Tài liệu Tăng cường quản lý ngân sách nhà nước huyện yên sơn, tỉnh tuyên quang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THỊ THANH TÂM TĂNG CƢỜNG QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC HUYỆN YÊN SƠN, TỈNH TUYÊN QUANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THỊ THANH TÂM TĂNG CƢỜNG QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC HUYỆN YÊN SƠN, TỈNH TUYÊN QUANG Chuyên ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 60 34 04 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. TS. ĐỖ ĐỨC BÌNH THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những kết luận khoa học của luận văn chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thanh Tâm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ii LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi xin chân thành cảm ơn Trƣờng Đại Học Kinh tế và Quản trị kinh doanh - Đại học Thái Nguyên, đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học và làm luận văn cao học. Tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc, lời cảm ơn chân thành đến thầy giáo GS.TS. Đỗ Đức Bình ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn và động viên tôi trong suốt thời gian hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo đã quan tâm, góp ý và nhận xét cho bản luận văn của tôi. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô giáo đã giảng dạy cho tôi trong suốt thời gian qua. Xin kính chúc các thầy giáo, cô giáo và gia đình mạnh khỏe hạnh phúc, tiếp tục sự nghiệp đào tạo cho các thế hệ học sinh, sinh viên đạt đƣợc nhiều thành công hơn nữa trên con đƣờng học tập và nghiên cứu khoa học. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 12 năm 2014 Học viên Nguyễn Thị Thanh Tâm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................. vii DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................. viii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ .............................................................................. ix MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 3 5. Kết cấu của luận văn ..................................................................................... 4 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC, QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC CẤP HUYỆN........ 5 1.1. Cơ sở lý luận về ngân sách nhà nƣớc ......................................................... 5 1.1.1. Ngân sách Nhà nƣớc và hệ thống ngân sách Nhà nƣớc .......................... 5 1.1.2. Ngân sách Nhà nƣớc cấp huyện ............................................................ 10 1.2. Quản lý ngân sách nhà nƣớc cấp huyện ................................................... 18 1.2.1. Khái niệm và nguyên tắc quản lý ngân sách cấp huyện ....................... 18 1.2.2. Nội dung quản lý ngân sách cấp huyện................................................. 21 1.3. Những nhân tố ảnh hƣởng đến công tác quản lý ngân sách nhà nƣớc cấp huyện ............................................................................................... 31 1.3.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 31 1.3.2. Trình độ phát triển kinh tế ..................................................................... 32 1.3.3. Mức độ hoàn thiện của hệ thống pháp luật quản lý ngân sách Nhà nƣớc cấp huyện ............................................................................................... 32 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iv 1.3.4. Năng lực, trình độ tổ chức quản lý và trang thiết bị của cơ quan thực hiện quản lý ngân sách cấp huyện .......................................................... 33 1.4. Cơ sở thực tiễn của quản lý NSNN và bài học kinh nghiệm đối với huyện Yên Sơn ................................................................................................ 34 1.4.1. Một số k 1.4.2. ............ 34 ......... 38 1.4.3. Bài học rút ra về quản lý ngân sách nhà nƣớc cho huyện Yên Sơn...... 42 Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................ 44 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 44 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 44 2.2.1. Phƣơng pháp thu thập thông tin ............................................................ 44 2.2.2. Phƣơng pháp xử lý thông tin ................................................................. 45 2.2.3. Phƣơng pháp phân tích thông tin .......................................................... 45 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................... 45 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC HUYỆN YÊN SƠN GIAI ĐOẠN 2009 - 2013 ............................................ 46 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội tác động đến quản lý ngân sách nhà nƣớc huyện Yên Sơn ................................................................................ 46 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 46 3.1.2. Đặc điểm về kinh tế - xã hội ................................................................. 46 3.2. Thực trạng thu, chi ngân sách nhà nƣớc huyện Yên Sơn giai đoạn 2009 - 2013...................................................................................................... 50 3.2.1. Về thu ngân sách trên địa bàn huyện Yên Sơn ..................................... 50 3.2.2. Chi ngân sách huyện Yên Sơn .............................................................. 55 3.3. Thực trạng quản lý ngân sách nhà nƣớc huyện Yên Sơn giai đoạn 2009 - 2013...................................................................................................... 58 3.3.1. Phân cấp quản lý ngân sách Nhà nƣớc huyện Yên Sơn ........................ 58 3.3.2. Thực trạng quản lý quy trình ngân sách nhà nƣớc huyện Yên Sơn ...... 61 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ v 3.3.3. Công tác kiểm tra, thanh tra trong quản lý ngân sách Nhà nƣớc huyện Yên Sơn ................................................................................................ 64 3.4. Đánh giá chung về công tác quản lý ngân sách huyện Yên Sơn giai đoạn 2009- 2013 .............................................................................................. 67 3.4.1. Kết quả đạt đƣợc ................................................................................... 67 3.4.2. Những hạn chế, bất cập ......................................................................... 69 3.4.3. Nguyên nhân của những hạn chế, bất cập ............................................. 71 Chƣơng 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƢỜNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC HUYỆN YÊN SƠN ................... 74 4.1. Phƣơng hƣớng, mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Tuyên Quang và huyện Yên Sơn................................................................................ 74 4.1.1. Phƣơng hƣớng phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Tuyên Quang và của huyện Yên Sơn ..................................................................................... 74 4.1.2. Phƣơng hƣớng đổi mới quản lý NSNN huyện Yên Sơn....................... 76 4.1.3. Quan điểm đổi mới NSNN huyện Yên Sơn .......................................... 77 4.2. Giải pháp tăng cƣờng công tác quản lý ngân sách nhà nƣớc huyện Yên Sơn ........................................................................................................... 78 4.2.1. Đổi mới quản lý thu ngân sách ............................................................. 78 4.2.2. Đổi mới công tác chi ngân sách ............................................................ 82 4.2.3. Tiếp tục đổi mới phân cấp quản lý ngân sách Nhà nƣớc ...................... 84 4.2.4. Công khai, minh bạch thu chi NSNN ................................................... 88 4.2.5. Hoàn thiện quy trình lập, chấp hành và quyết toán NSNN................... 88 4.2.6. Hoàn thiện bộ máy và cán bộ quản lý ngân sách Nhà nƣớc ................. 91 4.2.7. Tăng cƣờng công tác giám sát, kiểm tra, thanh tra NSNN ................... 93 4.2.8. Tuyên truyền nâng cao nhận thức của các đối tƣợng quản lý ngân sách ........................................................................................................ 94 4.2.9. Hoàn thiện hệ thống thông tin, phƣơng tiện quản lý ngân sách ........... 95 4.3. Kiến nghị các điều kiện thực hiện giải pháp ............................................ 95 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vi 4.3.1. Kiến nghị đối với Trung ƣơng .............................................................. 95 4.3.2. Kiến nghị đối với tỉnh ........................................................................... 96 4.3.3. Kiến nghị đối với huyện ........................................................................ 97 KẾT LUẬN .................................................................................................... 99 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 101 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 103 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT GDP : Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) HĐND : Hội đồng nhân dân KBNN : Kho bạc Nhà nƣớc NS : Ngân sách NSĐP : Ngân sách địa phƣơng NSNN : Ngân sách nhà nƣớc NSTW : Ngân sách trung ƣơng UBND : Ủy ban nhân dân XDCB : Xây dựng cơ bản Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Tổng hợp thu ngân sách huyện Yên Sơn 2009 - 2013 ................... 51 Bảng 3.2: Chi ngân sách huyện Yên Sơn 2009 - 2013 (kể cả chi ngân sách tỉnh phân cấp).......................................................................... 56 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ix DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Hệ thống ngân sách nhà nƣớc ở Mỹ, Đức, Canada ......................... 9 Sơ đồ 1.2: Hệ thống ngân sách Nhà nƣớc ở Trung Quốc ................................. 9 Sơ đồ 1.3: Hệ thống ngân sách nhà nƣớc ở Việt Nam .................................... 10 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong nền kinh tế thị trƣờng, ngân sách Nhà nƣớc là một công cụ chính sách tài chính quan trọng để Nhà nƣớc điều tiết kinh tế vĩ mô, thúc đẩy kinh tế phát triển, thực hiện các nhiệm vụ xã hội và đảm bảo an ninh, quốc phòng. Trong hệ thống ngân sách Nhà nƣớc ngân sách huyện, thành phố là một bộ phận cấu thành của ngân sách Nhà nƣớc, là công cụ để chính quyền cấp huyện, thành phố thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình. Ngân sách cấp huyện có vai trò to lớn trong việc đảm bảo nguồn tài chính phục vụ cho hoạt động của bộ máy chính quyền cấp huyện, bảo vệ an ninh trật tự, chính trị, xã hội trên địa bàn huyện quản lý và góp phần thúc đẩy, phát triển và ổn định kinh tế của huyện nói riêng và nền kinh tế quốc dân nói chung. Điều đó cho thấy, để chính quyền huyện thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình, việc tăng cƣờng quản lý ngân sách nhà nƣớc (NSNN) là rất cần thiết. Trong thời gian qua, hội nhập với những tiến trình đổi mới, lĩnh vực ngân sách nhà nƣớc đạt đƣợc những thành tích đáng kể; song lĩnh vực này vẫn tồn tại một số vấn đề còn mang dấu ấn của cơ chế cũ hoặc chƣa đƣợc giải quyết thỏa đáng cả về mặt lý luận và thực tiễn. Nhà nuớc có thể thực hiện điều tiết vĩ mô nền kinh tế xã hội thành công khi có nguồn tài chính đảm bảo. Điều này phụ thuộc vào việc quản lý các nguồn thu của NSNN. Để huy động đầy đủ nguồn thu vào ngân sách nhằm thực hiện chi tiêu của nhà nƣớc thì những hình thức thu ngân sách phải phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của địa phƣơng và đất nƣớc. Trong tiến trình đổi mới nền kinh tế, các hình thức thu NSNN ở địa phƣơng đã từng bƣớc thay đổi, điều chỉnh để thực hiện nhiệm vụ tập trung nguồn thu cho NSNN, là công cụ điều chỉnh vĩ mô quan trọng của nhà nƣớc. Cùng với quá trình quản lý thu NSNN thì việc quản lý chi NSNN cũng có vị trí rất quan trọng trong quản lý điều hành NSNN góp phần ổn định phát triển kinh tế - xã Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 2 hội của đất nƣớc, nhất là trong điều kiện đất nƣớc hội nhập kinh tế thế giới. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện quản lý thu, chi NSNN vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập với tình hình thực tế của địa phƣơng và đất nƣớc, cần phải tiếp tục điều chỉnh, bổ sung. Cụ thể nhƣ: - Việc lập, chấp hành và quyết toán ngân sách địa phƣơng đã thực hiện khá tốt, tuy nhiên cũng còn chậm, chƣa đổi mới, đôi khi cũng chƣa đúng theo quy định của Nhà nƣớc. - Tình trạng quản lý thu, chi NSNN vẫn còn thất thoát do chƣa bao quát hết các nguồn thu và khoản chi, chƣa có quan điểm xử lý rõ ràng về các khoản chi sai quy định của Nhà nƣớc hoặc chƣa tập trung đúng mức về quản lý chi NSNN. - Công tác quyết toán là khâu rất quan trọng, nhƣng chƣa đƣợc quan tâm đúng mức, chƣa làm đủ sổ sách theo quy định. - Đội ngũ cán bộ quản lý ngân sách còn hạn chế về chuyên môn, chậm đổi mới. Nhƣ vậy, có rất nhiều việc cần phải làm trong việc quản lý NSNN tại địa phƣơng. Xuất phát từ những yêu cầu thực tế trên, tác giả quan tâm và muốn đi sâu nghiên cứu vấn đề này. Vì vậy, tác giả mạnh dạn chọn đề tài: “Tăng cường quản lý ngân sách Nhà nước huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang” làm đối tƣợng nghiên cứu với mục đích góp tiếng nói vào định hƣớng phát triển kinh tế - xã hội hợp lý và bền vững, phù hợp với đặc điểm của huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang trong xu thế hội nhập kinh tế thế giới. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Đề tài góp phần lý giải trên phƣơng diện khoa học những lý luận cơ bản về tăng cƣờng quản lý ngân sách nhà nƣớc nói chung và các hình thức quản lý ngân sách trên địa bàn huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang nói riêng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 3 2.2. Mục tiêu cụ thể Trên cơ sở phân tích thực trạng về quản lý ngân sách của huyện Yên Sơn và kinh nghiệm của một số nƣớc trên thế giới và một số huyện, thành phố trong và ngoài tỉnh, đề tài nêu ra mục tiêu và quan điểm về vấn đề quản lý ngân sách ở huyện Yên Sơn và cơ sở để đề ra những giải pháp hữu hiệu nhằm tăng cƣờng quản lý NSNN huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang trong thời gian tới, góp phần đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội của địa phƣơng một cách vững chắc. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Dựa vào hệ thống lý luận và thực tiễn về hiệu quả quản lý NSNN ở Việt Nam và ở huyện Yên Sơn trong thời gian qua, trên cơ sở đó tìm ra một số giải pháp nhằm tăng cƣờng quản lý NSNN huyện Yên Sơn có khả thi nhất trong thời gian tới. Vì vậy, đề tài sẽ nghiên cứu thực trạng về quản lý NSNN và định hƣớng quản lý NSNN ở Yên Sơn để có những giải pháp phù hợp, hữu hiệu nhằm tăng cƣờng quản lý NSNN huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang phù hợp với đặc thù của nền kinh tế Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu công tác quản lý NSNN trên địa bàn huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang trong giai đoạn từ 2009 - 2013. NSNN của huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. Thời gian khảo sát thực trạng quản lý NSNN huyện Yên Sơn giới hạn trong giai đoạn 2009 - 2013 và đề xuất định hƣớng, giải pháp cho giai đoạn 2013 - 2015. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Với sự nỗ lực của bản thân kết hợp những kinh nghiệm, những kiến thức đã đƣợc học tập, nghiên cứu từ các tài liệu của các tác giả khác nhau, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 4 nhờ sự hƣớng dẫn của quý Thầy, Cô và đặc biệt là nhờ sự giúp đỡ của Ngƣời hƣớng dẫn khoa học, đề tài đƣa ra một số đóng góp nhƣ sau: - Làm rõ thêm về mặt lý luận về quản lý NSNN và quản lý NSNN huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. - Phân tích thực trạng các hình thức thu, chi NSNN huyện Yên Sơn giai đoạn 2009 - 2013. Những thành công cũng nhƣ hạn chế của công tác quản lý thu, chi NSNN huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. - Đề xuất những giải pháp cơ bản nhằm tăng cƣờng quản lý NSNN huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang đảm bảo tăng trƣởng và phát triển kinh tế bền vững của địa phƣơng. - Đề tài này đƣợc dùng làm tài liệu nghiên cứu định hƣớng phát triển kinh tế - xã hội cho địa phƣơng, vùng; dùng làm tài liệu nghiên cứu cho các ngành, các cấp và các đơn vị… 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận văn gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về ngân sách nhà nƣớc, quản lý ngân sách nhà nƣớc cấp huyện; Chƣơng 2: Phƣơng pháp nghiên cứu; Chƣơng 3: Thực trạng quản lý ngân sách Nhà nƣớc huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang giai đoạn 2009 - 2013; Chƣơng 4: Phƣơng hƣớng và giải pháp tăng cƣờng quản lý NSNN huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC, QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƢỚC CẤP HUYỆN 1.1. Cơ sở lý luận về ngân sách nhà nƣớc 1.1.1. Ngân sách Nhà nước và hệ thống ngân sách Nhà nước 1.1.1.1. Khái niệm ngân sách Nhà nước Lịch sử đã chứng minh rằng, sản xuất hàng hóa phát triển, chế độ tƣ hữu xuất hiện, và có sự phân chia giai cấp và đấu tranh giai cấp. Trong điều kiện lịch sử đó, Nhà nƣớc xuất hiện, đầu tiên là Nhà nƣớc chiếm hữu nô lệ. Khi Nhà nƣớc ra đời và hoạt động, để duy trì sự tồn tại của mình, Nhà nƣớc đã dùng quyền lực chính trị buộc các tổ chức và cá nhân trong xã hội phải đóng góp một phần thu nhập, của cải cho Nhà nƣớc nhằm tạo lập quỹ tiền tệ đáp ứng nhu cầu chi tiêu quốc gia. Nhƣ vậy, sự ra đời của Nhà nƣớc đã làm nảy sinh các quan hệ kinh tế gắn với hình thành, phân phối và sử dụng quỹ tiền tệ riêng có của mình, để phục vụ các chức năng, nhiệm vụ hoạt động của Nhà nƣớc, hình thành nên NSNN. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển của các chế độ xã hội, nhiều khái niệm về NSNN đã đƣợc đề cập theo các góc độ khác nhau. F.Baudhuin (1962): “Tài chính công”, bản dịch của trƣờng ĐH Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh cho rằng: “NSNN là một văn kiện lập pháp hay một đạo luật chứa đựng một bảng kê khai các khoản thu chi dự liệu cho một thời gian nào đó, là một khuôn mẫu mà các cơ quan lập pháp, hành pháp, cùng các cơ quan hành chính phụ thuộc phải tuân theo”. Quan niệm khác cho rằng: “NSNN là kế hoạch thu chi tài chính hàng năm của Nhà nƣớc đƣợc xét duyệt theo trình tự pháp định”. Có quan điểm cho rằng: “NSNN là bản dự toán thu chi tài chính của Nhà nƣớc trong một khoảng thời gian nhất định, thƣờng là một năm”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 6 Theo Từ điển Bách khoa toàn thƣ của Liên Xô (cũ) cho rằng ngân sách là “Bảng liệt kê các khoản thu, chi bằng tiền trong một giai đoạn nhất định của Nhà nƣớc” hoặc là “Mọi kế hoạch thu, chi bằng tiền của bất kỳ xí nghiệp, cơ quan hoặc cá nhân nào trong một giai đoạn nhất định” Từ điển kinh doanh nƣớc Anh (do J.H.Adam Longman biên tập) giải thích thuật ngữ ngân sách bằng nhiều cách nhƣ: “Ngân sách là bảng kế toán về khả năng thu nhập (tiền thu vào) và chi tiêu (tiền xuất ra) trong một giai đoạn nhất định của tƣơng lai, thƣờng là một năm” hoặc “Ngân sách là bảng kế hoạch về thu nhập và chi tiêu quốc gia (Nhà nƣớc) trong tƣơng lai. Nó đƣợc ông Quốc khố đại thần trình ra trƣớc Nghị viện một lần trong một năm, đƣợc Nghị viện xem xét và có những đề xuất thay đổi thuế khóa, những đề xuất đó sau này trở thành luật trong năm tài chính”. Về hình thức, các khái niệm này có sự khác nhau nhất định, tuy nhiên chúng đều phản ánh về các kế hoạch, dự toán thu, chi của Nhà nƣớc trong một thời gian nhất định với hình thái biểu hiện là quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nƣớc và Nhà nƣớc sử dụng quỹ tiền tệ tập trung đó để trang trải cho các chi tiêu gồm: Chi cho hoạt động của bộ máy Nhà nƣớc, chi cho an ninh - quốc phòng, chi cho an sinh xã hội…. Ở Việt Nam, Ngân sách Nhà nƣớc đƣợc quy định trong Luật Ngân sách Nhà nƣớc nhƣ sau: “Ngân sách Nhà nước là toàn bộ các khoản thu chi của Nhà nước đã được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước”. Nhƣ vậy, ngân sách Nhà nƣớc là một phạm trù kinh tế, lịch sử gắn liền với sự hình thành và phát triển của Nhà nƣớc, của quan hệ hàng hóa - tiền tệ. Nó phản ánh mối quan hệ giữa Nhà nƣớc và các chủ thể khác trong việc phân phối tổng sản phẩm xã hội, thông qua việc tạo lập, chuyển dịch quỹ tiền tệ tập trung của nhà nƣớc, chuyển dịch một bộ phận thu nhập của Nhà nƣớc và phân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 7 phối nguồn thu nhập đó đến các đối tƣợng sử dụng để thực hiện các chức năng nhiệm vụ của Nhà nƣớc, là tiềm lực vật chất của Nhà nƣớc để điều hành nền kinh tế - xã hội. Do đó, việc nhận thức đúng đắn bản chất của NSNN để thấy rõ các mối quan hệ, sự tác động qua lại của các quan hệ đó có ý nghĩa quan trọng, không chỉ đơn thuần về mặt lý luận mà còn thực sự cần thiết trong quá trình quản lý và điều hành ngân sách đạt hiệu quả cao. 1.1.1.2. Đặc điểm của ngân sách Nhà nước Hoạt động thu, chi của ngân sách Nhà nƣớc luôn gắn chặt với quyền lực kinh tế - chính trị của Nhà nƣớc. Hoạt động ngân sách Nhà nƣớc là hoạt động phân phối lại các nguồn tài chính, nó thể hiện ở hai lĩnh vực thu và chi của Nhà nƣớc. Ngân sách Nhà nƣớc luôn gắn chặt với sở hữu Nhà nƣớc, luôn chứa đựng những lợi ích chung, lợi ích công cộng. Ngân sách Nhà nƣớc cũng có những đặc điểm nhƣ các quỹ tiền tệ khác. Nét khác biệt của ngân sách Nhà nƣớc với tƣ cách là một quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nƣớc. Hoạt động thu chi của ngân sách Nhà nƣớc đƣợc thực hiện theo nguyên tắc không hoàn trả là chủ yếu. 1.1.1.3. Vai trò của ngân sách Nhà nước - Huy động các nguồn tài chính để đảm bảo nhu cầu chi tiêu của Nhà nƣớc. Để đảm bảo cho hoạt động của Nhà nƣớc trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội đòi hỏi phải có những nguồn tài chính nhất định. Những nguồn tài chính này đƣợc hình thành từ các khoản thu thuế và các khoản thu ngoài thuế. - Điều tiết thị trƣờng, bình ổn giá cả và chống lạm phát. Sự mất cân đối giữa cung và cầu sẽ làm cho giá cả tăng lên hoặc giảm đột biến và gây ra biến động trên thị trƣờng, dẫn đến sự dịch chuyển vốn của các doanh nghiệp từ ngành này sang ngành khác, từ địa phƣơng này sang địa phƣơng khác. Việc dịch chuyển vốn hàng loạt sẽ tác động tiêu cực đến cơ cấu kinh tế, nền kinh tế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 8 phát triển không cân đối. Do đó, để đảm bảo lợi ích cho nhà sản xuất cũng nhƣ ngƣời tiêu dùng nhà nƣớc phải sử dụng ngân sách để can thiệp vào thị trƣờng nhằm bình ổn giá cả thông qua công cụ thuế và các khoản chi từ ngân sách Nhà nƣớc dƣới các hình thức tài trợ vốn, trợ giá và sử dụng các quỹ dự trữ hàng hoá và dự trữ tài chính. - Là công cụ định hƣớng phát triển sản xuất, tăng trƣởng kinh tế Nhà nƣớc sử dụng công cụ thuế và chi ngân sách. Bằng công cụ thuế một mặt tạo nguồn thu cho ngân sách, mặt khác nhà nƣớc sử dụng thuế với các loại thuế, các mức thuế suất khác nhau sẽ góp phần kích thích sản xuất phát triển và hƣớng dẫn các nhà đầu tƣ bỏ vốn đầu tƣ vào những vùng những lĩnh vực cần thiết để hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý. - Là công cụ để giải quyết các vấn đề xã hội. Nhà nƣớc thực hiện chính sách phân phối lại thu nhập hợp lý nhằm giảm bớt khoảng cách chênh lệch về thu nhập trong dân cƣ và sử dụng ngân sách Nhà nƣớc để điều tiết thu nhập và giải quyết các vấn đề xã hội. 1.1.1.4. Hệ thống ngân sách Nhà nước Hệ thống NSNN là tổng thể các cấp ngân sách, giữa chúng có mối quan hệ hữu cơ với nhau đã đƣợc xác định bởi sự thống nhất về cơ sở kinh tế - chính trị, bởi pháp chế và các nguyên tắc tổ chức của bộ máy hành chính Nhà nƣớc. Tùy theo mô hình tổ chức hành chính, luật pháp, mà các quốc gia có các hình thức tổ chức hệ thống NSNN riêng. Ví dụ nhƣ ở những nƣớc có mô hình tổ chức hành chính theo thể chế Nhà nƣớc thống nhất (nhƣ Anh, Pháp, Ý …) có 2 cấp ngân sách: Ngân sách trung ƣơng và ngân sách địa phƣơng. Còn ở các nƣớc có mô hình tổ chức hành chính theo thể chế Nhà nƣớc liên bang (nhƣ: Mỹ, Đức, Canada, Thụy Sĩ, Malaysia…) thì có 3 cấp ngân sách: Ngân sách liên bang, ngân sách bang, ngân sách địa phƣơng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 9 Sơ đồ 1.1: Hệ thống ngân sách nhà nước ở Mỹ, Đức, Canada Ở Trung Quốc thực hiện mỗi cấp chính quyền là một cấp ngân sách. Do đó hệ thống NSNN của Trung quốc gồm 5 cấp: Ngân sách trung ƣơng; Ngân sách tỉnh (khu tự trị, thành phố trực thuộc TW); Ngân sách thành phố thuộc khu tự trị; Ngân sách huyện (huyện, thành phố không thuộc khu tự trị), Ngân sách xã (xã, thị trấn). Sơ đồ 1.2: Hệ thống ngân sách Nhà nước ở Trung Quốc Ở Việt Nam, tổ chức hệ thống NSNN cũng phù hợp với tổ chức bộ máy Nhà nƣớc. Theo hiến pháp, mỗi cấp hành chính là một cấp ngân sách riêng cung cấp phƣơng tiện vật chất cho chính quyền đó thực hiện chức năng, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/