Bµi lµm
NÕu Ph-¬ng §«ng lµ chiÕc n«i lín cña v¨n
minh nh©n lo¹i th× Ên §é Vµ Trung Quèc lµ
nh÷ng Trung t©m v¨n ho¸ triÕt häc cæ x-a rùc rì,
phong phó nhÊt cña nÒn v¨n minh Êy.
Mét trong nh÷ng t- t-ëng triÕt häc Ph-¬ng
§«ng thêi ®ã mµ ý nghÜa cña nã vÉn cßn cã gi¸
trÞ cho ®Õn tËn ngµy nay vÒ vÊn ®Ò lu©n lý, ®¹o
1
®øc, chÝnh trÞ- x· héi ®ã lµ nh÷ng t- t-ëng triÕt
häc cña Nho Gia.
1-Nh÷ng t- t-ëng triÕt häc Nho gia
Nho gia xuÊt hiÖn vµo kho¶ng thÕ kû VI tr-íc
c«ng nguyªn, d-íi thêi Xu©n Thu, ng-êi s¸ng lËp
lµ Khæng tö (1551 tr CN-479 trCN). §Õn thêi
ChiÕn Quèc, Nho gia ®· ®-îc M¹nh Tö vµ Tu©n
Tö hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn theo hai xu h-íng
kh¸c nhau; duy t©m vµ duy vËt trong ®ã dßng
Nho gia Khæng- M¹nh cã ¶nh h-ëng réng vµ l©u
2
dµi nhÊt trong lÞch sö Trung Hoa vµ mét sè n-íc
l©n cËn.
Kinh ®iÓn cña Nho gi¸o th-êng kÓ tíi lµ Tø
th- (LuËn ng÷, §¹i häc, Trung dung, M¹nh Tö)
vµ Ngò Kinh (Th-, Thi, LÔ, DÞch, Xu©n Thu).
Nh÷ng t- t-ëng triÕt häc b¶nthÓ luËn vµ
nh÷ng t- t-ëng biÕn dÞch cña vò trô cã thÓ xem
Khæng Tö ®øng trªn quan ®iÓm triÕt häc cña
Kinh DÞch. Theo t- t-ëng cña kinh nµy th× uyªn
nguyªn cña vò trô , cña v¹n vËt lµ th¸i cùc. Th¸i
3
cùc chøa ®ùng mét n¨ng lùc néi t¹i mµ ph©n
thµnh l-ìng nghi. Sù t-¬ng t¸c gi÷a hai thÕ lùc
©m- d-¬ng mµ sinh ra tø t-îng. Tø t-îng t-¬ng
th«i sinh ra b¸t qu¸i vµ b¸t qu¸i sinh ra v¹n vËt.
VËy lµ sù biÕn ®æi cã gèc rÔ ë sù biÕn ®æi ©m d-¬ng.
Nh÷ng t- t-ëng triÕt häc vÒ chÝnh trÞ- ®¹o ®øc
cña Nho gia ®-îc kh¶o s¸t chñ yÕu trong s¸ch
“luËn ng÷”. Ngo¯i racßn cã thÓ bæ cøu thªm trong
4
Ngò kinh: “Thi, Th, LÔ, DÞch v¯ Xu©n Thu” v¯
c²c s²ch kh²c nh “®³i häc”, “Trung dung”
Qua hÖ thèng kinh ®iÓn cã thÓ thÊy hÇu hÕt lµ
c¸c kinh, c¸c s¸ch viÕt vÒ x· héi, chÝnh trÞ- ®¹o
®øc lµ nh÷ng t- t-ëng cèt lâi cña Nho gi¸o.
Quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ- ®¹o ®øc cña Nho gia
®-îc thÓ hiÖn ë nh÷ng t- t-ëng chñ yÕu sau:
Thø nhÊt: X· héi lµ mét tæng thÓ nh÷ng
quan hÖ x· héi gi÷a con ng-êi víi con ng-êi
nh-ng Nho gia coi nh÷ng quan hÖ chÝnh trÞ - ®¹o
5
®øc lµ nh÷ng quan hÖ nÒn t¶ng cña x· héi, ®Ò cao
vai trß cña nh÷ng quan hÖ Êy vµ th©u tãm nh÷ng
quan hÖ nµy vµo ba r-êng mèi chñ ®¹o (gäi lµ
tam c-¬ng). Trong ®ã quan träng nhÊt lµ quan hÖ
vua- t«i, cha- con vµ chång- vî. NÕu xÕp theo
“t«n ty trªn- díi” th× vua ë vÞ trÝ cao nhÊt, cßn
nÕu xÕp theo chiÒu ngang cña quan hÖ th× vuacha- chång xÕp ë h¯ng l¯m chð. ”..§iÒu n¯y ph°n
¸nh t- t-ëng chÝnh trÞ qu©n quyÒn vµ phô quyÒn
cña Nho gia.
6
§Ó gi¶i quyÕt ®óng ®¾n c¸c quan hÖ x· héi,
m¯ tríc hÕt l¯ mèi quan hÖ “tam c¬ng”, Khæng
Tö ®± ®Ò cao t tëng “chÝnh danh”. §Ó thùc
hiÖn chÝnh danh, Khæng Tö ®Æc biÖt coi träng
“Nh©n trÞ” chøc kh«ng ph°i “ph²p trÞ
Thø hai: XuÊt hiÖn trong bèi c¶nh lÞch sö
qu¸ ®é sang x· héi phong kiÕn, mét x· héi ®Çy
nh÷ng biÕn ®éng lo¹n l¹c vµ chiÕn tranh. Lý
tëng cða Nho gia l¯ x©y dùng mét “x± héi ®¹i
®ång”. §ã l¯ mét x± héi cã trËt tù trªn díi, cã
7
vua s¸ng- t«i hiÒn, cha tõ- con th¶o, trong Êmngoµi ªm; trªn c¬ së ®Þa vÞ vµ th©n phËn cña mçi
thµnh viªn tõ vua chóa, quan l¹i ®Õn thø d©n.Cã
thÓ nãi ®ã lµ lý t-ëng cña tÇng líp quý téc, thÞ téc
cò còng nh- cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn ®ang
lín lªn.
§èi víi quan hÖ vua t«i, Khæng Tö chèng
viÖc duy tr× ng«i vua theo huyÕt thèng vµ chñ
tr¬ng “thîng hiÒn” kh«ng ph©n biÖt ®¼ng cÊp
xuÊt th©n cña ng-êi Êy. Trong viÖc chÝnh trÞ vua
8
ph°i biÕt “träng dóng ng-êi hiÒn ®øc, tµi c¸n vµ
réng lîng víi nh÷ng kÎ céng sù...”.
Trong viÖc trÞ n-íc còng nh- tu th©n, häc ®¹o
söa m×nh ®Ó ®³t ®îc ®øc nh©n, “lÕ” ®îc Khæng
Tö rÊt mùc chó träng. LÔ ë ®©y lµ nh÷ng quy
ph¹m nguyªn t¾c ®¹o ®øc. ¤ng cho r»ng do vua
kh«ng gi÷ ®óng ®¹o vua, cha kh«ng gi÷ ®óng ®¹o
cha, con kh«ng gi÷ ®óng ®¹o con... nªn thiªn h¹
v« ®¹o. Ph¶i dïng lÔ ®Ó kh«i phôc l¹i chÝnh danh.
9
VÒ ®¹o cha con, Khæng Tö cho r»ng con ®èi
víi cha ph¶i lÊy ch÷ hiÕu lµm ®Çu vµ cha ®èi víi
con ph¶i lÊy lßng tù ¸i lµm träng. Trong ®¹o hiÕu
cña con ®èi víi cha mÑ, dï rÊt nhiÒu mÆt, nh-ng
cèt lâi ph°i ë t©m th¯nh kÝnh. “§êi nay hÔ thÊy ai
nu«i ®-îc cha mÑ th× ng-êi ta khen lµ cã hiÕu.
Nh-ng loµi thó vËt nh- chã, ngùa ng-êi ta còng
nu«i ®-îc vËy. Cho nªn, nu«i cha mÑ mµ ch¼ng
kÝnh träng th× cã kh²c g× nu«i thò vËt ®©u.”
10
Cßn M¹nh Tö, «ng kÞch liÖt lªn ¸n nh÷ng
«ng vua kh«ng lÊy ®iÒu nh©n nghÜa lµm gèc, chØ
vui thó lîi léc riªng, tµ d©m b¹o ng-îc, dïng søc
m³nh ®Ó ®¯n ²p d©n; «ng gäi ®ã l¯ “b² ®³o” v¯
th-êng tá th¸i ®é khinh miÖt: “kÎ h³i nh©n l¯ tÆc,
kÎ h³i nghÜa l¯ t¯n”.Ngêi t¯n tÆc l¯ mét kÎ thÊt
phu. Nghe nãi giÕt tªn Trô, chø ch-a nghe nãi
giÕt vua Trô.
Thø ba: Nho gi¸o lÊy gi¸o dôc lµm ph-¬ng
thøc chð yÕu ®Ó ®³t tíi x± héi lý tëng “®³i
11
®ång”. Do kh«ng coi träng c¬ së kinh tÕ vµ kü
thuËt cña x· héi, cho nªn, nÒn gi¸o dôc dôc Nho
gia chñ yÕu h-íng vµo viÖc rÌn luyÖn ®¹o ®øc con
ng-êi. Trong b¶ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña Nho gia th×
chuÈn mùc gèc l¯ “Nh©n”. Nh÷ng chuÈn mùc
kh¸c nh-: LÔ, nghÜa, TrÝ, TÝn, Trung, HiÕu...®Òu
lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña Nh©n. Ch÷ Nh©n trong
triÕt häc Nho gia ®-îc Khæng Tö ®Ò cËp víi ý
nghÜa s©u réng nhÊt. Nã ®-îc coi lµ nguyªn lý
®¹o ®øc c¬ b¶n, quy ®Þnh b¶n tÝnh con ng-êi vµ
12
nh÷ng quan hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi tõ trong gia
téc ®Õn x· héi. Nã liªn quan ®Õn c¸c ph¹m trï
®¹o ®øc chÝnh trÞ kh¸c nh- mét hÖ thèng triÕt lý
chÆt chÏ, nhÊt qu¸n t¹o thµnh b¶n s¨c riªng trong
triÕt lý nh©n sinh cña «ng.
Theo «ng, ®¹o sèng cña con ng-êi lµ ph¶i
“trung dung”, “trung thø” nghÜa l¯ sèng ®òng víi
m×nh vµ sèng ph¶i víi ng-êi. X· héi thêi xu©n
thu lµ thêi kú ®ang tr¶i qua nh÷ng biÕn ®éng lÞch
sö s©u s¾c, Khæng Tö ®· chñ tr-¬ng dïng nh©n
13
®øc ®Ó gi¸o ho¸ con ng-êi, c¶i t¹o x· héi. Ng-êi
cã ®øc nh©n lµ ng-êi lµm ®-îc n¨m ®iÒu trong
thiªn h³ “cung, khoan, tÝn mÉu, huÖ”. Cung th×
kh«ng khinh nhên, khoan th× ®-îc lßng ng-êi, tÝn
th× ng-êi tin cËy, mÉu th× cã c«ng, huÖ th× ®ñ
khiÕn®-îc ng-êi. Ng-êi cã nh©n theo Khæng Tö
l¯ ngêi “tríc l¯m nh÷ng ®iÒu khã, sau ®ã míi
nghÜ tíi thu ho³ch hÕt qu°”.
Nh- vËy nh©n lµ ®øc tÝnh hoµn thiÖn, lµ c¸i
gèc ®³o ®øc cða con ngêi, nªn “nh©n” chÝnh l¯
14
®¹o lµm ng-êi. §¹o lµm ng-êi hÕt søc phøc t¹p,
phong phó nh-ng chung quy l¹i chØ lµ nh÷ng ®iÒu
sèng víi m×nh v¯ sèng víi ngêi. l¯ “m×nh muèn
lËp th©n th× còng gióp ng-êi lËp th©n, m×nh muèn
m×nh th¯nh ®³t th× cñng giòp ngêi th¯nh ®³t” ,
“viÖc g× m×nh kh«ng muèn chí ®em cho ngêi”.
Ng-êi muèn ®¹t ®øc nh©n ph¶i lµ ng-êi cã
“trÝ” v¯ “dñng”. Nhê cã trÝ, con ngêi míi cã sù
s¸ng suèt, minh mÉn ®Ó hiÓu biÕt ®¹o lý, xÐt ®o¸n
®-îc sù viÖc, ph©n biÖt ®-îc ph¶i tr¸i, thiÖn ¸c, ®Ó
15
trau dåi ®³o ®øc v¯ h¯nh ®éng hîp víi “thiªn lý”.
Nhng ngêi muèn ®³t “nh©n” chØ cã “trÝ” th«i
ch-a ®ñ, mµ cÇn ph¶i cã dòng khÝ n÷a. Ng-êi
nh©n cã dòng ph¶i lµ ng-êi cã thÓ tá râ ý kiÕn
cña m×nh mét c¸ch cao minh, cã thÓ hµnh ®éng
mét c¸ch thanh cao, khi vËn n-íc lo¹n l¹c, khi
ng-êi ®êi gÆp ph¶i ho¹n l¹n. Ng-êi nh©n cã dòng
míi tù chñ ®ùoc m×nh, míi qu¶ c¶m x¶ th©n v×
nh©n nghÜa. Khi c¬n thiÕu thèn cùc khã kh«ng
16
nao nóng lµm mÊt nh©n c¸ch cña m×nh, khi ®Çy
®ñ sung tóc kh«ng ng¶ nghiªng xa rêi ®¹o lý.
Thø t-: VÊn ®Ò b¶n tÝnh con ng-êi. ViÖc gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ – x· héi ®ßi hái
Nho gia còng nh- nhiÒu häc thuyÕt kh¸c cña
Trung hoa thêi cæ ph¶i ®Æt ra vµ gi¶ quyÕt vÊn ®Ò
b¶n tÝnh con ng-êi. Trong Nho gia khong cã sù
thèng nhÊt quan ®iÓm vÒ vÊn ®Ò nµy nh-ng næi
bËt l¯ quan ®iÓm cða M³nh Tö. Theo «ng “b°n
tÝnh ngêi vèn l¯ thiÖn”. ThiÖn l¯ tæng hîp nh÷ng
17
®øc tÝnh vèn cã cña con ng-êi tõ khi míi sinh
nh-, Nh©n, LÔ, NghÜa...
M¹nh Tö thÇn bÝ ho¸ nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh trÞ®¹o ®øc ®Õn møc coi chóng lµ tiªn thiªn. Do quan
niÖm b¶n tÝnh con ng-êi lµ thiÖn nªn Nho gia ®Ò
cao sù gi¸o dôc ®Ó con ng-êi trë vÒ ®-êng thiÖn
víi nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc s½n cã.
§èi lËp víi M¹nh Tö coi tÝnh ng-êi lµ thiÖn,
Tu©n Tö l¹i coi b¶n tÝnh con ng-êi vèn lµ ¸c. MÆc
dï b¶n th©n con ng-êi ¸c, nh-ng cã thÓ gi¸o ho¸
18
thµnh thiÖn. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®ã vÒ tÝnh
ng-êi, Tu©n tö ®· chñ tr-¬ng®-êng lèi trÞ n-íc
kÕt hîp Nho gia víi ph¸p gia.
So víi c¸c häc thuyÕt kh¸c, nho gia lµ häc
thuyÕt cã néi dung phong phó vµ mang tÝnh hÖ
thèng h¬n c¶; h¬n thÕ n÷a nã cßn lµ hÖ t- t-ëng
chÝnh thèng cña giai cÊp thèng trÞ Trung Hoa suèt
hai ngµn n¨m cña x· héi phong kiÕn.
§Ó trë thµnh t- t-ëng chÝnh thèng, Nho Gia
®· ®-îc bæ sung vµ hoµn thiÖn qua nhiÒu giai
19
®o¹n lÞch sö trung §¹i; H¸n, §-êng, Tèng, Minh,
Thanh nh-ng tiªu biÓu h¬n c¶ lµ d-íi triÒu ®¹i
h¸n vµ Tèng, g¾n liÒn víi tªn tuæi cña c¸c bËc
danh Nho nh- §æng Träng Th- (thêi H¸n), Chu
§«n Di, Tr-¬ng T¶i, Tr×nh H¹o, Tr×nh DI (thêi
Tèng).
2-ý nghÜa ph-¬ng ph¸p luËn
- Trong bèi c¶nh n-íc Trung Quèc thêi Xu©n
Thu, mét x· héi lo¹n l¹c, cha kh«ng ra cha, con
20
- Xem thêm -