc biệt là trong những năm gần đây, việc dạy học tích cực được đề cập đến khá rầm rộ dưới nhiều thuật ngữ khác nhau như: “Dạy học lấy học sinh làm trung tâm”, “dạy học hướng vào người học”, “dạy học tập trung vào người học”, “phương pháp dạy học tích cực”, “tư tưởng dạy học tích cực”… Vào khoảng đầu thế kỉ XX, phong trào “nhà trường mới” xuất hiện ở nhiều nước. Trong phong trào này, người ta chú ý khuyến khích học sinh tự tổ chức, sắp xếp kế hoạch, thời gian học tập theo khả năng của mình, tự mình học cho mình, ai học giỏi thì học nhanh, ai học yếu thì học chậm lại. Chủ chương để trẻ em hoàn toàn tự do, phát triển theo năng khiếu và khả năng của mình. Ở Việt Nam, tư tưởng dạy học phát huy tính tích cực của người học cũng xuất hiện từ rất sớm và cũng nhanh chóng trở thành trào lưu rộng khắp do những đòi hỏi của sự phát triển kinh tế, xã hội cũng như các nhân tố bên trong quá trình dạy học đặt ra sự bức thiết phải phát triển lí luận dạy học nói chung và phương pháp dạy học nói riêng. Nhiều công trình nghiên cứu về dạy học phát huy tính tích cực của các tác giả như: Nguyễn Kế Hào: Dạy học lấy học sinh làm trung tâm [7]; Trần Bá Hoành: Phương pháp dạy học tích cực [8]; Phạm Viết Vượng: Bàn về phương pháp giáo dục tích cực [24]… đã đóng góp không nhỏ, cả về lí luận và thực tiễn, vào đổi mới phương pháp dạy học nhằm hình thành và phát triển những giá trị nhân cách tích cực, năng động sáng tạo của học sinh. Các công trình đã vạch ra các phương pháp nhằm phát huy cao độ tính tích cực, độc lập, sáng tạo của người học. Theo tác giả Thái Duy Tuyên: “Cần phát động phong trào cải tiến dạy học theo hướng phát triển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 tính tích cực, độc lập, sáng tạo của học sinh vì đó là sản phẩm nhân cách rất cơ bản mà ta muốn hình thành” [22]. Trên cơ sở lí luận đó, một số luận văn thạc sĩ đã nghiên cứu các phương pháp và các biện pháp cụ thể phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh ứng dụng trong dạy học một số kiến thức cụ thể, như: “Thiết kế tiến trình hoạt động dạy học một số kiến thức thuộc chương Cảm ứng điện từ (Sách giáo khoa Vật lý lớp 11 ban cơ bản) nhằm phát huy tính tích cực, tự chủ của học sinh trong giờ học” – Hoàng Thị Lan Hương (2009) [10]; “Sử dụng phần mềm mô phỏng hỗ trợ dạy và học kiến thức phần Hạt nhân nguyên tử - Vật lý 12 nâng cao, theo hướng phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh” – Phạm Văn Sơn (2010) [17]; “Lựa chọn và phối hợp các phương pháp dạy học tích cực nhằm tăng cường tính tích cực nhận thức của học sinh khi dạy một số kiến thức về Sóng ánh sáng (Vật lý 12 nâng cao)” – Lê Thị Thu Ngân (2008) [15]… Như vậy có thể thấy đã có nhiều đề tài nghiên cứu các biện pháp nhằm tăng cường tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh khi dạy học các phần kiến thức khác nhau trong chương trình Vật lý THPT, nhưng chưa có đề tài nào đề cập nghiên cứu phần kiến thức Thiên văn học của chương Từ vi mô đến vĩ mô – SGK Vật lý 12 nâng cao. Do đó, hướng nghiên cứu: “Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức thiên văn học (chương trình Vật lý 12 nâng cao) nhằm phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh” là hoàn toàn mới. 1.2. Vấn đề phát huy hứng thú, tính tích cực học tập của học sinh 1.2.1. Khái niệm tính tích cực học tập [22] 1.2.1.1. Tính tích cực Tính tích cực là khái niệm biểu thị sự nỗ lực của chủ thể khi tương tác với đối tượng. Tính tích cực cũng là khái niệm biểu thị cường độ vận động của chủ thể khi thực hiện một nhiệm vụ, giải quyết một vấn đề nào đấy. Sự nỗ lực ấy diễn ra trên nhiều mặt: Sinh lí: đòi hỏi chi phí nhiều năng lượng cơ bắp. Tâm lí: tăng cường các hoạt động cảm giác, tri giác, tư duy, tưởng tượng… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Vì vậy, tính tích cực là một thuộc tính của cá nhân có quan hệ, chịu ảnh hưởng của rất nhiều yếu tố như: Nhu cầu: tích cực nhằm thỏa mãn những nhu cầu nào đó; Động cơ: tích cực vì hướng tới những động cơ nhất định; Hứng thú: do bị lôi cuốn bởi sự say mê vì muốn biến đổi, cải tạo một sự vật, hiện tượng nào đấy. Tính tích cực cũng có quan hệ mật thiết với tính tự lực, với xúc cảm, ý chí… Tóm lại, tính tích cực nói chung là một phẩm chất rất quan trọng của con người, được hình thành từ rất nhiều lĩnh vực, nhiều nhân tố, có quan hệ với rất nhiều phẩm chất khác của nhân cách và với môi trường, điều kiện mà chủ thể hoạt động và tồn tại. 1.2.1.2. Tính tích cực học tập Học tập là một quá trình nhận thức, thực hiện dưới sự chỉ đạo, tổ chức, hướng dẫn của giáo viên. Vì vậy tính tích cực học tập thực chất là tính tích cực nhận thức. Tính tích cực nhận thức: Là tính tích cực xét trong điều kiện, phạm vi của quá trình dạy học, chủ yếu được áp dụng cho quá trình nhận thức của học sinh. Theo lí thuyết phản ánh, tính tích cực nhận thức bao gồm: sự lựa chọn đối tượng nhận thức; đề ra mục đích cho mình, nhiệm vụ cần giải quyết sau khi đã lựa chọn đối tượng nhằm cải tạo nó. Tính tích cực trong hoạt động cải tạo đòi hỏi phải có sự thay đổi trong ý thức và hành động của chủ thể nhận thức, được thể hiện bằng nhiều dấu hiệu như sự tập trung chú ý, sự tưởng tượng mạnh mẽ, sự phân tích, tổng hợp sâu sắc… Có thể chia sự phát triển tính tích cực nhận thức làm ba mức độ: Tính tích cực tái hiện: Đó là mức độ thấp nhất của tính tích cực, chủ yếu dựa vào trí nhớ để tái hiện những điều đã nhận thức được. Tích cực mô phỏng, bắt chước cũng là một dạng tích cực tái hiện. Đây là hình thức biểu hiện tính tích cực sớm nhất, đơn giản nhất và phổ biến nhất. Điều này diễn ra rất tự nhiên, nhưng rất cần thiết cho sự phát triển. Qua mô phỏng, bắt chước, tái hiện mà các em tích lũy được kiến thức và kinh nghiệm của các thế hệ trước. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Tính tích cực sử dụng: Đây là sự phát triển tính tích cực ở mức độ cao hơn. Qua việc vận dụng các công cụ, các khái niệm, định lí, định luật… để giải quyết một nhiệm vụ nào đó các em phải phân tích, suy nghĩ tìm tòi để tự lực đưa ra các phương án khác nhau, nhờ đấy mà nhu cầu, hứng thú nhận thức và óc sáng tạo phát triển. Tính tích cực sáng tạo: Đây là mức độ phát triển cao nhất của tính tích cực. Nó được đặc trưng bằng sự khẳng định con đường suy nghĩ riêng của mình, vượt ra khỏi khuôn mẫu, máy móc nhằm tạo ra cái mới, cái bất ngờ, có giá trị. Tính tích cực sáng tạo tạo điều kiện cho sự phát triển các khả năng và tiềm năng sáng tạo của cá nhân. Nó hướng đến việc ứng dụng những thủ thuật mới để giải quyết vấn đề, tìm tòi những phương pháp khắc phục khó khăn, đưa các phát minh mới vào cuộc sống. Nó biểu thị khả năng tự mình tìm kiếm những nhiệm vụ mới, những phương pháp giải quyết mới, khả năng sử dụng những kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo trong những tình huống, hoàn cảnh mới. Như vậy, tính tích cực sáng tạo không phải là một nét riêng của tính cách cá nhân, mà là một tập hợp những dấu hiệu đặc trưng của một con người. 1.2.2. Những biểu hiện của tính tích cực học tập [22] 1.2.2.1. Những dấu hiệu bên ngoài - Thích thú, chủ động tiếp xúc với đối tượng: Các em hay đặt những câu hỏi và có những thắc mắc đối với giáo viên, đối với người lớn và yêu cầu giải thích cặn kẽ. Việc đặt câu hỏi của các em thể hiện lòng mong muốn hiểu biết nhiều hơn, sâu hơn về những đối tượng mà các em đang tiếp xúc. Những câu hỏi dạng: Đây là cái gì? Dùng để làm gì? Có thể… được không? Tại sao? Như thế nào? Từ đâu mà có?... những thắc mắc do các em đưa ra biểu hiện sự tích cực tìm kiếm, lòng ham hiểu biết, trí tò mò đang khuấy động các em. Học tập thụ động, không hứng thú sẽ không có câu hỏi và cũng sẽ không có phản ứng nếu câu hỏi không được trả lời. Các GV cần trả lời kịp thời những câu hỏi do các em đưa ra và kích thích các em đặt câu hỏi. Đấy không chỉ là biểu hiện của sự tôn trọng các em mà còn là con đường quan trọng nhất để củng cố hứng thú nhận thức của các em. - Chú ý quan sát, chăm chú lắng nghe và theo dõi những gì thầy cô làm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 - Giơ tay phát biểu, nhiệt tình hưởng ứng, bổ sung ý kiến vào câu trả lời của bạn và thích tham gia vào các hoạt động cũng là một biểu hiện của tính tích cực. Thông qua quan sát, giáo viên có thể xác định được những biểu hiện cảm xúc tích cực nhận thức như niềm vui sướng, sự hài lòng khi được người khác giải đáp những câu hỏi, những thắc mắc, khi tự mình tìm ra câu trả lời đúng hay là những thành công trong hoạt động. Ngoài ra, sự bực mình, nỗi thất vọng nếu trí tò mò không được thỏa mãn hoặc khi không thành công trong hoạt động đều là những biểu hiện của tích cực nhận thức. 1.2.2.2. Những dấu hiệu bên trong như sự căng thẳng trí tuệ, sự nỗ lực hoạt động, sự phát triển của tư duy, ý chí và xúc cảm… Thật ra, những dấu hiệu bên trong này cũng chỉ có thể phát hiện được qua những biểu hiện bên ngoài, nhưng phải tích lũy một lượng thông tin đủ lớn và phải qua một quá trình xử lí thông tin mới thấy được, cụ thể là: - Các em tích cực sử dụng các thao tác nhận thức, đặc biệt là các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, trừu tượng hóa… vào việc giải quyết các nhiệm vụ nhận thức. - Tích cực vận dụng vốn kiến thức và kĩ năng đã tích lũy được vào việc giải quyết các tình huống và các bài tập khác nhau, đặc biệt là vào việc xử lí các tình huống mới. - Phát hiện nhanh chóng, chính xác các nội dung được quan sát. - Hiểu lời người khác và diễn đạt cho người khác hiểu ý của mình. - Có những biểu hiện của tính độc lập, sáng tạo trong quá trình giải quyết các nhiệm vụ nhận thức như tự tin khi trả lời các câu hỏi, có sáng kiến, tự tìm ra một vài cách giải quyết khác nhau cho các bài tập và tình huống, biết lựa chọn cách giải quyết hay nhất. - Có những biểu hiện của ý chí trong quá trình nhận thức, như sự nỗ lực cố gắng vượt qua các tác động nhiễu bên ngoài và các khó khăn để thực hiện đến cùng những nhiệm vụ được giao, sự phản ứng khi có tín hiệu thông báo hết giờ… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 1.2.2.3. Kết quả học tập. Kết quả học tập là một dấu hiệu quan trọng và có tính chất khái quát của tính tích cực nhận thức. Chỉ có tích cực học tập một cách thường xuyên, liên tục, tự giác mới có kết quả học tập tốt. Trên đây là ba dấu hiệu thể hiện tính tích cực nhận thức. Có thể cụ thể hóa ba dấu hiệu đó qua một số câu hỏi sau đây: Dấu hiệu bên ngoài: - Các em có chú ý, tập trung tư tưởng học tập không? - Có hăng hái tham gia vào mọi hình thức của hoạt động học tập không? (Thể hiện ở chỗ giơ tay phát biểu ý kiến, ghi chép…) - Có đọc thêm, làm thêm các bài tập khác không? - Tốc độ học tập có nhanh không? - Có thường xuyên hỏi thầy cô, trao đổi với bạn bè, tích cực tham gia học nhóm, học tổ không? - Có hay thường xuyên lui tới thư viện, cửa hàng sách không? Dấu hiệu bên trong: - Có biểu hiện hứng thú, say mê, có hoài bão học tập không? - Có ý chí vượt khó khăn trong học tập không? - Có sự phát triển về năng lực phân tích, tổng hợp… năng lực tư duy nói chung không? - Có thể hiện sự sáng tạo trong học tập không? Kết quả học tập: - Có hoàn thành nhiệm vụ học tập được giao không? - Có ghi nhớ tốt những điều đã học không? - Có vận dụng được kiến thức đã học vào thực tế không? - Có phát triển tính năng động sáng tạo không? - Kết quả kiểm tra thi cử có cao không? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn