Tài liệu Thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên trong pháp luật thi hành án hình sự việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN QUANG VŨ THI HÀNH ÁN PHẠT TÙ ĐỐI VỚI PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN TRONG PHÁP LUẬT THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC TP. HỒ CHÍ MINH, 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN QUANG VŨ THI HÀNH ÁN PHẠT TÙ ĐỐI VỚI PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN TRONG PHÁP LUẬT THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 9.38.01.04 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HOÀNG THỊ MINH SƠN TP. HỒ CHÍ MINH, 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu nghiên cứu nêu trong Luận án là trung thực và tôi xin chịu trách nhiệm về những số liệu và kết quả nghiên cứu đó. Luận án này chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nghiên cứu sinh Nguyễn Quang Vũ CÁC CHỮ VIẾT TẮT - BCA : Bộ Công an - BLHS : Bộ luật Hình sự - BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự - CHAPT : Chấp hành án phạt tù - HTTP : Hỗ trợ tư pháp - NCTN : Người chưa thành niên - QLTG-TGD : Quản lý trại giam, cơ sở giáo dục bắt buộc, trường giáo dưỡng - THAHS : Thi hành án hình sự - THAPT : Thi hành án phạt tù DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Thống kê số lượng phạm nhân là người chưa thành niên trong trại giam, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 2: Thống kê số lượng và cơ cấu độ tuổi của người chưa thành niên được tiếp nhận vào trại giam chấp hành án phạt tù, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 3: Thống kê số lượng phạm nhân là người chưa thành niên theo giới tính, độ tuổi và trình độ văn hóa, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 4: Thống kê số lượng phạm nhân là người chưa thành niên theo tội danh, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 5: Thống kê số lượng phạm nhân là người chưa thành niên theo mức án, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 6: Thống kê số lượng phạm nhân là người chưa thành niên theo tiền án, tiền sự, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 7: Thống kê số lượng phạm nhân là người chưa thành niên có tiền sử nghiện ma túy, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 8: Thống kê tình hình khen thưởng, kỷ luật, phạm tội mới của phạm nhân là người chưa thành niên, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 9: Thống kê số lượng phạm nhân thành niên và phạm nhân là người chưa thành niên được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù, đặc xá, giai đoạn 2012-2018. Phụ lục 10: Danh mục trại giam có phạm nhân là người chưa thành niên. Phụ lục 11: Thống kê số phạm nhân do phạm tội ở độ tuổi chưa thành niên nay đã đủ tuổi thành niên đang chấp hành án phạt tù tại các trại giam (tính đến ngày 15/12/2018). Phụ lục 12: Kết quả điều tra bằng bảng hỏi đối với phạm nhân là người chưa thành niên. Phụ lục 13: Thống kê về cán bộ quản giáo phụ trách các đội phạm nhân là người chưa thành niên được điều tra bằng bảng hỏi. MỤC LỤC Trang Lời cam đoan Các chữ viết tắt Danh mục các phụ lục Mở đầu ....................................................................................................................... 1 Tổng quan vấn đề nghiên cứu .................................................................................. 8 Chương 1: Những vấn đề lý luận và chuẩn mực quốc tế, pháp luật của một số quốc gia về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ............................................................................................ 26 1.1. Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên .................................................................................. 26 1.2. Cơ sở của thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên .................................................................................................................. 36 1.3. Nguyên tắc thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên .................................................................................................................. 47 1.4. Chuẩn mực quốc tế và pháp luật của một số quốc gia về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ................................................ 53 Chương 2: Pháp luật và thực trạng áp dụng pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam................ 68 2.1. Pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên .................................................................................................................. 68 2.2. Thực trạng áp dụng pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên .................................................................................. 79 2.3. Đánh giá về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam ............................................................................................ 101 Chương 3: Giải pháp nâng cao chất lượng thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ........................................................... 114 3.1. Hoàn thiện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ............................................................................................. 114 3.2. Giải pháp bảo đảm thực hiện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ................................................................ 133 Kết luận ................................................................................................................. 152 Tài liệu tham khảo Phụ lục 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Với tư cách là “đầu ra cuối cùng” trong toàn bộ hoạt động của hệ thống tư pháp hình sự1, thi hành án hình sự là một hoạt động độc lập, giữ vai trò quan trọng đối với việc giáo dục người phạm tội trở thành người có ý thức tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống, tái hòa nhập cộng đồng. Hiện nay, hình phạt tù vẫn là hình phạt được áp dụng phổ biến nhất trong hệ thống hình phạt theo qui định của luật hình sự Việt Nam. Mặc dù Việt Nam đã có nhiều nỗ lực nâng cao hiệu quả thi hành án hình sự, nhất là án phạt tù, nhưng luôn luôn tồn tại một tỉ lệ không nhỏ số người tái phạm. Theo thống kê, số phạm nhân có tiền án chiếm tỉ lệ 23,5%, số tái phạm nguy hiểm chiếm 10,8% tổng số phạm nhân đang chấp hành án phạt tù tại các trại giam2. Kết quả thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên cho thấy có 6,9% tái phạm ngay khi còn ở độ tuổi chưa thành niên, có 1,3% phạm nhân là người chưa thành niên có nhiều tiền án, tiền sự3; chưa kể số tái phạm khi đã bước sang tuổi thành niên và nằm trong con số thống kê phạm nhân có tiền án nêu trên. Người phạm tội trong trường hợp tái phạm bao giờ cũng nguy hiểm hơn vì họ có kinh nghiệm phạm tội và có thể họ đã tiêm nhiễm những tính cách, kỹ năng xấu từ môi trường tập trung phạm nhân trong trại giam trước đây, nhờ đó họ còn có kinh nghiệm che giấu tội phạm, đối phó với cơ quan bảo vệ pháp luật. Nếu người tái phạm đó là người mà trước đây là phạm nhân là người chưa thành niên thì tính chất, mức độ nguy hiểm còn cao hơn gấp bội bởi vì tuổi đời họ còn trẻ và dễ dàng đi vào con đường phạm tội chuyên nghiệp. Trong những năm gần đây, các báo cáo tổng kết công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm của ngành Công an đều có chung nhận định: tình hình tội phạm gia tăng về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội (bạo lực, hung hãn, manh động hơn), đối tượng phạm tội có xu hướng ngày càng trẻ hóa, tội phạm do người chưa thành niên thực hiện gia tăng. Nếu như trước năm 2010, phạm nhân là người chưa thành niên chiếm số lượng không đáng kể thì những năm gần đây luôn dao động trong khoảng trên dưới 900 phạm nhân là người chưa thành niên và chiếm tỉ lệ trên 1 Lê Văn Cảm (2009), Hệ thống tư pháp hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, HN, tr. 135. 2 Theo Báo cáo tổng kết công tác thi hành án hình sự và hỗ trợ tư pháp năm 2017 của Tổng cục Cảnh sát Thi hành án hình sự và Hỗ trợ tư pháp, Bộ Công an (nay là Cục Cảnh sát Quản lý trại giam, cơ sở giáo dục bắt buộc, trường giáo dưỡng). 3 Xem Phụ lục 6. 2 0,8% tổng số phạm nhân đang chấp hành án phạt tù4. Căn cứ vào các qui định của luật hình sự Việt Nam về áp dụng hình phạt tù có thời hạn, về miễn giảm hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thì có thể nhận định rằng phạm nhân là người chưa thành niên đến khi hết thời hạn chấp hành án phạt tù sẽ đa số ở trong độ tuổi dưới 30 tuổi. Đây là độ tuổi có sức lao động sung mãn, có khả năng đóng góp lớn cho xã hội nhưng đồng thời cũng là độ tuổi có khả năng cao tiếp tục rơi vào con đường phạm tội nếu người đó chưa thực sự được giáo dục tốt (theo thống kê, nhóm phạm nhân đông đảo, phổ biến nhất trong cơ cấu phạm nhân theo độ tuổi chính là số phạm nhân từ 18 đến dưới 30 tuổi, chiếm tỉ lệ 45,2% tổng số phạm nhân5). Như vậy, nếu việc thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên không đạt hiệu quả cao thì sẽ càng làm gia tăng nguồn tội phạm (tái phạm, tái phạm nguy hiểm, phạm tội có tính chất chuyên nghiệp) và còn gây lãng phí một nguồn lao động trẻ của xã hội. Do đó, vấn đề đặt ra là làm thế nào để những phạm nhân là người chưa thành niên sau khi chấp hành án xong phạt tù thì không tái phạm và thực sự trở thành người có ý thức tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống, tái hòa nhập cộng đồng thành công? Phạm nhân là người chưa thành niên là một loại người chấp hành án đặc biệt trong thi hành án phạt tù. Người chưa thành niên do chưa phát triển đầy đủ và toàn diện về thể chất, trí lực và tinh thần nên dù là phạm nhân đang chấp hành án phạt tù trong trại giam họ vẫn cần được bảo vệ, chăm sóc, giáo dục bằng những chế độ đặc biệt để có thể tiếp tục phát triển về mọi mặt một cách bình thường. Thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên đề cao mục tiêu giáo dục, ưu tiên thực hiện những biện pháp giáo dục, giúp họ sửa chữa sai lầm và trở thành người có ý thức tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống, tái hòa nhập cộng đồng. Trong khi đó, phạm nhân là người chưa thành niên dễ tiếp nhận các tác động giáo dục hơn so với phạm nhân thành niên. Đúng ra, thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên phải đạt chất lượng, hiệu quả cao hơn và cần phải như thế. Tuy vậy, đánh giá một cách tổng quan, có thể nhận thấy: - Lý luận về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên vẫn chưa hoàn thiện và chưa có tính hệ thống, đặc biệt là chưa làm rõ được đặc thù và sự khác biệt của thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên 4 Xem Phụ lục 1. Theo Báo cáo tổng kết 5 năm thi hành Luật Thi hành án hình sự trong Công an nhân dân (2011-2016) của Bộ Công an. 5 3 so với thi hành án phạt tù đối với phạm nhân thành niên và nguồn gốc, cơ sở của điều đó. - Pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên vẫn còn thiếu nhiều qui định về bảo vệ phạm nhân là người chưa thành niên, chưa phản ánh đúng mức chính sách ưu tiên bảo vệ, chăm sóc và giáo dục người chưa thành niên phạm tội bằng những biện pháp và phương thức tổ chức phù hợp với đặc thù của phạm nhân là người chưa thành niên hoặc tuy đã có qui định nhưng chưa đồng bộ, đầy đủ và rõ ràng, chưa có văn bản hướng dẫn tổ chức thực hiện. Mặc khác, kể từ ngày 01/01/2018 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung 2017 có hiệu lực thi hành và có nhiều qui định mới về chính sách hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu về lĩnh vực thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. - Thực tiễn thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên đã và đang gặp nhiều khó khăn, bất cập, hiệu quả giáo dục chưa cao. Phạm nhân là người chưa thành niên có tỉ lệ khen thưởng rất ít, chỉ chiếm 1,4%, nhưng tỉ lệ kỷ luật lại cao hơn nhiều, đến 7,5%6. So với kết quả thi hành án phạt tù đối với phạm nhân thành niên, tỉ lệ phạm nhân là người chưa thành niên được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù, đặc xá cũng ít hơn phạm nhân thành niên, chỉ chiếm 42,3% (trong khi tỉ lệ này ở phạm nhân thành niên là 60%)7 mặc dù pháp luật qui định nhiều điều kiện ưu tiên hơn dành cho phạm nhân là người chưa thành niên. Việc thực hiện chế độ giam giữ phạm nhân là người chưa thành niên tồn tại nhiều hạn chế về cơ sở vật chất phục vụ giam giữ, chưa bảo đảm phân hóa phạm nhân, chưa triệt để giam giữ riêng, tách phạm nhân là người chưa thành niên khỏi ảnh hưởng của phạm nhân thành niên trong trại giam. Việc thực hiện chế độ lao động, học tập đối với phạm nhân là người chưa thành niên chưa bảo đảm tính chất và mục đích giáo dục. Các chế độ chấp hành án khác vẫn chưa bảo đảm chính sách dành những lợi ích tốt nhất và ưu tiên bảo vệ, chăm sóc, giáo dục phạm nhân là người chưa thành niên. Các hoạt động chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng, đặc biệt là việc dạy nghề cho phạm nhân là người chưa thành niên, còn thiếu chủ động và có nhiều lúng túng. Những tồn tại, hạn chế nói trên đặt ra nhu cầu cần tổng kết rút kinh nghiệm về thực tiễn thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. 6 7 Số liệu thống kê tại Phụ lục 8. Số liệu thống kê tại Phụ lục 9. 4 - Mặt khác, các điều ước quốc tế có liên quan đến thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên mà Việt Nam đã là thành viên đặt ra nhu cầu nội luật hóa một cách phù hợp, đồng thời những giá trị, chuẩn mực quốc tế về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên cũng đang tác động nhất định đến nhu cầu hoàn thiện pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam. Từ những vấn đề trên cho thấy cần phải nghiên cứu, đánh giá về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên một cách toàn diện, trên nhiều mặt, nhiều yếu tố được xem là những yếu tố có ảnh hưởng đến chất lượng thi hành án phạt tù để có cơ sở tìm ra các giải pháp nâng cao chất lượng của nó, góp phần phòng, chống tội phạm và xây dựng một xã hội tốt đẹp. Vì thế, nghiên cứu sinh chọn đề tài “Thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên trong pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam” để nghiên cứu làm luận án Tiến sĩ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Từ việc nghiên cứu toàn diện về lý luận, pháp luật và thực tiễn thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, Luận án sẽ đề ra những giải pháp nâng cao chất lượng thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục đích trên, Luận án thực hiện những nhiệm vụ sau đây: - Nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận pháp lý về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên; - Nghiên cứu làm rõ quá trình phát triển pháp luật, nội dung các qui định của pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam hiện nay, tìm ra những hạn chế, bất cập; - Nghiên cứu những chuẩn mực quốc tế và pháp luật của một số quốc gia về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt với pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam; - Khảo sát thực trạng thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam, tìm ra những hạn chế, vướng mắc và xác định nguyên nhân. 5 3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Những vấn đề lý luận về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên; - Pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên; - Thực tiễn áp dụng pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản và nghiên cứu toàn diện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, trọng tâm là các vấn đề theo khung lý thuyết nghiên cứu đã xác định, bao gồm: mô hình quản lý, tổ chức thi hành án phạt tù, chế độ giam giữ, giáo dục, các chế độ khác và việc chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng đối với phạm nhân là người chưa thành niên. Luận án nghiên cứu khảo sát thực tiễn thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên tại các trại giam thuộc Bộ Công an có quản lý giam giữ phạm nhân là người chưa thành niên. Các thông tin, số liệu sử dụng để nghiên cứu được thu thập trên phạm vi cả nước trong thời gian từ khi Luật Thi hành án hình sự năm 2010 có hiệu lực thi hành (từ năm 2012 đến năm 2018). 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài luận án được nghiên cứu trên cơ sở kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau. Về mặt phương pháp luận, Luận án được thực hiện dựa trên phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác – Lênin. Luận án sử dụng kết hợp những phương pháp nghiên cứu cụ thể phù hợp với từng chương, từng vấn đề nghiên cứu. - Đối với phần tổng quan về vấn đề nghiên cứu, Chương 1 và tiết thứ nhất của Chương 2, Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu truyền thống như phân tích, tổng hợp, so sánh, suy luận lôgic để khái quát hóa tình hình nghiên cứu có liên quan đến Luận án, luận giải các vấn đề mang tính lý luận hay phân tích để tìm ra những mâu thuẫn, hạn chế trong các qui định pháp luật. Việc đánh giá quá trình hình thành và phát triển pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam luôn được đặt trong bối cảnh lịch sử cụ thể, trong điều kiện kinh tế - xã hội Việt Nam. Việc nghiên cứu mức độ tương thích giữa pháp luật Việt Nam với chuẩn mực quốc tế và pháp luật của một số quốc gia về thi 6 hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên không mang tính chất khen chê hay phân biệt đẳng cấp cao thấp mà chỉ nhằm mục đích tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt, đồng thời từ những điểm khác biệt ấy để định hướng việc nội luật hóa pháp luật Việt Nam về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, bảo đảm phù hợp với những đòi hỏi của các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên và điều kiện kinh tế - xã hội Việt Nam hiện nay. - Đối với tiết thứ hai của Chương 2, Luận án sử dụng kết hợp các phương pháp thống kê hình sự, khảo sát thực tế, phương pháp bảng hỏi. Các phương pháp này có ưu điểm cho phép thu thập những số liệu, dữ liệu mang tính định lượng và điển hình, phù hợp với nghiên cứu thực trạng về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam. Để đánh giá về thực trạng thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, Luận án tiếp tục sử dụng phương pháp tổng hợp, so sánh, suy luận lôgic dựa trên cơ sở những số liệu, dữ liệu đã thu thập được từ các phương pháp nghiên cứu cụ thể trước đó. - Đối với Chương 3, Luận án sử dụng phương pháp tổng hợp, suy luận lôgic để đi từ các kết quả nghiên cứu ở Chương 1 và Chương 2 đến việc xác định các yêu cầu và nội dung của nhóm giải pháp hoàn thiện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, đề xuất các giải pháp bảo đảm thực hiện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. Như vậy, Luận án được thực hiện trên cơ sở kết hợp các phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng một cách hợp lý nhằm phát huy ưu điểm của từng phương pháp, mang lại hiệu quả nghiên cứu tối ưu. 5. Điểm mới của luận án - Thứ nhất, Luận án đã phân tích và làm sáng tỏ về mặt lý luận khái niệm phạm nhân là người chưa thành niên và thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên; đặc điểm, ý nghĩa, cơ sở, nguyên tắc của thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên; - Thứ hai, Luận án phân tích các vấn đề pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên; - Thứ ba, Luận án đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam, chỉ ra những kết quả đã đạt được, những hạn chế, thiếu sót và nguyên nhân; - Thứ tư, trên cơ sở nghiên cứu lý luận, pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật, Luận án đã đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng thi hành án phạt tù đối 7 với phạm nhân là người chưa thành niên, bao gồm các giải pháp hoàn thiện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên và các giải pháp bảo đảm thực hiện pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. 6. Ý nghĩa khoa học và giá trị thực tiễn của luận án - Kết quả nghiên cứu của Luận án sẽ góp phần đưa ra cơ sở khoa học có giá trị tham khảo đối với các nhà lập pháp trong việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam và làm phong phú thêm lý luận về bảo vệ người chưa thành niên, về thi hành án phạt tù trong luật học. - Luận án cũng có giá trị tham khảo hữu ích đối với cán bộ làm công tác thực tiễn trong thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. - Việc thực hiện những giải pháp của Luận án về hoàn thiện pháp luật thi hành án hình sự sẽ giúp bảo vệ tốt hơn phạm nhân là người chưa thành niên, bảo đảm cho họ có điều kiện phát triển bình thường về các mặt thể chất, trí lực và tinh thần, thể hiện bản chất nhân đạo và tiến bộ của nhà nước ta, đồng thời nâng cao hiệu quả giáo dục phạm nhân là người chưa thành niên, giúp họ trở thành người biết tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống, tái hòa nhập cộng đồng, góp phần thúc đẩy xã hội phát triển. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, tổng quan về vấn đề nghiên cứu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, Luận án có kết cấu gồm ba chương như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận và chuẩn mực quốc tế, pháp luật của một số quốc gia về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên Chương 2: Pháp luật và thực trạng áp dụng pháp luật về thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên ở Việt Nam Chương 3: Giải pháp nâng cao chất lượng thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. 8 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Xuất phát từ đặc điểm tâm sinh lý, khả năng nhận thức của người chưa thành niên, từ tầm quan trọng và ý nghĩa của việc xử lý tội phạm do người chưa thành niên thực hiện, việc giáo dục người chưa thành niên phạm tội và xây dựng một xã hội lành mạnh, văn minh, vấn đề tư pháp người chưa thành niên nói chung và thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên nói riêng luôn được quan tâm nghiên cứu trong khoa học tư pháp hình sự ở cả trong và ngoài nước. Ở Việt Nam từ trước đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu, luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, bài báo khoa học viết về các vấn đề liên quan đến người chưa thành niên và lĩnh vực thi hành án hình sự. Các công trình này khá đa dạng, phong phú về nội dung, mục đích nghiên cứu và không chỉ giới hạn trong lĩnh vực luật học mà còn có cả ở lĩnh vực xã hội học, tâm lý học, giáo dục học. - Về hướng nghiên cứu các vấn đề liên quan đến người chưa thành niên có thể kể đến một số công trình như: luận án “Nguồn gốc xã hội của việc vi phạm pháp luật ở người chưa thành niên hiện nay (năm 2002) của TSKH. Hồ Diệu Thúy; chuyên khảo “Vai trò của pháp luật trong quá trình hình thành nhân cách” của TS. Nguyễn Đình Đặng Lục (nhà xuất bản CTQG xuất bản năm 1997 và tái bản năm 2005 và 2013); chuyên khảo “Người chưa thành niên phạm tội – đặc điểm tâm lý và chính sách xử lý” của TS. Đặng Thanh Nga và TS. Trương Quang Vinh (NXB Tư pháp, Hà Nội, 2011); luận án “Bảo đảm quyền của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự ở Việt Nam” của TS. Lê Minh Thắng (2012) v.v… - Về hướng nghiên cứu các vấn đề liên quan đến lĩnh vực thi hành án hình sự có thể kể đến một số công trình như: chuyên khảo “Một số vấn đề về thi hành án hình sự” của TS. Trần Quang Tiệp (NXB CAND, HN, 2002); luận án “Hoàn thiện quản lý nhà nước trong lĩnh vực thi hành án hình sự” của TS. Vũ Trọng Hách (2004); chuyên khảo “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác giáo dục phạm nhân trong giai đoạn hiện nay” của PGS.TS. Nguyễn Hữu Duyện (NXB CAND, 2010); đề tài khoa học cấp Bộ “Cơ sở lý luận và thực tiễn hoàn thiện pháp luật thi hành án hình sự ở Việt Nam” do TS. Nguyễn Đức Phúc chủ nhiệm (2016); chuyên khảo “Giáo dục pháp luật cho phạm nhân ở Việt Nam” của TS. Ngô Văn Trù (NXB CAND, 2017); luận án “Bảo đảm quyền con người của người bị kết án phạt tù trong thi hành án hình sự ở Việt Nam” của TS. Lê Hữu Trí (2017) v.v… 9 Kết quả nghiên cứu của các công trình nói trên có liên quan đến nội dung của Luận án này như sau: Về lý luận: - Liên quan đến nghiên cứu vấn đề chính sách thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên: + Luận án “Nguồn gốc xã hội của việc vi phạm pháp luật ở người chưa thành niên hiện nay” của TSKH. Hồ Diệu Thúy đã khẳng định tình trạng vi phạm pháp luật ở người chưa thành niên là một hiện tượng xã hội (tiêu cực) và xã hội phải chịu trách nhiệm ở phạm vi nhất định về tình trạng này, đồng thời khuyến cáo chính sách hình sự cần nhân đạo hơn, mang tính giáo dục hơn. Nghiên cứu này đã mang lại tiền đề lý luận cho việc đánh giá về vai trò, khả năng tác động của pháp luật thi hành án phạt tù đến việc hiện thực hóa mục đích của việc áp dụng hình phạt tù, đồng thời cũng là tiền đề lý luận cho việc luận giải về chính sách nhân đạo, đề cao giáo dục trong thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. + Chuyên khảo “Vai trò của pháp luật trong quá trình hình thành nhân cách” của TS. Nguyễn Đình Đặng Lục đã nghiên cứu làm rõ lý luận về sự hình thành, phát triển nhân cách và vai trò của pháp luật trong sự hình thành, phát triển nhân cách của người chưa thành niên; những đặc điểm tâm lý, ý thức pháp luật của người chưa thành niên. Nghiên cứu này đã mang lại tiền đề lý luận cho việc luận giải chính sách giam giữ, giáo dục và các chính sách chấp hành án khác trong thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. + Cũng liên quan đến chính sách giam giữ phạm nhân, chuyên khảo “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác giáo dục phạm nhân trong giai đoạn hiện nay” của PGS.TS. Nguyễn Hữu Duyện đã nghiên cứu, phân tích đặc điểm tâm lý, đặc điểm về trình độ văn hóa, hiểu biết, tính cách, thái độ của các nhóm phạm nhân khác nhau (nhóm phạm nhân xâm phạm an ninh quốc gia, nhóm phạm nhân xâm phạm trật tự an toàn xã hội, nhóm phạm nhân phạm tội lần đầu, phạm nhân nguyên là cán bộ, nhân dân lao động, nhóm phạm nhân có nhiều tiền án, tiền sự, thực hiện tội phạm có sử dụng bạo lực), từ đó chỉ ra tính chất cực kỳ phức tạp của môi trường tập trung phạm nhân trong trại giam, nơi chủ yếu giam giữ các phạm nhân đã thành niên. Nghiên cứu này cho phép rút ra hệ quả: nếu bộ phận phạm nhân là người chưa thành niên chiếm thiểu số cũng được bố trí chấp hành án phạt tù chung trại giam với phạm nhân thành niên thì sẽ không thể tránh khỏi những tác động xấu của môi 10 trường trại giam đa loại phạm nhân. Đây là một tiền đề lý luận để luận giải về chính sách giam giữ phạm nhân là người chưa thành niên. - Liên quan đến nghiên cứu về nguyên tắc thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên: Chuyên khảo “Người chưa thành niên phạm tội – đặc điểm tâm lý và chính sách xử lý” của TS. Đặng Thanh Nga và TS. Trương Quang Vinh đã xác định một số nguyên tắc cơ bản về tư pháp người chưa thành niên. Chuyên khảo “Một số vấn đề về thi hành án hình sự” của TS. Trần Quang Tiệp đã nghiên cứu làm rõ về khái niệm, nhiệm vụ, các nguyên tắc của pháp luật thi hành án hình sự. Chuyên khảo “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác giáo dục phạm nhân trong giai đoạn hiện nay” của PGS.TS. Nguyễn Hữu Duyện đã làm rõ những nội dung cơ bản về triết lý giáo dục cải tạo phạm nhân của Việt Nam, làm rõ những vấn đề lý luận chung về giáo dục phạm nhân, các nguyên tắc, nội dung, phương pháp, hình thức giáo dục phạm nhân. Những nghiên cứu nói trên đã tạo ra tiền đề lý luận cho Luận án trong việc tiếp tục đi sâu nghiên cứu lý luận về nguyên tắc thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên, đặc biệt là những nguyên tắc đặc thù. Về pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật: - Liên quan đến nghiên cứu về mô hình quản lý, tổ chức thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên: + Luận án “Hoàn thiện quản lý nhà nước trong lĩnh vực thi hành án hình sự” của TS. Vũ Trọng Hách (2003) đã chỉ ra mô hình quản lý, tổ chức thi hành án phạt tù ở Việt Nam theo Pháp lệnh Thi hành án phạt tù 1993, theo đó hệ thống trại giam được chia thành ba loại trại giam (loại I, loại II và loại III) khác nhau về đối tượng giam giữ, về tổ chức cán bộ, đặc thù quản lý, giam giữ phạm nhân, trong đó 21 trại giam loại III trên toàn quốc là những trại giam có tổ chức giam giữ phạm nhân là người chưa thành niên. Tuy nhiên, kể từ năm 2007 mô hình này đã thay đổi, không còn phân chia ba loại trại giam nữa. Vì vậy, vấn đề mô hình quản lý, tổ chức thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên cần phải được nghiên cứu, khảo sát lại. Hơn nữa, TS. Vũ Trọng Hách nghiên cứu mô hình quản lý, tổ chức thi hành án phạt tù từ góc độ quản lý nhà nước chứ chưa tiếp cận từ góc độ đáp ứng yêu cầu đặc thù của giáo dục phạm nhân là người chưa thành niên. + Đánh giá về đội ngũ cán bộ trại giam, thông qua nghiên cứu việc bảo vệ và tổ chức thực hiện các quyền con người của người bị kết án phạt tù, luận án “Bảo đảm quyền con người của người bị kết án phạt tù trong thi hành án hình sự ở Việt 11 Nam” của TS. Lê Hữu Trí (2017) đã phát hiện một số hạn chế về phẩm chất, trình độ, năng lực của đội ngũ cán bộ thi hành án phạt tù nói chung. Chuyên khảo “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác giáo dục phạm nhân trong giai đoạn hiện nay” của PGS.TS. Nguyễn Hữu Duyện cũng đánh giá đội ngũ cán bộ quản giáo và các cán bộ khác ở trại giam không có chuyên môn sư phạm, tâm lý cần thiết cho hoạt động giáo dục phạm nhân. Tuy nhiên, các nghiên cứu này chưa đi sâu đánh giá phẩm chất, trình độ, năng lực của cán bộ trực tiếp quản lý, giáo dục phạm nhân là người chưa thành niên. - Liên quan đến nghiên cứu về chế độ giam giữ, chế độ giáo dục và các chế độ khác đối với phạm nhân là người chưa thành niên: + Đề tài khoa học cấp Bộ “Cơ sở lý luận và thực tiễn hoàn thiện pháp luật thi hành án hình sự ở Việt Nam” do TS. Nguyễn Đức Phúc chủ nhiệm (2016) đã khảo sát thực trạng pháp luật và thực hiện pháp luật thi hành án hình sự ở Việt Nam. Đối với pháp luật thi hành án phạt tù, đề tài đã khảo sát, đánh giá về trình tự, thủ tục thi hành án phạt tù, chế độ quản lý giam giữ, giáo dục phạm nhân và việc thực hiện một số quyền cơ bản của phạm nhân, từ đó chỉ ra một số hạn chế đáng chú ý: có lúc, có nơi còn tình trạng giam chung phạm nhân là người chưa thành niên với phạm nhân thành niên; pháp luật chưa qui định cụ thể chế độ sinh hoạt của phạm nhân (như mẫu thiết kế, diện tích thư viện, khu vui chơi, sân thể thao cho phạm nhân), chưa qui định chi tiết nội dung học tập, học nghề, chế độ lao động đối với từng loại phạm nhân; hoạt động học tập của phạm nhân chưa được quan tâm đúng mức, chưa chú trọng chất lượng, hiệu quả và có biểu hiện hình thức. Những nghiên cứu này được tiến hành cách đây không lâu và có độ tin cậy cao nhưng chưa đi sâu vào các chế độ áp dụng với phạm nhân là người chưa thành niên, tiếp cận từ góc độ xem xét các quyền của phạm nhân nhưng chưa chú trọng đặt các quyền đó trong mối liên hệ với mục đích giáo dục phạm nhân là người chưa thành niên nhận thức và sửa chữa sai lầm, hoàn thiện nhân cách, chuẩn mực hóa hành vi xử sự. + Trong chuyên khảo “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác giáo dục phạm nhân trong giai đoạn hiện nay”, PGS.TS. Nguyễn Hữu Duyện coi chế độ lao động là một nội dung của giáo dục phạm nhân (giáo dục thông qua lao động) và chỉ ra những hạn chế trong giáo dục lao động đối với phạm nhân là nặng về lao động sản xuất, coi nhẹ tính chất và mục tiêu giáo dục. Kết quả nghiên cứu này cần được kế thừa trong Luận án. Việc coi lao động là một nội dung của giáo dục phạm nhân đã gợi mở một cách tiếp cận nghiên cứu mới, có nhiều ưu điểm để áp dụng 12 trong nghiên cứu pháp luật và thực trạng áp dụng pháp luật về chế độ lao động của phạm nhân là người chưa thành niên. + Chuyên khảo “Giáo dục pháp luật cho phạm nhân ở Việt Nam” của TS. Ngô Văn Trù (2017) đã nghiên cứu sâu về hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân dưới góc độ giáo dục học và đã phát hiện ra một số hạn chế trong hoạt động này, như: cán bộ giáo dục thiếu và trình độ không đồng đều, kỹ năng nghiệp vụ sư phạm kém; người học (phạm nhân) có trình độ kém và phân hóa cao, phức tạp về nhân thân và tâm lý, thái độ nhưng trong tổ chức thực hiện việc dạy học chưa sàng lọc, phân loại cho phù hợp; còn nặng tính hình thức, không thực chất về chất lượng, hiệu quả. Tuy nhiên, nghiên cứu này chưa đi sâu vào đối tượng giáo dục là phạm nhân là người chưa thành niên nên Luận án cần coi kết quả nghiên cứu này là nền tảng để trên cơ sở đó tiếp tục khảo sát sâu về giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên. - Liên quan đến nghiên cứu về việc chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng cho phạm nhân là người chưa thành niên: Luận án “Bảo đảm quyền của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự ở Việt Nam” (năm 2012) của TS. Lê Minh Thắng đã nghiên cứu tất cả các quyền của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự kể từ khi bắt đầu quá trình xử lý vụ án hình sự cho đến thi hành án hình sự; đối tượng nghiên cứu gồm hai loại người là người chưa thành niên phạm tội và người chưa thành niên là người làm chứng, người bị hại. Luận án đã nghiên cứu các qui định về chế độ chấp hành án phạt tù của phạm nhân là người chưa thành niên và rút ra một số hạn chế nhất định trong chế độ dạy nghề đối với phạm nhân là người chưa thành niên. Chuyên khảo “Người chưa thành niên phạm tội – đặc điểm tâm lý và chính sách xử lý” của TS. Đặng Thanh Nga và TS. Trương Quang Vinh (năm 2011) đã chỉ ra một số hạn chế của chính sách hình sự trong hoạt động chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng và đánh giá các trại giam chỉ chú trọng lao động bắt buộc mà không có khả năng đào tạo nghề cho các em. Nhìn chung, những nghiên cứu này tiến hành đã lâu, phạm vi nghiên cứu rộng nên chưa nghiên cứu, đánh giá toàn diện về việc chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng cho phạm nhân và chưa đi sâu vào phạm nhân là người chưa thành niên với tư cách là một loại người chấp hành án đặc biệt. Ngoài các luận án tiến sĩ, công trình chuyên khảo kể trên, còn có nhiều bài báo khoa học có nội dung liên quan đến luận án. Các bài báo liên quan đến chính sách thi hành án hình sự mà luận án cần nghiên cứu, như: bài “Một số đặc điểm tâm 13 lý của người chưa thành niên phạm tội” của Đặng Thanh Nga đăng trên tạp chí Luật học số tháng 1/2008, bài “Tư pháp phục hồi trong việc xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật” của Đỗ Hoàng Yến đăng trên tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 136 (tháng 12/2008), bài báo “Xã hội hóa công tác thi hành án theo tinh thần cải cách tư pháp” của Lưu Bình Nhưỡng đăng trên tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 7/2015 v.v… Các bài báo liên quan đến các chế độ chấp hành án đối với phạm nhân là người chưa thành niên mà luận án cần nghiên cứu, như: bài “Quyền của người chưa thành niên phạm tội trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam” của Vũ Thị Thu Quyên đăng trên tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 5/2012, bài “Thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên” của Hoàng Thị Minh Sơn đăng trên tạp chí Luật học số 9/2015, bài “Chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng cho người chưa thành niên vi phạm pháp luật tại trại giam và các trường giáo dưỡng – thực trạng và giải pháp” của Trương Quang Vinh đăng trên tạp chí Luật học số 4/2006, bài “Sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong đấu tranh phòng, chống người chưa thành niên phạm tội” của Trần Quang Tiệp đăng trên tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 201 tháng 1/2005, bài “Điều kiện đảm bảo hiệu quả hoạt động thi hành án hình sự” của Bùi Kiên Điện đăng trên tạp chí Luật học số tháng 6/2007 v.v… Nhìn chung, các bài báo nói trên đã phản ánh sự quan tâm và những kết quả nghiên cứu mang tính thời sự của nhiều tác giả trong nước. Mỗi bài báo trong khuôn khổ giới hạn của nó đã nêu lên một hoặc một số vấn đề hạn chế của pháp luật hay vướng mắc trong thực hiện pháp luật có liên quan đến vấn đề người chưa thành niên và vấn đề thi hành án hình sự, đồng thời phản ánh quan điểm khoa học của cá nhân tác giả. Các vấn đề được nêu ra và các quan điểm khoa học đó sẽ là nguồn tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu vấn đề thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên. 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Đến nay, trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu dưới dạng sách chuyên khảo, tài liệu tham khảo, giáo trình, báo cáo khoa học… Các công trình này khá đa dạng, phong phú về nội dung, phạm vi nghiên cứu, cách tiếp cận vấn đề nghiên cứu, song có thể rút ra một số kết quả nghiên cứu có liên quan đến Luận án như sau: 14 Về lý luận: - Liên quan đến nghiên cứu vấn đề đặc điểm của thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên: Sách A Human Rights Approach to Prison Management (tạm dịch là Cách tiếp cận về quyền con người để quản lý nhà tù) của Giáo sư Andrew Coyle, Trung tâm nghiên cứu quốc tế về nhà tù (International Centre for Prison Studies), Vương quốc Anh, tái bản lần thứ 2 vào năm 2009, nhấn mạnh đến một số vấn đề, như là: + Phạm nhân là người chưa thành niên là đối tượng dễ tiếp nhận những tác động tích cực từ sự huấn luyện và giáo dục; + Đối xử với phạm nhân là người chưa thành niên cần hạn chế tối thiểu những yếu tố cưỡng bức, chỉ sử dụng yếu tố mang tính cưỡng bức đến mức cần thiết để huấn luyện và phát triển nhân tính; + Cần chống bệnh nghề nghiệp và xây dựng các kỹ năng cần có của nhân viên nhà tù người chưa thành niên: nhân viên nhà tù thường có thói quen đối xử nghiêm khắc với phạm nhân như là một biện pháp phòng hộ, kể cả với phạm nhân là người chưa thành niên. Nhân viên nhà tù người chưa thành niên cần tránh điều này và phải tài giỏi, có những kỹ năng khác với khi ở nhà tù người thành niên. Thực ra, môi trường nhà tù người chưa thành niên là môi trường làm việc căng thẳng, phạm nhân là người chưa thành niên là những người hay đổi thay, khó đoán, khó lường, không hề kém nguy hiểm. Vì thế, nhân viên nhà tù người chưa thành niên cần có khả năng chế ngự những cảm xúc, phản ứng tự nhiên không phù hợp trong tình huống làm việc với phạm nhân là người chưa thành niên. Họ cần phải có kỹ năng kết hợp những yêu cầu an toàn và biết lựa chọn cách xử lý tối ưu với lòng quan tâm giáo dục, giúp đỡ phạm nhân là người chưa thành niên tiến bộ. - Liên quan đến nghiên cứu vấn đề chính sách thi hành án phạt tù đối với phạm nhân là người chưa thành niên: + Bộ báo cáo khoa học toàn diện về tư pháp hình sự Mỹ trong thế kỷ XX của Học viện Tư pháp Quốc gia Mỹ mang tựa đề Criminal Justice 2000 (tạm dịch là Tư pháp hình sự 2000) đã đánh giá những tri thức, chính sách hình sự, những thành tựu của tư pháp hình sự Mỹ hơn 100 năm qua và đưa ra những định hướng lớn khi bước vào thế kỷ XXI. Criminal Justice 2000 gồm có 4 tập, trong đó tập một mang tựa đề The Nature of Crime: continuity and change (tạm dịch là Bản chất của tội phạm: sự tiếp nối và biến đổi) bao gồm 10 báo cáo chuyên đề, trong đó chuyên đề thứ tám mang tựa đề A Century of Juvenile Justice (tạm dịch là Một thế kỷ của tư pháp chưa