Tài liệu Tác động của tính cách, giáo dục và kinh nghiệm đến ý định khởi sự kinh doanh xã hội tt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH -------------------------------- PHAN TẤN LỰC TÁC ĐỘNG CỦA TÍNH CÁCH, GIÁO DỤC VÀ KINH NGHIỆM ĐẾN Ý ĐỊNH KHỞI SỰ KINH DOANH XÃ HỘI Chuyên ngành: Quản trị kinh doanh Mã số: 9340101 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Thành phố Hồ Chí Minh – 2021 Công trình được hoàn thành tại: Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS Phạm Xuân Lan 2. PGS. TS Bùi Thanh Tráng Phản biện 1: ........................................................................... .............................................................................................. Phản biện 2: ........................................................................... .............................................................................................. Phản biện 3: ........................................................................... .............................................................................................. Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp trường họp tại: ...................................................................................................... Vào hồi ….. giờ ….. ngày ….. tháng ….. năm ….. Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: ………………………………………………………………….. DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ 1. Phan Tan Luc, Pham Xuan Lan & Angelina Nhat Hanh Le (2019). A Systematic Literature Review on Social Entrepreneurial Intention. Journal of Social Entrepreneurship, 1-16. DOI: 10.1080/19420676.2019.1640770. (Scopus Q2) 2. Phan Tan Luc, Pham Xuan Lan, Angelina Nhat Hanh Le & Bui Thanh Trang (2020). A Co-Citation and Co-Word Analysis of Social Entrepreneurship Research, Journal of Social Entrepreneurship, DOI: 10.1080/19420676.2020.1782971. (Scopus Q2) 3. Phan Tan Luc, Pham Xuan Lan & Bui Thanh Trang (2020). Personality Traits and Social Entrepreneurial Intention: The Mediating Effect of Perceived Desirability and Perceived Feasibility. The Journal of Entrepreneurship. DOI: 10.1177/0971355720974811. (Scopus Q2). 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1 Nền tảng nghiên cứu Kinh doanh xã hội (KDXH) đang giữ một vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ cung cấp các giải pháp cho những vấn đề xã hội (Ellis, 2010; Dees, 2017). KDXH được xem như hình thức kinh doanh có lợi cho toàn xã hội vì nó nhắm đến giải quyết các vấn đề xã hội mà chính phủ hay doanh nghiệp thương mại thông thường không giải quyết hoặc không đáp ứng được thông qua các giải pháp sáng tạo hướng đến việc tạo ra các giá trị xã hội hơn là các giá trị kinh tế (Alvord và cộng sự, 2004). Hình thức KDXH phổ biến nhất là các doanh nghiệp xã hội (DNXH). Theo Luật Doanh nghiệp Việt Nam, DNXH được hiểu là những doanh nghiệp hoạt động không vì mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận mà hướng tới mục tiêu giải quyết các vấn đề xã hội và cam kết tái đầu tư 51% lợi nhuận hàng năm vào các mục tiêu xã hội đã cam kết ban đầu. Mặc dù nguồn lực vẫn còn hạn chế nhưng có thể thấy được trong những năm qua KDXH đã góp phần chia sẻ trách nhiệm và các gánh nặng với Nhà nước, đồng thời đã khắc phục được sự vận hành bởi động cơ lợi nhuận trong cơ chế thị trường hiện nay (Pham và cộng sự, 2016). Với việc luật hóa DNXH trong Luật Doanh nghiệp 2014 đã tạo nên tiền đề quan trọng cho việc hình thành môi trường pháp lý và những chính sách phù hợp khuyến khích cho sự phát triển của DNXH. Có thể nói Luật Doanh nghiệp sửa đổi ban hành tháng 11/2014 đã đi vào lịch sử, mở ra một chương mới cho cộng đồng doanh nghiệp Việt khi lần đầu tiên khai sinh khái niệm DNXH chính thức trong hệ thống pháp lý. Những doanh nghiệp này giúp cải thiện cuộc sống cho hơn 600,000 người, đa số là người dân ở vùng sâu, những lao động khuyết tật, dân tộc thiểu số và tạo việc làm cho hơn 100,000 người ở nhiều lĩnh vực khác nhau (CSIP, 2018). Ngoài ra, tinh thần KSKDXH cũng bắt đầu được lan rộng trong cộng đồng. Các khái niệm về DNXH, KSKDXH cũng bắt đầu nhận được nhiều sự quan tâm của giới trẻ, các doanh nhân thương mại, các nhà tài trợ… Về mặt học thuật, tác giả thực hiện tìm kiếm cụm từ social entrepreneurship trong trường chủ đề (tiêu đề /tóm tắt/ từ khóa) trên các cơ sở dữ liệu uy tín. Kết quả tìm kiếm ban đầu có 1,670 ấn phẩm. Trong số này, có 392 ấn phẩm bị loại trùng lắp nội dung hoặc chúng không liên quan đến KSKDXH. Kết quả là, còn lại 1,278 ấn phẩm được chọn để phân tích các chủ đề trong KSKDXH bằng phương pháp đồng trích dẫn. Đồng trích dẫn (co-citation) được định nghĩa là tần suất hai ấn phẩm được trích dẫn cùng nhau bởi các ấn phẩm khác (Small, 1973). Tác giả sử dụng phần mềm VOSViewer (van Eck và Waltman, 2009; Waltman, 2017) để phân tích đồng trích dẫn 1,278 ấn phẩm này. Kết quả phân tích đồng trích dẫn cho thấy các ấn phẩm về KSKDXH hình thành năm nhóm chủ đề (Hình 1.1). KHỞI SỰ KINH DOANH XÃ HỘI Nhóm 1. Sự phát triển khái niệm KSKDXH và DNXH Nhóm 2. Bricolage và các vấn đề liên quan đến quản lý trong KDXH Nhóm 3. Sự nhận thức cơ hội, động lực và YĐKSKDXH Nhóm 4. Sự đổi mới xã hội trong KSKDXH Nhóm 5. Bối cảnh trong KSKDXH (Nguồn: kết quả phân tích đồng trích dẫn của tác giả) Hình 1.1 Các nhóm nghiên cứu trong chủ đề KSKDXH 2 Nhóm nghiên cứu đầu tiên là sự phát triển khái niệm KSKDXH và DNXH, tập trung vào xây dựng các khái niệm và các cách tiếp cận khác nhau về KSKDXH và DNXH. Nhóm nghiên cứu thứ hai đề cập đến bricolage và các vấn đề liên quan đến quản lý trong KSKDXH. Bricolage trong KSKDXH bao gồm các hoạt động được thúc đẩy bởi việc theo đuổi các nguồn lực khan hiếm để tạo ra các giải pháp sáng tạo và có giá trị, tạo ra các giá trị xã hội (Bacq và cộng sự, 2015). Các khía cạnh khác nhau của bricolage được xem xét trong nhóm nghiên cứu này. Ngoài ra, các vấn đề liên quan đến quản trị trong DNXH cũng được xem xét như chiến lược, sự hợp tác, huy động nguồn lực, công nghệ, quản lý tài chính, định hướng thị trường... Nhóm nghiên cứu thứ ba bao gồm các nghiên cứu về nhận thức cơ hội và YĐKSKDXH, giải thích quá trình xác định cơ hội và hình thành YĐKSKDXH. Ngoài ra, các yếu tố ảnh hưởng đến YĐKSKDXH cũng là hướng nghiên cứu chính trong nhóm nghiên cứu này. Nhóm nghiên cứu thứ tư giải thích cách thức DNXH tác động đến xã hội để tạo ra đổi mới xã hội, thay đổi xã hội và giá trị xã hội. Nhóm nghiên cứu cuối cùng đề cập đến vai trò của các yếu tố thuộc về bối cảnh, thể chế, thảo luận về các yếu tố môi trường ảnh hưởng đến KSKDXH. Từ lược khảo về KSKDXH đã thực hiện ở trên, có thể thấy nhóm nghiên cứu về sự nhận thức cơ hội, động lực và ý định KSKDXH (nhóm 3) là chủ đề nhận được nhiều sự quan tâm từ giới học thuật minh chứng thông qua số lượng lớn các nghiên cứu trong nhóm này. Tuy nhiên, hiện nay có một vấn đề đang được báo động là mức độ KDXH vẫn rất thấp ở các nước trên thế giới đặc biệt là các nước đang phát triển như Việt Nam mặc dù tiềm năng của hình thức kinh doanh này tại Việt Nam vẫn là rất lớn. Krueger (2003) giải thích rằng kinh doanh chỉ có thể phát triển nếu chất lượng và số lượng doanh nhân tăng lên. Chính vì vậy tăng số lượng DNXH là mong muốn cấp bách để phát triển KDXH tại Việt Nam. Ý định kinh doanh là một trong những chỉ báo tốt nhất cho hành vi kinh doanh (Ajzen và Fishbein, 1980). Do đó, để có thể có chiến lược phát triển KDXH, thì việc nghiên cứu YĐKSKDXH là vô cùng cần thiết. Hiện nay, tại Việt Nam đang có sự gia tăng về số lượng của các tổ chức hỗ trợ phát triển DNXH với nhiều loại hình hỗ trợ khác nhau như cung cấp miễn phí các khóa học, đào tạo và dịch vụ tư vấn, gọi vốn... Các tổ chức có nhiều kinh nghiệm trong KSKDXH tại Việt Nam như Cộng đồng DNXH Việt Nam (SSEC), Seed Planters, Trung tâm Hỗ trợ Sáng kiến Phục vụ Cộng đồng (CSIP), HATCH! và Evergreen Labs. Ngoài ra, một số cơ sở ươm tạo DNXH cũng được chính phủ thành lập như trung tâm đổi mới Sài Gòn (SiHUB), Trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp cho thanh niên (sYs), BKHUP và Chương trình Quốc gia khởi nghiệp cũng góp phần phát triển KSKDXH tại Việt Nam. Những đặc điểm này đã khiến Việt Nam trở thành một khu vực phù hợp để thực hiện nghiên cứu về YĐKSKDXH. Về mặt học thuật, tác giả cũng thực hiện tìm kiếm những ấn phẩm bằng tiếng Anh trên các cơ sở dữ liệu uy tín với cụm từ social, entrep* and intent* để lược khảo các nghiên cứu về YĐKSKDXH. Tác giả đọc kỹ các tiêu đề, tóm tắt và từ để loại bỏ các bài báo trùng lặp và nghiên cứu không liên quan đến chủ đề nghiên cứu. Kết quả cuối cùng, có tổng cộng 36 nghiên cứu nghiên cứu về YĐKSKDXH. Kỹ thuật phân tích nội dung được sử dụng để phân tích 36 bài báo, vì kỹ thuật này có khả năng xác định các lĩnh vực chính của chủ đề nghiên cứu (Elo và Kyngäs, 2008; Krippendorff, 2004). Trong phân tích nội dung theo chủ đề, các bài viết được tác giả phân loại và mã hóa các đặc điểm của các bài viết này. Sau khi phân tích 36 bài, các đặc điểm của những bài viết được liên kết với nhau để hình thành các nhóm danh mục và các nhóm chủ đề trong từng danh mục. Kết quả phân tích lược khảo về YĐKSKDXH dẫn đến hình thành bốn danh mục nghiên cứu chính: Mô hình nghiên cứu, các vấn đề liên quan đến phương pháp luận và cách tiếp cận (gồm 12 nghiên cứu); Các yếu tố thuộc về cá nhân (gồm 19 nghiên cứu); Bối cảnh và thể chế (gồm 4 nghiên cứu); Quá trình từ ý định đến quyết định (gồm 1 nghiên cứu) (bảng 1.2). 3 Bảng 1.2 Danh mục và các chủ đề trong YĐKSKDXH Danh mục Danh mục 1. Mô hình nghiên cứu, các vấn đề liên quan đến phương pháp luận và cách tiếp cận (12) Chủ đề trong từng danh mục - Kiểm tra/mở rộng mô hình cổ điển (7) - Cách tiếp cận (3) - Phương pháp (2) - Tính cách (9) Danh mục 2. Các yếu tố thuộc về cá nhân (19) - Lý lịch cá nhân (8) - Các vấn đề liên quan đến giới tính (2) - Các nghiên cứu về đa văn hóa (2) Danh mục 3. Bối cảnh và thể chế (4) - Các yếu tố thuộc về thể chế (1) - Cấp độ tổ chức (1) Danh mục 4. Quá trình từ ý định đến quyết định (1) *số lượng nghiên cứu được thể hiện trong ngoặc đơn (nguồn: tác giả tổng hợp) Danh mục 1. Mô hình nghiên cứu, các vấn đề liên quan đến phương pháp luận và cách tiếp cận (12 nghiên cứu) Các nghiên cứu trong danh mục này kiểm tra các mô hình YĐKSKDXH, giải quyết các vấn đề lý thuyết hoặc sử dụng các cách tiếp cận và phương pháp mới. Tác giả đã tìm thấy ba chủ đề trong danh mục này, bao gồm: Kiểm tra/mở rộng mô hình cổ điển, cách tiếp cận mới và phương pháp mới. Về chủ đề đầu tiên - kiểm tra/mở rộng mô hình cổ điển - bảy nghiên cứu được phân loại vào chủ đề này. Cụ thể, dựa trên mô hình doanh nhân tiềm năng của Kruger and Brazeal (1994), Noorseha (2013) nghiên cứu YĐKSKDXH với hai biến bổ sung là sự đồng cảm và sự tiếp xúc với hoạt động KDXH. Hockerts (2017) và Forster và Grichnik (2013) kiểm tra mô hình YĐKSKDXH của Mair and Noboa (2006). Trong khi Hockerts (2017) bổ sung biến kinh nghiệm với các vấn đề xã hội, Forster và Grichnik (2013) đề xuất một mô hình mới kết hợp các biến như sự đồng cảm, nhận thức của xã hội, khả năng của bản thân và nhận thức khả năng thành công khi KSKDXH. Hai nghiên cứu tiếp theo kế thừa mô hình của Hockerts (2017) và kiểm tra tại Hồng Kong (Ip và cộng sự, 2017) và Philippines (Aure, 2018). Tiwari và cộng sự (2017a) khám phá vai trò của phong cách nhận thức và niềm tin vào năng lực tác động như thế nào đến YĐKSKDXH thông qua ba yếu tố thái độ, chuẩn mực chủ quan và nhận thức kiểm soát hành vi. Gần đây nhất, để kiểm tra khả năng áp dụng của thuyết hành vi có kế hoạch (theory of planned behavior), Zaremohzzabieh và cộng sự (2019) thực hiện một phân tích tổng hợp (meta-analysis) để đề xuất hai mô hình mở rộng thay thế mô hình truyền thống. Trong chủ đề nghiên cứu thứ hai cách tiếp cận mới với ba bài nghiên cứu. Tran và Von Korflesch (2016) đóng góp vào sự hiểu biết về YĐKSKDXH bằng cách giới thiệu lý thuyết nhận thức xã hội nghề nghiệp (SCCT - Social cognitive career theory). Trong khi Beugré (2014) tiếp cận dựa trên lý thuyết về sự gắn kết đạo đức để giải thích động lực thúc đẩy việc thành lập DNXH, Rivera và cộng sự (2018) thực hiện nghiên cứu bằng cách sử dụng cách tiếp cận lãnh đạo phục tùng (servant leadership approach) và lý thuyết về phong cách sống (lifestyles theory) để đo lường YĐKSKDXH. Tóm lại, những cách tiếp cận này cho thấy sự tiềm năng trong đo lường YĐKSKDXH, mặc dù vậy, những cách tiếp cận này cần phải được kiểm tra, so sánh và đối chiếu để hoàn thiện hơn về khả năng áp dụng trong tương lai. Chủ đề nghiên cứu cuối cùng trong danh mục 1 là phương pháp nghiên cứu. Baierl và cộng sự (2014) sử dụng một thiết kế thử nghiệm dựa trên bảng câu hỏi để cho thấy ảnh hưởng tích cực của đánh giá xã hội đến 4 YĐKSKDXH. Để phác họa về một doanh nhân xã hội, Bacq và cộng sự (2016) đã thực hiện bốn bộ hồi quy nhị phân để tìm sự khác nhau giữa các doanh nhân xã hội và doanh nhân thương mại dựa bộ dữ liệu khảo sát của GEM (Global Entrepreneurship Monitor) năm 2009. Danh mục 2. Các yếu tố thuộc về cá nhân (19 nghiên cứu) Đa số ấn phẩm về YĐKSKDXH thuộc danh mục này. Trong danh mục này, chín bài báo tập trung vào vai trò của tính cách tạo thành nhóm chủ đề về tính cách. Chủ đề thứ hai với tám bài báo liên quan đến nhiều yếu tố nền tảng khác nhau như giáo dục, địa vị và động lực. Danh mục cuối cùng bao gồm hai nghiên cứu về vai trò của giới tính. Trong nhóm yếu tố tính cách, có chín nghiên cứu thảo luận về những tính cách đặc biệt của doanh nhân xã hội tiềm năng. Để khám phá tính cách chung của một doanh nhân xã hội tiềm năng, Nga và Shamuganathan (2010) và Preethi và Priyadarshini (2018) sử dụng mô hình Năm tính cách lớn (Big Five model) bao gồm sự tận tâm (conscientiousness), sẵn sàng trải nghiệm (openness), sự ổn định trong tâm lý (emotional stability or neuroticism in reverse), hướng ngoại (extraversion) và sự dễ chịu (agreeableness) để đo lường năm khía cạnh của YĐKSKDXH bao gồm tầm nhìn xã hội, lợi nhuận tài chính, sự đổi mới, tính bền vững và mạng xã hội, trong khi đó Ip và cộng sự (2018a) chỉ kiểm tra tác động của năm tính cách này đến YĐKSKDXH. Sau đó, những tính cách cụ thể đã được nghiên cứu, chẳng hạn như xu hướng chấp nhận rủi ro, tính sáng tạo và tính chủ động (Chipeta và Surujlal, 2017; Politis và cộng sự, 2016; Kedmenec và cộng sự, 2015; Prieto, 2011), trí tuệ cảm xúc và năng lực bản thân (Tiwari và cộng sự, 2017c), và sự khó khăn trong cuộc sống và trách nhiệm đạo đức (Kedmenec và cộng sự, 2015; Bacq và Alt, 2018). Liên quan đến các yếu tố thuộc về lý lịch cá nhân, tám nghiên cứu trong chủ đề này tập trung vào vai trò các yếu tố nền tảng khác nhau ảnh hưởng đến YĐKSKDXH. Có hai nghiên cứu xem xét vai trò của giáo dục đối với YĐKSKDXH. Shahverdi và cộng sự (2018) xác định các rào cản trong việc hình thành YĐKSKDXH bằng cách kiểm duyệt vai trò của giáo dục trong các trường đại học tại Malaysia. Hockerts (2018) tập trung vào mối quan hệ giữa quá trình học tập, kinh nghiệm và xu hướng thành lập DNXH. Ngoài ra, một số yếu tố nền tảng cũng được nghiên cứu như hoàn cảnh gia đình và môi trường đại học (Radin và cộng sự, 2017), kinh nghiệm làm việc (Lacap và cộng sự, 2018), khả năng tiếp cận tài chính (Luc, 2018), vốn con người và vốn xã hội (Jemari và cộng sự, 2017), nhu cầu động lực (Barton và cộng sự, 2018) và định hướng đổi mới xã hội (Cavazos-Arroyo và cộng sự, 2017). Có hai bài báo trong nhóm chủ đề về giới tính tìm hiểu vai trò của giới tính. Notais và Tixier (2017) tìm hiểu điều gì thúc đẩy mong muốn của những người phụ nữ khiến họ trở thành doanh nhân xã hội. Lortie và cộng sự (2017) từ các lược đồ về giới tính (gender self-schemas) và lý thuyết bản sắc xã hội (social identity theory) để giải thích tại sao phụ nữ có xu hướng tự tạo ra các mục tiêu xã hội và giải quyết nó thông qua việc KSKDXH. Danh mục 3. Bối cảnh và thể chế (4 nghiên cứu) Danh mục này chỉ có bốn bài báo dành sự quan tâm cho vai trò của bối cảnh đến YĐKSKDXH. Ba chủ đề trong danh mục này bao gồm: nghiên cứu về đa văn hóa, các nghiên cứu về thể chế và nghiên cứu ở cấp độ tổ chức. Có hai bài báo liên quan đến nghiên cứu đa văn hóa, tập trung vào việc so sánh YĐKSKDXH giữa các quốc gia. Các quốc gia được so sánh bao gồm Hoa Kỳ và Trung Quốc (Yang và cộng sự, 2015b), Đài Loan và Hồng Kông (Ip và cộng sự, 2018a). Kết quả chỉ ra rằng YĐKSKDXH không đồng nhất giữa các nền văn hóa và YĐKSKDXH các cá nhân bị ảnh hưởng bởi văn hóa. Liên quan đến các biến thể chế chỉ có một bài báo của Urban và Kujinga (2017a) nghiên cứu vai trò của thể chế tại châu Phi và cho kết quả tích cực đến YĐKSKDXH. 5 Cuối cùng, liên quan đến cấp độ tổ chức, bài báo của Tan và Yoo (2015) tạo thành một chủ đề của riêng biệt. Nghiên cứu này chỉ ra các thuộc tính tổ chức và các nhiệm vụ xã hội có vai trò quan trọng đến YĐKSKDXH của những cá nhân trong tổ chức đó. Danh mục 4. Quá trình từ ý định đến quyết định (1 nghiên cứu) Danh mục này tập trung vào tìm hiểu về cơ chế từ YĐKSKDXH sang quyết định KSKDXH. Chỉ có một nghiên cứu trong danh mục này. Salhi (2018) xem xét vai trò của động lực cá nhân trong quá trình từ YĐKSKDXH sang quyết định thành lập DNXH. Từ kết quả danh mục và các chủ đề trong YĐKSKDXH ở bảng trên có thể thấy các yếu tố tác động đến YĐKSKDXH của một cá nhân rất đa dạng, tuy nhiên trong luận án này sẽ tập trung vào nhóm nghiên cứu thuộc danh mục 2 (Các yếu tố thuộc về cá nhân) mà cụ thể sẽ là vốn con người. Vốn con người là một trong những yếu tố cơ bản nhất cần phải tìm hiểu khi nghiên cứu ý định ở một lĩnh vực mới như KSKDXH (Marvel và cộng sự, 2016). Các tính cách, kinh nghiệm và giáo dục đều là những thành phần cốt lõi trong vốn con người (Marvel và cộng sự, 2016). Sự quan tâm đến các yếu tố này gia tăng đồng thời với sự quan tâm dành cho tác động của vốn con người đến KSKD trong trong hai thập kỷ qua (Marvel và cộng sự, 2016). Lý thuyết vốn con người ban đầu được phát triển để nghiên cứu giá trị của giáo dục (Becker, 1964; Schultz, 1961) và cho thấy những cá nhân có kiến thức và kỹ năng có khả năng tạo ra các giá trị kinh tế. Unger và cộng sự (2011) kế thừa những quan điểm này và đưa ra lý thuyết đầu tư vào vốn con người (theory of investments in human capital) dựa trên những bằng chứng cho thấy những người có trình độ học vấn và kỹ năng cao hơn hầu như luôn có thu nhập cao hơn những người còn lại. Lý thuyết này áp dụng vào lĩnh vực KSKD thông qua việc liên kết các thuộc tính thuộc về bản chất của con người với thành công của doanh nhân khi KSKD (Unger và cộng sự, 2011). Một số nghiên cứu sau đó lý giải lý do tại sao tính cách, kinh nghiệm và giáo dục có tầm quan trọng đặc biệt đối với KSKD như giúp khám phá và tạo ra những cơ hội KSKD (Alvarez và Barney, 2007; Marvel, 2013) hay tạo ra sự khác biệt cho doanh nghiệp (Bradley và cộng sự, 2012; Corbett và cộng sự, 2007) hoặc làm giảm những rủi ro trong nhận thức của các cá nhân về KSKD (Zacharakis và Meyer, 2000). Có thể nói vốn con người là một cấu trúc khá rộng và có nhiều cách tiếp cận, tuy nhiên dù ở cách tiếp cận nào thì tính cách, kinh nghiệm và giáo dục vẫn là những thành phần cốt lõi không thể thiếu trong vốn con người. Một trong những quan điểm nổi bật là của Ployhart và Moliterno (2011), quan điểm này chia vốn con người thành hai loại là vốn con người nhận thức (kinh nghiệm và giáo dục) và vốn con người không nhận thức (tính cách và động lực). Theo đó, vốn con người nhận thức có xu hướng nhìn thấy và phát triển, trong khi vốn con người không nhận thức có xu hướng ẩn và khó phát triển. Từ đó, có thể thấy mặc dù chung cấu trúc vốn con người nhưng bản chất của các tính cách với giáo dục và kinh nghiệm là khác nhau do đó luận án này sẽ thực hiện hai nghiên cứu thực nghiệm tương ứng với hai nhóm yếu tố trên bao gồm tính cách (vốn con người không nhận thức) và kinh nghiệm, giáo dục (vốn nhận thức) để tìm hiểu tác động của từng nhóm đến YĐKSKDXH. Việc thực hiện hai nghiên cứu là cách tiếp cận phù hợp vì những lí do sau: Thứ nhất, đây là hai nhóm vốn con người có sự khác biệt trong bản chất. Nếu như những tính cách chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố bên trong như trí tuệ, tinh thần, bản năng, cảm xúc, ham muốn, thói quen và cách suy nghĩ (McClelland, 1965) thì kinh nghiệm và giáo dục lại bị ảnh hưởng bởi các nhân tố bên ngoài như sự trải nghiệm, tác động của các khóa học, các công việc đã trải qua…(Alvarez và Barney, 2007; Marvel và cộng sự, 2016). Do đó, cơ chế hình thành YĐKSKDXH thông qua các tiền đề cũng đòi hỏi phải được xem xét một cách phù hợp với từng nhóm yếu tố, do đó việc kết hợp xem xét cùng lúc hai nhóm yếu tố vốn con người với cùng các tiền đề để dẫn đến ý định là không phù hợp. Cụ thể trong luận án này, các tính cách sẽ được xem xét thông qua hai tiền đề trước khi đến YĐKSKDXH là sự mong muốn và tính khả thi trong khi giáo dục KSKDXH 6 và kinh nghiệm sẽ được xem xét thông qua hai tiền đề niềm tin vào năng lực KSKDXH và kết quả mong đợi từ KSKDXH. Từ lược khảo về YĐKSKDXH, các yếu tố trong vốn con người nhận được rất nhiều sự quan tâm từ cộng đồng học thuật trong thời gian gần đây (Tan và cộng sự, 2019), bằng chứng là rất nhiều nghiên cứu tập trung vào vai trò của giáo dục, kinh nghiệm hay tính cách (Chipeta và Surujlal, 2017, Politis và cộng sự, 2016, Kedmenec và cộng sự, 2015, Prieto, 2011) tuy nhiên các nghiên cứu này cũng chỉ là những nghiên cứu riêng lẻ vì bản chất của các yếu tố này trong YĐKSKDXH vẫn chưa được khám phá một cách toàn diện do đó việc xem xét đồng thời các yếu tố dễ dẫn đến sự chồng chéo và không xác định rõ các hiệu ứng tác động. Có thể kể đến như tính cách là một danh mục lớn trong ý KSKDXH (Tan và cộng sự, 2019), việc xem xét tương tác với các yếu tố khác là chưa thật cần thiết khi ngay cả các tính cách của doanh nhân xã hội vẫn còn là một chủ đề chưa được làm rõ và nhiều nghiên cứu hiện nay cũng chỉ tập trung chuyên sâu vào tính cách hơn là kết hợp nó với các yếu tố khác trong mô hình YĐKSKDXH (Nga và Shamuganathan, 2010; Aure, 2018; Chipeta và Surujlal, 2017; Prieto, 2011). Với những lí do trên, luận án nhằm sẽ thực hiện hai nghiên cứu để kiểm tra tác động của hai loại loại vốn con người đến YĐKSKDXH:  Nghiên cứu thứ nhất: tác động của tính cách đến YĐKSKDXH.  Nghiên cứu thứ hai: tác động của hai yếu tố kinh nghiệm và giáo dục đến YĐKSKDXH. VỐN CON NGƯỜI (Ployhart và Moliterno, 2011) Vốn con người không nhận thức (tính cách) Nghiên cứu 1. Tác động của tính cách đến YĐKSKDXH Vốn con người nhận thức (kinh nghiệm và giáo dục) Nghiên cứu 2. Tác động của kinh nghiệm và giáo dục đến YĐKSKDXH Nguồn: tác giả tổng hợp Hình 1.2 Các nghiên cứu thực nghiệm tương ứng với các loại vốn con người 1.2 Khoảng trống nghiên cứu Thứ nhất, YĐKSKDXH là một nhánh nghiên cứu quan trọng trong KSKDXH và cũng nhận được rất nhiều sự quan tâm, nhưng chưa có một nghiên cứu nào thực hiện lược khảo các các nghiên cứu YĐKSKDXH, xác định các danh mục, các hướng nghiên cứu trong chủ đề này. Thứ hai, đa phần các nghiên cứu về YĐKSKDXH sử dụng các lý thuyết ý định từ KSKD thương mại như mô hình sự kiện doanh nhân của Shapero (Shapero và Sokol, 1982) hay thuyết hành vi có kế hoạch (Ajzen, 1991). Với sự phát triển của các lý thuyết mới như mô hình YĐKSKDXH đầu tiên của Mair và Noboa (2006) hay cách tiếp cận mới từ lựa chọn nghề nghiệp với SCCT (Social Cognitive Career Theory) (Lent và cộng sự, 1994) thì việc sử dụng các mô hình lý thuyết mới cũng nên được quan tâm và đánh giá khả năng áp dụng trong bối cảnh KSKDXH. Thứ ba, các nghiên cứu trước chưa làm nổi bật những tính cách nào là đặc trưng của doanh nhân xã hội. Ngoài ra, mối quan hệ giữa tính cách và YĐKSKDXH đa số tìm hiểu mối quan hệ trực tiếp (Nga và Shamuganathan, 2010; Ip và cộng sự, 2018a; Hsu và Wang, 2018; Preethi và Priyadarshini, 2018), trong khi có nhiều bằng chứng cho rằng tính cách 7 được xem là có tác động trung gian đến YĐKSKD nói chung và YĐKSKDXH nói riêng. Thứ tư, ở những nghiên cứu trước, hai yếu tố trong vốn con người nhận thức là kinh nghiệm và giáo dục đa phần được xem xét những biến kiểm soát trong quá trình hình thành YĐKSKDXH và chưa có sự quan tâm đến ảnh hưởng của những biến này lên các tiền đề của YĐKSKDXH. Thứ năm, mối quan hệ giữa các yếu tố thuộc vốn con người và KSKDXH đa phần được nghiên cứu ở các nền kinh tế phát triển trong khi đó các bằng chứng nghiên cứu tại các nước đang phát triển - nơi mà những vấn đề xã hội ngày càng trở nên đa dạng – vẫn còn ít. Từ những lí do trên, tác giả thực hiện đề tài tác động của tính cách, giáo dục và kinh nghiệm đến YĐKSKDXH nhằm kiểm tra vài trò của các khía cạnh vốn con người (tính cách, giáo dục KSKDXH và kinh nghiệm với các tổ chức xã hội) tác động đến quá trình hình thành YĐKSKDXH. 1.3 Mục tiêu và các câu hỏi nghiên cứu 1.3.1 Mục tiêu chung của nghiên cứu Luận án này lược khảo chủ đề YĐKSKDXH, từ những khoảng trống nghiên cứu phát hiện được, xây dựng mô hình để luận giải một cách rõ ràng vai trò tác động của từng nhóm yếu tố vốn con người bao gồm vốn con người không nhận thức (các đặc điểm tính cách) và vốn con người nhận thức (kinh nghiệm và giáo dục) ảnh hưởng đến YĐKSKDXH. 1.3.2 Mục tiêu cụ thể Mục tiêu thứ nhất: Tác động của các tính cách (vốn con người không nhận thức) đến YĐKSKDXH được xem xét thông qua hai tiền đề trong mô hình YĐKSKDXH của Mair and Noboa (2006). Mục tiêu thứ hai: Luận án sẽ xem xét tác động của kinh nghiệm làm việc với các tổ chức xã hội và giáo dục KSKDXH đến YĐKSKDXH thông qua lý thuyết nhận thức xã hội về nghề nghiệp (social cognitive career theory - SCCT). Mục tiêu thứ ba: Đề xuất các hàm ý chính sách giúp làm tăng YĐKSKDXH nói riêng và KSKDXH nói chung dựa trên các khía cạnh của vốn con người. 1.4 Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Đối tượng của nghiên cứu này là hai nhóm yếu tố của vốn con người bao gồm các đặc điểm tính cách (vốn con người không nhận thức), kinh nghiệm và giáo dục KSKDXH (vốn con người nhận thức) và YĐKSKDXH. Tác giả phối hợp với Cộng đồng DNXH Việt Nam (SSEC) để thu thập dữ liệu từ những cá nhân có tham gia các hoạt động liên quan đến KDXH tại đây. Mẫu trong nghiên cứu này được chọn theo phương pháp thuận tiện. Để thu thập dữ liệu, đường link khảo sát bảng câu hỏi được tạo trên Google Form được gửi đến những cá nhân có tham gia các hoạt động mà SSEC tổ chức. Giới hạn không gian: KDXH nói chung và KSKDXH nói riêng còn rất mới ở Việt Nam do đó để đảm bảo những cá nhân tham gia có đủ kiến thức và hiểu biết để hoàn thành bảng khảo sát về KSKDXH, nghiên cứu này sẽ tập trung vào những cá nhân đã tham gia các khóa học/chương trình được tổ chức bởi Cộng đồng DNXH Việt Nam (SSEC), Seed Planters, Saigon Innovation Hub và CSIP. Những cá nhân này đa số sinh sống tại khu vực TPHCM và các vùng lân cận. 1.5 Phương pháp nghiên cứu Từ những khe hổng nghiên cứu xác định được trong quá trình thực hiện lược khảo tài liệu. Mô hình nghiên cứu và thang đo nháp được hình thành. Sau đó, tác giả thực hiện thảo luận nhóm các chuyên gia là những doanh nhân xã hội hoặc những người có kinh nghiệm trong KSKDXH để hoàn thiện mô hình, khám phá các yếu tố mới, điều chỉnh thang đo cho rõ ràng, phù hợp bối cảnh Việt Nam. Khởi sự kinh doanh xã hội vẫn còn mới tại Việt Nam do đó trong luận án này, các chuyên gia được hội hỗ trợ Cộng đồng DNXH (Supporting Social Enterprise Community Association - SSEC) giới thiệu đến tác giả để thực hiện thảo luận nhóm. Đây là những cá nhân có hoạt động tích cực trong việc giúp phát triển cộng đồng DNXH tại khu vực miền Nam. Các 8 chuyên gia bao gồm 2 chuyên gia nằm trong ban điều hành của hội hỗ trợ Cộng đồng DNXH (chủ tịch hội và Phó chủ tịch phụ trách Marketing), 2 chuyên gia hiện đang là người trực tiếp quản lý các doanh nghiệp xã hội (SAC MOC TINH CO., LTD và Dakado Group) và cuối cùng 1 chuyên gia là giảng viên giảng dạy về khởi nghiệp kinh doanh xã hội đã được cấp chứng chỉ khóa đào tạo giảng viên nguồn về Công dân tích cực và Doanh nghiệp xã hội do Hội đồng Anh Việt Nam (Hội đồng Anh Việt Nam) tổ chức. Buổi thảo luận được tiến hành vào lúc 8h sáng ngày 13/11/2019. Địa điểm: phòng A306, trường Đại học Kinh tế TPHCM, 59C Nguyễn Đình Chiểu, Phường 6, Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh. Từ đó, thang đo nháp thứ hai được hình thành để phục vụ cho nghiên cứu sơ bộ định lượng. Thang đo nháp thứ hai được dùng để phỏng vấn thử với mẫu gồm 100 cá nhân khi họ tham gia tham gia chương trình Tập huấn Điều phối viên & người hướng dẫn Chương trình Sáng tạo vì xã hội do Saigon Innovation Hub (SIHUB), trực thuộc Sở Khoa học và Công nghệ Tp.HCM, Hội Bảo trợ Trẻ em TP.HCM và UNICEF tổ chức. Phương pháp lấy mẫu thuận tiện. Bảng câu hỏi được phát trực tiếp cho các cá nhân. Thời gian khảo sát trong thời gian diễn ra chương trình từ 04/12/2019 – 11/12/2019. Phương pháp đánh giá độ tin cậy thông qua hệ số Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá EFA được sử dụng để đánh giá các biến quan sát trong mô hình nghiên cứu. Kết quả, các thang đo được hoàn chỉnh. Bảng hỏi chính thức được gửi thông qua email cho các đối tượng được chọn khảo sát. Mô hình đo lường và mô hình cấu trúc tuyến tính thông qua phần mềm hỗ trợ PLS-SEM được sử dụng để đánh giá các thang đo. Kỹ thuật PLS Bootstrapping với kích thước mẫu là 5,000 được sử dụng để kiểm định các giả thuyết và mô hình nghiên cứu. Cuối cùng, các tác động trung gian trong mô hình cũng được kiểm tra thông qua quy trình 4 bước của Baron and Kenny (1986). 1.6 Ý nghĩa luận án 1.6.1 Đóng góp về mặt lý thuyết Thứ nhất, tác giả thực hiện lược khảo một cách có hệ thống về chủ đề YĐKSKDXH. Lược khảo này giúp khám phá những danh mục và những chủ đề đã được nghiên cứu trong YĐKSKDXH. Thứ hai, đối với lý thuyết nền, trong nghiên cứu này mở rộng mô hình YĐKSKDXH đầu tiên của Mair và Noboa (2006) cho nghiên cứu thứ nhất (nghiên cứu về tính cách) và lý thuyết nhận thức xã hội về nghề nghiệp (social cognitive career theory - SCCT) cho nghiên cứu thứ hai., đây là một trong những nghiên cứu đầu tiên áp dụng lý thuyết nhận thức xã hội về nghề nghiệp trong bối cảnh nghiên cứu YĐKSKDXH. Thứ ba, cảm nhận về tính khả thi và cảm nhận về sự mong muốn được kiểm tra tác động trung gian trong mối quan hệ từ tính cách đến YĐKSKDXH (nghiên cứu thứ nhất) và niềm tin vào năng lực bản thân và kết quả mong đợi cũng được kiểm tra tác động trung gian trong mối quan hệ từ tính cách đến YĐKSKDXH (nghiên cứu thứ hai). Thứ tư, về mối quan hệ giữa tính cách và YĐKSKDXH, luận án này sẽ nghiên cứu một cách toàn diện tính cách của doanh nhân xã hội bằng cách xem xét tính cách của các doanh nhân xã hội tiềm năng là sự kết hợp giữa các tính cách thông thường xuất hiện ở doanh nhân thương mại kết hợp với các tính cách xã hội đặc trưng chỉ có ở doanh nhân xã hội. Thứ năm, nghiên cứu này xem xét tác động đồng thời của giáo dục KSKDXH và kinh nghiệm với cách tiếp cận mới. Luận án này sẽ đánh giá giáo dục KSKDXH theo cảm nhận của những cá nhân đã được trải nghiệm và học tập về KSKDXH, ngoài ra kinh nghiệm sẽ được xem xét là kinh nghiệm làm việc với các tổ chức xã hội. Cuối cùng, luận án này tập trung vào bối cảnh tại Việt Nam được đặc trưng bởi các kỹ năng và giáo dục về KSKDXH đang trong giai đoạn hình thành và phát triển, mức độ hoạt động KDXH thấp, nhiều tiềm năng nhưng thiếu nguồn lực để khai thác (CSIP, 2016). Kết quả từ nghiên cứu này có thể đóng góp vào cơ sở lý thuyết bằng cách cung cấp những hiểu biết về KSKDXH tại những nước đang phát triển. 1.6.2 Ý nghĩa thực tiễn 9 Luận án thực hiện lược khảo YĐKSKDXH, lược khảo này giúp những nhà nghiên cứu mới khi tìm hiểu về các chủ đề này sẽ có được cái nhìn tổng quát về những cấu trúc chính, những hướng nghiên cứu chính trong YĐKSKDXH. Các nhà hoạch định chính sách, những người vốn rất ít tiếp xúc với các vấn đề học thuật cũng có thể tiếp cận chủ đề về KSKDXH một cách dễ dàng hơn để tìm hiểu và xây dựng chiến lược phát triển KDXH. Ví dụ, các công cụ để đo lường và phát hiện những cá nhân tiềm năng để tập trung nguồn lực giúp họ trở thành doanh nhân xã hội thay vì đầu tư đại trà gây tổn thất và lãng phí. Việc gia tăng số lượng DNXH tại Việt Nam nói riêng và các nước đang phát triển nói chung luôn là vấn đề được quan tâm. Việc tìm hiểu YĐKSKDXH sẽ giúp chính phủ xây dựng các chiến lược phù hợp để phát triển KDXH nói chung và DNXH nói riêng. Các đại học lớn trên thế giới đều có những chương trình giảng dạy về KSKDXH. Tại Việt Nam, các chương trình giáo dục vẫn chưa có sự quan tâm dành cho KSKDXH. Do đó, từ những yếu tố dưới góc độ cá nhân mà nghiên cứu xác định được như tính cách, giáo dục, kinh nghiệm… sẽ là cơ sở để các trường Đại học xây dựng và phát triển chương trình đào tạo về KSKDXH. CHƯƠNG 2. LƯỢC KHẢO CÁC NGHIÊN CỨU KHỞI SỰ KINH DOANH XÃ HỘI, Ý ĐỊNH KHỞI SỰ KINH DOANH XÃ HỘI VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU 2.1 Khởi sự kinh doanh xã hội (KSKDXH) Mặc dù có nhiều định nghĩa và cách giải thích khác nhau, nhưng nhìn chung KSKDXH được xác định là một quá trình bắt đầu với việc hình thành ý tưởng xã hội, nhận dạng các cơ hội, xây dựng các giải pháp hướng đến phát triển bền vững (Salamzadeh và cộng sự, 2013; Shane, 2003). Tạo ra giá trị xã hội hoặc giải quyết các vấn đề xã hội bằng các giải pháp đổi mới sáng tạo là mục tiêu trọng tâm của KDXH và đó là sự khác biệt giữa KDXH với các hình thức kinh doanh khác (Martin và Osberg, 2007; Zahra và cộng sự, 2008; Alvord và cộng sự, 2004). 2.2 Ý định khởi sự kinh doanh xã hội (YĐKSKDXH) Bird (1988) định nghĩa ý định là trạng thái nhận thức ngay trước khi thực hiện hành vi, hướng tới mục tiêu cụ thể. Ý định thể hiện niềm tin cá nhân để thực hiện một hành vi tương lai (Krueger và cộng sự, 2000). Davidsson và Honig (2003) định nghĩa YĐKSKD liên quan đến định hướng thành lập một doanh nghiệp trong tương lai. YĐKSKD được cho là tiền đề cho mối liên hệ giữa cá nhân và việc thành lập các doanh nghiệp mới (Ozyilmaz, 2011; DeGeorge và Fayolle, 2008). YĐKSKDXH đề cập đến ý định thành lập một DNXH (Mair và Noboa, 2006). YĐKSKDXH được coi là hành vi tâm lý của một cá nhân, thuyết phục họ tiếp thu tri thức, nhận thức ý tưởng và thực hiện kế hoạch KDXH để trở thành một doanh nhân xã hội (Mair và cộng sự, 2006). YĐKSKDXH có thể được định nghĩa là mong muốn và quyết tâm của một người để thành lập một DNXH mới (Tran và cộng sự, 2016). 2.3 Lược khảo các lý thuyết nền về ý định KSKD Qua tổng kết những nghiên cứu về ý định KSKDXH, có thể thấy được các nghiên cứu về ý định KSKDXH sử dụng các lý thuyết nền theo ba hướng chính. Hướng thứ nhất kế thừa và sử dụng các lý thuyết từ các nghiên cứu về KSKD thương mại truyền thống như mô hình sự kiện KSKD của Shapero và Sokol (1982), lý thuyết tiềm năng KSKD của Krueger và Brazeal (1994) và nổi bật nhất chính là thuyết hành vi có kế hoạch của Ajzen (1991). Hướng thứ hai sử dụng các mô hình được xây dựng hoàn toàn mới và được thiết kế chuyên biệt cho KSKDXH điển hình là mô hình của mô hình của Mair and Noboa (2006) và Nga và Shamuganathan (2010). 10 Hướng nghiên cứu thứ ba, các mô hình mới cũng nổi lên thông qua sự phát triển các mô hình cũ như lý thuyết nhận thức xã hội nghề nghiệp (Social cognitive career theory) phát triển từ lý thuyết nhận thức hay mô hình của Hockert (2017) được thay đổi và bổ sung các yếu tố mới từ mô hình gốc của Mair và Noboa (2006). 2.4 Khoảng trống nghiên cứu về mối quan hệ giữa tính cách và ý định KSKDXH Thứ nhất, các nghiên cứu tiếp cận theo Năm tính cách lớn (hướng thứ nhất) rất khó để phân biệt đâu là tính cách của doanh nhân thương mại và của doanh nhân xã hội. Thứ hai, các nghiên cứu về tính cách cụ thể đa số vẫn dựa trên các tính cách thường thấy ở các doanh nhân thương mại, nếu chỉ xem xét tính cách của doanh nhân xã hội giống như tính cách của doanh nhân thương mại thì sẽ thiếu đi sự xem xét tính cách xã hội của doanh nhân xã hội. Thứ ba, tính cách xã hội mới chỉ được phát triển để xem xét nhiều ở ý định tham gia các hoạt động xã hội và tình nguyện mà chưa được xem xét trong KSKDXH. Thứ tư, việc xem xét đồng thời vai trò của các tính cách doanh nhân truyền thống và tính cách xã hội cũng là vô cùng cần thiết khi tìm hiểu những tính cách chung giữa doanh nhân xã hội và doanh nhân thương mại vì những nghiên cứu so sánh như thế này vẫn còn rất hạn chế (Smith và cộng sự, 2014). Thứ năm, nghiên cứu này sẽ khám phá những tác động trung gian và sử dụng hai tiền đề của Mair và Noboa (2006) bao gồm nhận thức về sự mong muốn và nhận thức về tính khả thi làm trung gian tác động giữa tính cách và ý định KSKDXH. Cuối cùng, tác động của nền văn hóa Á Đông đến ý định KSKDXH chưa được nghiên cứu sâu. Mô hình nghiên cứu đề xuất và giả thuyết về mối quan hệ giữa tính cách và ý định KSKDXH. Ngoài các giả thuyết về tác động trực tiếp như hình 2.7, 4 giả thuyết về tác động trung gian được kiểm định như sau: Giả thuyết H9a: Nhận thức về sự mong muốn KSKDXH trung gian tác động cho mối quan hệ từ các tính cách thương mại truyền thống (xu hướng chấp nhận rủi ro, nhu cần thành tích, tính chủ động và sự sáng tạo) đến ý định KSKDXH. Giả thuyết H9b: Nhận thức về tính khả thi KSKDXH trung gian tác động cho mối quan hệ từ các tính cách thương mại truyền thống (xu hướng chấp nhận rủi ro, nhu cần thành tích, tính chủ động và sự sáng tạo) đến ý định KSKDXH. Giả thuyết H9c: Nhận thức về sự mong muốn KSKDXH trung gian tác động cho mối quan hệ từ các tính cách xã hội (sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức) đến ý định KSKDXH. Giả thuyết H9d: Nhận thức về tính khả thi KSKDXH trung gian tác động cho mối quan hệ từ các tính cách xã hội (sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức) đến ý định KSKDXH. 11 Nguồn: tác giả đề xuất Hình 2.7 Mô hình nghiên cứu đề xuất mối quan hệ giữa tính cách và ý định KSKDXH 2.5 Khoảng trống nghiên cứu về mối quan hệ giữa kinh nghiệm và giáo dục đến ý định KSKDXH Thứ nhất, vai trò của giáo dục kinh và kinh nghiệm vẫn mới mẻ trong KDXH và vẫn tồn tại những mâu thuẫn trong các nghiên cứu đi trước. Thứ hai, các nghiên cứu trước chỉ xem kinh nghiệm và giáo dục là biến kiểm soát trong nhóm biến nhân khẩu học và chưa chỉ ra tác động rõ ràng của kinh nghiệm và giáo dục đến quá trình hình thành ý định KSKDXH. Thứ ba, giáo dục và kinh nghiệm là hai cấu trúc quan trọng trong nguồn vốn con người nhận thức. Tuy nhiên, các yếu tố này lại được nghiên cứu riêng lẻ mà chưa có sự tích hợp chung với nhau để xem xét tác động đồng thời. Thứ tư, những tác động gián tiếp thông qua các tiền đề của ý định chưa nhận được nhiều sự quan tâm so với những tác động trực tiếp, do đó trong nghiên cứu này, tác động của giáo dục và kinh nghiệm sẽ được xem xét tác động đến ý định thông qua hai tiền đề của thuyết nhận thức xã hội nghề nghiệp (sự tự tin vào KSKDXH và kết quả mong đợi từ KSKDXH). Thứ năm, nghiên cứu này sẽ tiếp cận kinh nghiệm và giáo dục theo cách hoàn toàn mới. Theo đó, kinh nghiệm được tiếp cận là kinh nghiệm thực tế của một cá nhân làm việc với các tổ chức xã hội. Trong khi đó, giáo dục được đo lường bởi mô hình của Lanero và cộng sự (2011) thông qua cảm nhận của các cá nhân về giáo dục KSKDXH sau khi được trải qua các khóa học. Cuối cùng, luận án này tập trung vào nền kinh tế phát với bối cảnh tại Việt Nam được đặc trưng bởi các kỹ năng và giáo dục về KSKD và KSKDXH kém, mức độ hoạt động KDXH thấp, nhiều tiềm năng nhưng thiếu nguồn lực để khai thác. Ngoài các giả thuyết về tác động trực tiếp như hình 2.8, 2 giả thuyết về tác động trung gian được kiểm định như sau: Giả thuyết H8a: Niềm tin vào năng lực bản thân và kết quả mong đợi trung gian mối quan hệ từ giáo dục KSKDXH đến YĐKSKDXH. Giả thuyết H8b: Niềm tin vào năng lực bản thân và kết quả mong đợi trung gian mối quan hệ từ kinh nghiệm với các tổ chức xã hội đến YĐKSKDXH. 12 Nguồn: tác giả đề xuất Hình 2.8 Mô hình đề xuất mối quan hệ giữa giáo dục, kinh nghiệm và YĐKSKDXH CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1 Quy trình nghiên cứu của hai nghiên cứu thực nghiệm Từ các khe hổng nghiên cứu được xác định từ việc thực hiện lược khảo. Hai nghiên cứu thực nghiệm được tiến hành theo hai giai đoạn chính: (1) nghiên cứu sơ bộ, (2) nghiên cứu chính thức. 3.2 Nghiên cứu sơ bộ Từ lược khảo về YĐKSKDXH, mô hình nghiên cứu và thang đo nháp thứ nhất cho từng nghiên cứu được hình thành. Mô hình nghiên cứu và các thang đo nghiên cứu nháp được xây dựng trên cơ sở lý thuyết và bối cảnh quốc tế. Bên cạnh đó, những khái niệm về KDXH vẫn còn khá mới mẻ tại Việt Nam do đó việc đánh giá lại mô hình và các thang đo là cần thiết để xem mức độ phù hợp với bối cảnh nghiên cứu. Bảng câu hỏi được chuyển thể theo quy trình back-translation từ tiếng Anh sang tiếng Việt và dịch ngược lại từ tiếng Việt sang tiếng Anh để đối chiếu và điều chỉnh. Mục tiêu của quy trình này để giải thích rõ các khái niệm và diễn giải các biến trong thang đo từ góc độ quan điểm của người được khảo sát. Từ đó, các biến quan sát được điều chỉnh, diễn giải để người được phỏng vấn hiểu rõ các câu hỏi và làm tăng giá trị thang đo. Từ những khoảng trống nghiên cứu xác định được trong quá trình thực hiện lược khảo tài liệu ở các giai đoạn trước. Mô hình nghiên cứu và thang đo nháp thứ nhất cho từng nghiên cứu được hình thành. Sau đó, tác giả thực hiện thảo luận nhóm các chuyên gia là những doanh nhân xã hội hoặc những người có kinh nghiệm trong KSKDXH để hoàn thiện mô hình, khám phá các yếu tố mới, điều chỉnh thang đo cho rõ ràng, phù hợp bối cảnh Việt Nam. Từ đó, thang đo nháp thứ hai được hình thành để phục vụ cho nghiên cứu sơ bộ định lượng. Định lượng sơ bộ (n = 100). Thang đo nháp thứ hai được dùng để phỏng vấn thử với mẫu gồm 100 cá nhân theo phương pháp thuận tiện khi họ tham gia các hoạt động do cộng đồng hỗ trợ DNXH (SSEC - Supporting Social Enterprise Community) tổ chức. Phương pháp đánh giá độ tin cậy thông qua hệ số Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá EFA được sử dụng để đánh giá các biến quan sát trong mô hình nghiên cứu. Kết quả, các thang đo được hoàn chỉnh. Định lượng chính thức (n=503). 13  Đối tượng khảo sát và phương pháp thu thập dữ liệu: Trong thập kỷ qua, sự quan tâm đến các DNXH và tinh thần KSKDXH đã tăng lên đáng kể tại Việt Nam (Hội đồng Anh, 2019). Năm 2014, DNXH chính thức được công nhận là một loại hình tổ chức riêng biệt trong Luật Doanh nghiệp Việt Nam. Đây là một cột mốc quan trọng, cho phép các DNXH phát triển hơn nữa với sự hỗ trợ của một loạt các bên liên quan. Theo thống kê của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (Hội đồng Anh, 2019), số DNXH Việt Nam khoảng 200, đăng ký chính thức với chính phủ là 80. Các DNXH này đã giúp hơn 100.000 người có hoàn cảnh đặc biệt và cải thiện sinh kế của hơn 600.000 người, chủ yếu là phụ nữ, trẻ em, dân tộc thiểu số, lao động khuyết tật và lao động thu nhập thấp trong các lĩnh vực khác nhau như nông nghiệp, giáo dục, môi trường, y tế và công nghệ. Tại Việt Nam, đã hình thành một số tổ chức trung gian chuyên hỗ trợ phát triển DNXH. Các tổ chức có nhiều kinh nghiệm trong KSKDXH tại Việt Nam như Cộng đồng DNXH Việt Nam (SSEC), Seed Planters, Trung tâm Hỗ trợ Sáng kiến Phục vụ Cộng đồng (CSIP), HATCH! và Evergreen Labs. Ngoài ra, một số cơ sở ươm tạo DNXH cũng được chính phủ thành lập như Trung tâm đổi mới Sài Gòn (SiHUB), Trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp cho thanh niên (sYs), BKHUP và Chương trình Quốc gia khởi nghiệp cũng góp phần phát triển tinh thần kinh KSKDXH tại Việt Nam. Những đặc điểm này đã khiến Việt Nam trở thành một khu vực phù hợp để thực hiện nghiên cứu về YĐKSKDXH. Do đặc thù của KDXH còn rất mới tại Việt Nam, do đó đòi hỏi những cá nhân thực hiện trả lời khảo sát phải có kiến thức về KSKDXH, vì vậy, mẫu trong nghiên cứu này sẽ tập trung vào những cá nhân có sự quan tâm và hiểu biết về KDXH tại Việt Nam. Khung mẫu bao gồm những cá nhân đã tham gia các khóa học khác nhau trong các chương trình như Gọi vốn dành cho doanh nhân xã hội ở Việt Nam, Green our World, Xây dựng môi trường gắn kết tích cực (Building a Positive Public Engagement Environment), Chương trình hòa nhập xã hội (Social Immersion Program), Phát triển quan điểm trở thành doanh nhân xã hội (Developing Perspectives as social entrepreneurs: training program), Quản lý chất lượng cho dự án phát triển cộng đồng (Quality Management for Community Development Project), Hội thảo đổi mới xã hội và doanh nghiệp (Workshop Social Innovation and Enterprise), Đào tạo Khởi nghiệp Tạo tác động NEUrON, Đào tạo Khởi nghiệp tạo tác động khu vực đồng bằng Sông Hồng, Impact Space - Không gian khởi nghiệp tạo tác động, tọa đàm Sáng kiến Kinh doanh vì Cộng đồng – Én xanh HCMC, Đào tạo kỹ năng điều phối, hỗ trợ đổi mới sáng tạo khởi nghiệp xã hội. Các chương trình này được tổ chức bởi Cộng đồng DNXH Việt Nam (SSEC), Seed Planters, Saigon Innovation Hub và CSIP. Để thu thập dữ liệu, một bảng câu hỏi được tạo trên Google Form được gửi cho các cá nhân đã tham gia ít nhất hai khóa học.  Phương pháp chọn mẫu và cỡ mẫu Như đã trình bày về sự hạn chế của KDXH tại Việt Nam, nghiên cứu này chọn mẫu theo phương pháp thuận tiện cho nghiên cứu sơ bộ và nghiên cứu chính thức. Mẫu dự kiến cho nghiên cứu chính thức trong luận này là 500: Mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) đòi hỏi cỡ mẫu lớn để đảm bảo ước lượng độ tin cậy cần thiết của mô hình (Raykov và Widaman, 1995). Hair và cộng sự (2010), cho rằng tỷ lệ cần thiết để thiết kế cỡ mẫu nghĩa là tối thiểu phải có năm quan sát trên mỗi thông số ước lượng (tỷ lệ 5:1). Tuy nhiên, cỡ mẫu càng lớn hơn mức tối thiểu yêu cầu thì độ tin cậy của nghiên cứu càng cao (giảm những sai lệch do lấy mẫu). Ngoài ra, phương pháp điều tra trong nghiên cứu này là khảo sát online do đó để đạt được mục tiêu kỳ vọng 500 phiếu khảo sát, tác giả dự kiến gửi đi 800 phiếu điều tra.  Phương pháp phân tích dữ liệu Mô hình đo lường và mô hình cấu trúc tuyến tính thông qua phần mềm hỗ trợ SMART-PLS được sử dụng để đánh giá các thang đo. Cụ thể, tác giả thực hiện trình tự theo các bước sau: 14 Bước 1. Kiểm định mô hình đo lường. Mô hình đo lường được kiểm định thông qua các tiêu chí độ tin cậy tổng hợp (Composite Reliability - CR), phương sai trích (Average Variance Extract - AVE), so sánh căn bậc hai của phương sai trích (AVE) với hệ số tương quan để đánh giá độ phân biệt, hệ số tải nhân tố (Factor Loading) và hệ số tải chéo (Cross Loading) và Heterotrait-Monotrait ratio (HTMT). Bước 2. Kiểm tra mô hình cấu trúc. Mô hình cấu trúc được kiểm định thông qua các tiêu chí hệ số xác định (R2) và mức độ phù hợp (Q2): Sử dụng Blindfolding. Bước 3. Kiểm tra tác động trực tiếp của các biến trong mô hình. Bước 4. Kiểm tra tác động trung gian (mediating effect) theo quy trình 4 bước được đề xuất bởi Baron và Kenny (1986). Bước 5 là Kiểm tra lại kết quả tác động trung gian thông qua hai giá trị: chỉ số CI (Confidence interval) thông qua quy trình bootstrapp với số mẫu là 5,000 và chỉ số Variance accounted for (VAF). CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 4.1 Kết quả nghiên cứu thứ nhất về tác động của tính cách đến ý định KSKDXH 4.1.1 Kiểm định mô hình đo lường Độ tin cậy của các yếu tố được đo lường thông qua hệ số Cronbach’s alpha và độ tin cậy tổng hợp. Kết quả cho thấy các giá trị Cronbach’s alpha nằm trong khoảng 0.639 (sự đồng cảm) đến 0.93 (nhu cầu thành tích). Các giá trị của độ tin cậy tổng hợp dao động trong khoảng 0.648 (sự đồng cảm) đến 0.73 (nhu cầu thành tích). Các giá trị Cronbach’s alpha và độ tin cậy tổng hợp đều rất gần hoặc trên ngưỡng 0.7 (Nunnally và Bernstein, 1978) cho thấy độ tin cậy của các cấu trúc trong mô hình. Giá trị phương sai trích (Average Variance Extracted - AVE) cho tất cả các cấu trúc trong mô hình này đều lớn hơn 0.5, cho thấy sự phù hợp về tính hội tụ của từng cấu trúc trong mô hình (Fornell và Larcker, 1981). Giá trị phân biệt (discriminant validity) là mức độ mà các yếu tố khác biệt với nhau và không tương quan với nhau (Fornell và Larcker, 1981). Nghiên cứu này sử dụng ba công cụ để đánh giá giá trị phân biệt bao gồm so sánh căn bậc hai của AVE với hệ số tương quan giữa các cấu trúc (Fornell và Larcker, 1981), hệ số tải chéo (cross loading) của các biến quan sát và chỉ số Heterotrait-Monotrait Ratio (HTMT) (Henseler và cộng sự, 2015). Theo Fornell và Larcker (1981), hệ số tương quan giữa các cấu trúc được so sánh với căn bậc hai của AVE. Kết quả cho thấy căn bậc hai của tất cả các AVE (từ 0.725 đến 0.854) đều lớn hơn các hệ số trong cùng một cột. Do đó, các thang đo đều đạt giá trị phân biệt. Đối với hệ số tải chéo (cross loading), Chin (2010) cho rằng mỗi hệ số tải phải lớn hơn tất cả các hệ số tải chéo của nó. Trong mô hình này, các hệ số tải nhân tố đều lớn hơn 0.5 (từ 0.502 đến 0.980) và lớn hơn hệ số tải chéo. Tóm lại, hệ số tải và hệ số tải chéo đều xác nhận các thang đo đều đạt giá trị phân biệt. Cuối cùng, chỉ số Heterotrait-Monotrait ratio of correlations (HTMT) là một phương pháp mới để đánh giá tính phân biệt trong PLS-SEM và được coi là vượt trội hơn so với các phương pháp đánh giá tính phân biệt truyền thống như của Fornell và Larcker (1981) hay sử dụng hệ số tải chéo (Henseler và cộng sự, 2015). Kết quả cho thấy rằng không có giá trị nào thấp hơn hay cao hơn khoảng tin cậy (CI0.9) hay bao gồm giá trị 1, cho thấy các thang đo cho nghiên cứu này đều đạt giá trị phân biệt. Như vậy, các cấu trúc trong nghiên cứu này đều đạt được giá trị hội tụ và giá trị phân biệt. 15 4.1.2 Kiểm định mô hình cấu trúc Giá trị R2 (the coefficient of determination) cho biến nhận thức về sự mong muốn KSKDXH, nhận thức về tính khả thi KSKDXH và ý định KSKDXH lần lượt là 0.201, 0.187 và 0.226 được coi là có khả năng dự đoán vừa và chấp nhận được (Cohen, 2013). Ngoài ra, tác giả đã sử dụng Q2 (cross-validated redundancy) để đánh giá mức độ phù hợp mô hình (Chin, 2010). Dựa trên kỹ thuật Blindfolding, Q2 về nhận thức về sự mong muốn KSKDXH, nhận thức về tính khả thi KSKDXH và ý định KSKDXH lần lượt là 0.084, 0.092 và 0.060, cho thấy các mô hình nghiên cứu khả năng dự đoán ở mức vừa và phù hợp để đự đoán ý định KSKDXH (Chin, 2010). T-test với kỹ thuật Bootstrapping (N = 5,000) được áp dụng để kiểm tra các tác động trực tiếp. Giả thuyết H1 (β = 0.122, p < 0.05) và H2 (β = 0.295, p < 0.001) kiểm tra tác động trực tiếp của nhận thức sự mong muốn KSKDXH và nhận thức tính khả thi KSKDXH đến ý định KSKDXH. Kết quả cho thấy giả thuyết H1 và H2 đều có ý nghĩa. Các giả thuyết còn lại trong mô hình nghiên cứu xem xét tác động trực tiếp từ các tính cách (xu hướng rủi ro, nhu cầu thành tích, tính chủ động, tính sáng tạo, sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức) đến nhận thức sự mong muốn KSKDXH và nhận thức tính khả thi KSKDXH. Kết quả kiểm định các giả thuyết được trình bày trong hình 4.1. Các giả thuyết H3a, H3b, H4a, H5a, H5b, H6b, H7b, H8b, H8b được chấp nhận và các giả thuyết còn lại như H4b, H6a, H7a bị bác bỏ. Nguồn: tính toán của tác giả Hình 4.1 Kết quả kiểm định các tác động trực tiếp 4.1.3 Kiểm tra tác động trung gian Quy trình 4 bước của Baron và Kenny (1986) được áp dụng để kiểm tra tác động trung gian của nhận thức tính khả thi và nhận thức sự mong muốn trong mối quan hệ từ các tính cách (xu hướng rủi ro - RT, nhu cầu thành tích - NA, tính chủ động - PRO, tính sáng tạo - INN, sự đồng cảm - EMP và nghĩa vụ đạo đức - MO) đến ý định KSKDXH (Bảng 4.1). 16 Tại bước 1, các biến độc lập (sáu tính cách bao gồm: xu hướng rủi ro, nhu cầu thành tích, tính chủ động, tính sáng tạo, sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức) được kiểm tra tác động trực tiếp đến ý định KSKDXH. Kết quả, chỉ có bốn tính cách là tính chủ động, tính sáng tạo, sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức là có tác động đến ý định KSKDXH. Vì xu hướng rủi ro và nhu cầu thành tích không có tác động đến ý định KSKDXH nên hai tính cách này bị loại trong quá trình kiểm tra tác động trung gian trong các bước tiếp theo. Tại bước 2, bốn tính cách có ý nghĩa tại bước 1 bao gồm tính chủ động, tính sáng tạo, sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức được kiểm tra tác động đến hai biến trung gian là nhận thức về sự mong muốn và nhận thức về tính khả thi. Kết quả cho thấy, ngoại trừ mối quan hệ từ tính sáng tạo và sự đồng cảm đến nhận thức về sự mong muốn và mối quan hệ từ sự đồng cảm đến nhận thức về sự mong muốn là không có ý nghĩa, các mối quan hệ còn lại đều có ý nghĩa. Hai mối quan hệ không có ý nghĩa kể trên sẽ bị loại khỏi quy trình kiểm tra tác động trung gian trong các bước tiếp theo. Bước 3 kiểm tra tác động từ hai biến trung gian là là nhận thức về sự mong muốn và nhận thức về tính khả thi đến ý định KSKDXH. Kết quả cho thấy các mối quan hệ này đều có ý nghĩa. Tại bước 4, khi kiểm tra đồng thời tác động của các tính cách (tính chủ động, tính sáng tạo, sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức) và hai biến trung gian (nhận thức về sự mong muốn và nhận thức về tính khả thi) đến ý định KSKDXH, kết qua cho thấy tất cả những mối quan hệ đã có ý nghĩa tại bước 2 và bước 3 đều có ý nghĩa tại bước 4 này, đồng thời khi xem xét lại những mối quan hệ trực tiếp tại bước 1 (các tính cách đến ý định KSKDXH) cho thấy chỉ có sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức là còn ý nghĩa, trong khi những mối quan hệ từ tính chủ động và tính sáng tạo đến ý định KSKDXH lại không còn ý nghĩa. Vì vậy, có thể kết luận rằng, hai biến trung gian (nhận thức về sự mong muốn và nhận thức về tính khả thi) trung gian hoàn toàn mối quan hệ từ tính chủ động đến ý định KSKDXH và trung gian một phần mối quan hệ từ nghĩa vụ đạo đức đến ý định KSKDXH. Ngoài ra, chỉ có nhận thức về tính khả thi trung gian hoàn toàn tác động từ tính sáng tạo đến ý định KSKDXH và trung gian một phần mối quan hệ từ sự đồng cảm đến ý định KSKDXH. Kết quả này cho thấy các giả thuyết H9d được chấp nhận trong khi H9a, H9b và H9c bị bác bỏ. Bảng 4.1 Kết quả kiểm tra tác động trung gian Các bước phân tích Bước 1 Bước 2 PD Biến độc lập Biến trung gian và Bước 3 Biến trung gian Bước 4 Biến độc lập Biến phụ thuộc Trung gian Biến nghiên cứu PF SEI RT -0.057 NA -0.037 PRO 0.146b CRE 0.141b EMP 0.215b MO 0.153c PRO 0.303c 0.114a CRE 0.054 0.193c EMP 0.100 0.256c MO 0.179b 0.155b PD 0.123b PF 0.294c PRO 0.323c 0.109a 0.090 17 Các bước phân tích PD PF SEI CRE 0.196 c 0.106 EMP 0.257c 0.167a 0.157b 0.096a 0.210c MO Biến trung gian Biến phụ thuộc Trung gian Biến nghiên cứu PD 0.055c PF 0.201c Ghi chú. SEI: ý định khởi sự KDXD, RT: xu hướng rủi ro, NA: nhu cầu thành tích, PRO: tính chủ động, CRE: tính sáng tạo, EMP: sự đồng cảm, MO: nghĩa vụ đạo đức. a <.05, b <.01, c <.001 Nguồn: tính toán của tác giả Chỉ số CI (Confidence interval) thông qua quy trình Bootstrapping với số mẫu là 5,000 được tính toán để xác nhận các hiệu ứng trung gian đã được kiểm tra thông qua 4 bước của Baron và Kenny (1986). Quy trình bootstrapping với 5.000 mẫu cho thấy tính chủ động, tính sáng tạo, sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức có ảnh hưởng gián tiếp đến ý định KSKDXH. Ước lượng điểm (Point of estimate) của các mối quan hệ có tác động trung gian luôn nằm trong khoảng độ tin cậy (Confidence interval) và không bao gồm giá trị 0. Tóm lại, hai biến trung gian (nhận thức về sự mong muốn và nhận thức về tính khả thi) trung gian mối quan hệ từ tính chủ động đến ý định KSKDXH và trung gian một phần mối quan hệ từ nghĩa vụ đạo đức đến ý định KSKDXH. Ngoài ra, chỉ có nhận thức về tính khả thi trung gian hoàn toàn tác động từ tính sáng tạo đến ý định KSKDXH và trung gian một phần mối quan hệ từ sự đồng cảm đến ý định KSKDXH. Kết quả này khẳng định lại lần nữa các giả thuyết và H9d được chấp nhận trong khi H9a, H9b và H9c bị bác bỏ. Bảng 4.2 Kiểm định bổ sung để kiểm tra tác động trung gian Mức ý nghĩa 95% Biến độc lập ‐ biến trung gian ‐ biến phụ thuộc Point of estimate Confidence interval PRO - PD - SEI 0.016 0.006 – 0.041 PRO - PF - SEI 0.023 0.005 – 0.044 CRE - PF - SEI 0.032 0.013 – 0.057 EMP - PF - SEI 0.042 0.019 – 0.071 MO - PD - SEI 0.011 0.004 – 0.030 MO - PF - SEI 0.033 0.012 – 0.060 Nguồn: tính toán của tác giả 4.2.4 Thảo luận kết quả nghiên cứu thứ nhất về mối quan hệ giữa tính cách và YĐKSKDXH Nhìn chung, kết quả nghiên cứu cho thấy vai trò quan trọng của các tính cách trong việc hình thành YĐKSKDXH. Đây là một trong những chủ đề nghiên cứu nhận được rất nhiều sự quan tâm của cộng đồng học thuật (Liñán và Fayolle, 2015; Tan và cộng sự, 2019). Nghiên cứu này mở rộng mô hình YĐKSKDXH đầu tiên của Mair và Noboa (2006) để xem xét mối quan hệ giữa các tính cách và ý định bắt đầu một DNXH. Cụ thể hơn, những tính cách này được coi là sự kết hợp của các tính cách kinh doanh doanh nhân thương mại truyền thống (xu hướng rủi ro, nhu cầu thành tích, tính chủ động và tính sáng tạo) và tính cách KDXH (sự đồng cảm và nghĩa vụ đạo đức). Cuối cùng, tác giả điều tra các tác động trung gian của cảm nhận về sự mong