I. §Æt vÊn ®Ò
BiÖn chøng vµ siªu h×nh lµ hai ph¹m trï trong triÕt häc,
nã lµ hai ph-¬ng ph¸p t- duy tr¸i ng-îc nhau. Ph-¬ng ph¸p
siªu h×nh lµ ph-¬ng ph¸p xem xÐt sÑ vËt hiÖn t-îng trong
tr¹ng th¸i tÜnh t¹i kh«ng trong mèi quan hÖ phè biÕn trong
qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Do vËy ph-¬ng ph¸p nµy sÏ
dÉn ®Õn sai lÇm phñ nhËn sù ph¸t triÓn kh«ng nhËn thÊy mèi
liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t-îng. Tr¸i l¹i víi ph-¬ng ph¸p
t- duy siªu h×nh, ph-¬ng ph¸p biÖn chøng lµ ph-¬ng ph¸p
nhËn thøc thÕ giíi lý gi¶i thÕ giíi, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thùc
hiÖn theo nguyªn t¾c biÖn chøng xem xÐt sù vËt hiÖn t-îng
trong qu¸ tr×nh kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t triÓn ®ång thêi
thÊy ®-îc mèi quan hÖ c¸ thÓ vµ ®oµn thÓ.
Trong lÞch sö triÕt häc cã nh÷ng thêi ®iÓm, t- duy siªu
h×nh chiÕm -u thÕ so víi t- duy biÖn chøng. Nh-ng xÐt trong
toµn bé lÞch sö triÕt häc th× phÐp biÖn chøng lu«n gi÷ vai trß
®Æc biÖt trong ®åi sè tinh thÇn triÕt häc. PhÐp biÖn chøng lµ
mét khoa häc cña triÕt häc. V× vËy nã còng ph¸t triÓn tr× thÊp
tèi cao vµ cã nh÷ng th¨ng trÇm ®Ønh cao cña phÐp biÖn
chøng duy vËt lµ phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt cña triÕt häc M¸c
- Lª nin. Chñ nghÜa M¸c lu«n ®¸nh gi¸ cao phÐp biÖn chøng
nhÊt lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, vµ coi ®ã lµ mét c«ng cô tduy ®¾c lùc, s¾c bÐn ®Ó ®Êu tranh víi thuyÕt kh«ng thÓ biÕn
t- duy siªu h×nh gióp cho trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.
§Ó thÊy râ b¶n chÊt cña phÐp biÖn chøng vµ sù ph¸t
triÓn cña t- duy biÖn chøng cña nh©n lo¹i th× chóng ta ph¶i
nghiªn cøu lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng.
II. gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
1. C¸c phÐp biÖn chøng tr-íc triÕt häc M¸c - Lªnin
a) PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i
PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t,
ng©y th¬ vµ mang tÝnh trùc quan ®-îc h×nh thµnh trªn c¬ së
nh÷ng quan s¸t tù nhiªn, x· héi hoÆc lµ kinh nghiÖm cña b¶n
th©n. Trung t©m lín cña triÕt häc thêi bÊy giê lµ triÕt häc
trung hoa cæ ®¹i. Do ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ còng nh- hoµn c¶nh
lÞch sö kh¸c nhau nªn sù thÓ hiÖn t- t-ëng biÖn chøng. Trong
häc thuyÕt triÕt häc còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm. Kh«ng gièng
nhau, nh-ng nãi chung c¶ 3 nªn triÕt häc lín ®Òu cã nh÷ng
®Æc ®iÓm nªu trªn.
§Çu tiªn ph¶i nãi ®Õn lµ nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i.
§©y lµ hÖ thèng triÕt häc cã sù ®an xen hoµ ®ång gi÷a triÕt
häc vµ t«n gi¸o vµ gi÷a c¸c tr-êng ph¸i kh¸c nhau. C¸c tt-ëng triÕt häc ®-îc thÓ hiÖn d-íi h×nh thøc lµ mét t«n gi¸o.
Theo c¸ch ph©n chia truyÒn thèng triÕt häc Ên §é cæ ®¹i cã
9 tr-êng ph¸i, trong ®ã cã 6 tr-êng ph¸i lµ chÝnh thèng vµ 3
tr-êng ph¸i phi chÝnh thèng. Trong tÊt c¶ c¸c tr-êng ph¸i ®ã
th× tr-êng ph¸i ®¹o phËt lµ cã häc thuyÕt mang tÝnh duy vËt
biÖn chøng s©u s¾c tiªu biÓu cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i.
PhËt gi¸o h×nh thµnh tõ thÕ kû VI tr-íc c«ng nguyªn do
TÊt §¹t §a tªn hiÖu lµ thÝch ca MÉu Ni s¸ng t¹o. PhËt gi¸o
cho r»ng v¹n vËt trong thÕ giíi kh«ng do mét ®Êng thÇn linh
nµo s¸ng t¹o ra mµ ®-îc t¹o ra tõ hai nguyªn tè lµ s¾c vµ
danh. Trong ®ã "danh" bao gåm t©n vµ thøc, cßn "s¾c" bao
gåm 4 ®¹i lµ ®¹i ®Þa, ®¹i thuû, ®¹i ho¶, ®¹i phong. ChÝnh
nhõo tõ tr-êngnµy mµ phËt gi¸o ®-îc coi lµ t«n gi¸o duy vËt
duy nhÊt chèng l¹i c¸c t«n gi¸o thÇn häc ®-¬ng thêi. §ång
thêi phËt gi¸o ®-a ra t- t-ëng "v« ng·", "v« biÕn" nghÜa lµ
kh«ng cã c¸i g× lµ tr-êng tån bÊt biÕn, lµ vÜnh h»ng, kh«ng
cã c¸i g× tån t¹i biÖt lËp, mµ nã tån t¹i trong mét mèi liªn hÖ.
§©y lµ t- t-ëng biÖn chøng s©u s¾c chèng l¹i ®¹o Bµ La m«n
vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i bÊt biÕn "v« th-êng" tøc lµ biÕn, biÕn
ë ®©y lµ sù biÕn ®æi cña v¹n vËt theo chu kú. Sinh - tri - di diÖt ®èi víi sinh vËt vµ thµnh - trô - ho¹i kh«ng ®èi víi con
ng-êi. PhËt gi¸o cho r»ng sù t-¬ng t¸c gi÷a 2 mÆt ®èi lËp
nh©n gi¶ hay nh©n duyªn chÝnh lµ ®éng lùc lµm cho thÕ giíi
vËn ®éng chø kh«ng ph¶i lµ mét thÕ lùc siªu nh©n nµo ®ã
n»m ngoµi con ng-êi, thÕ giíi lµ vßng nh©n qu¶ v« cïng v«
tËn. Nãi kh¸c mét sù vËt hiÖn t-îng tån t¹i ®-îc lµ nhê héi
tô ®ñ 2 giíi …. nh©n duyªn.
Tuy ®¹o phËt ®· cã nh÷ng b-íc ph¸t triÓn lín v× biÖn
chøng nh-ng nã vÉn cßn mang tÝnh v« thÇn kh«ng triÖt ®Ó, bi
quan …
TriÕt häc trung hoa cæ ®¹i lµ mét nÒn triÕt häc lín cña
nh©n lo¹i cã tíi 103 tr-êng ph¸i triÕt häc lín nhá. Do nh÷ng
®Æc ®iÓm cña hoµn c¶nh lÞch sö cña c¬ cùc ®¹o ®øc suy ®åi
nªn triÕt häc trung hoa chØ tËp trung vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c
vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ - x· héi, nh÷ng t- t-ëng biÖn chøng thêi
nµy rÊt Ýt vµ chØ xuÊt hiÖn khi c¸c nhµ triÕt häc gi¶i nh÷ng
vÊn ®Ò vÒ vò trô quan.
Häc thuyÕt triÕt häc mang t- t-ëng biÖn chøng s©u s¾c
cña triÕt häc trung hoa lµ häc thuyÕt ©m - d-¬ng. §©y lµ mét
häc thuyÕt triÕt häc ®-îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mét bé s¸ch cã
tªn lµ kinh dÞch. Nguyªn lý triÕt häc c¬ b¶n nhÊt lµ nh×n
nhËn mäi tån t¹i kh«ng trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi, mµ
còng kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng thÓ t-¬ng
®ång.Tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt
®èi lËp ®ã lµ ©m vµ d-¬ng. ¢m d-¬ng kh«ng lo¹i trõ, kh«ng
biÖt lËp, mµ bao hµm lÉn nhau, liªn hÖ t-¬ng t¸c lÉn nhau.
§iÒu nµy thÓ hiÖn rÊt râ trong kinh dÞch "còngnh- t-¬ng
t-¬ng th«i nhu sinh biÕn h¸i". Sinh sinh chi vi dÞch"Häc
thuyÕt nµy cã hai quan ®iÓm thÓ hiÖn s©u s¾c t- t-ëng biÖn
chøng. Mét lµ sù t-¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a ©m vµ d-¬ng, gi÷a
c¸c mÆt ®èi lËp lµm cho vò trô biÕn ®æi kh«ng ngõng; hai lµ
häc thuyÕt nµy còng cho r»ng chu tr×nh vËn ®éng, biÕn dÞch
cña v¹n vËt trong vò trô diÔn ra theo nguyªn lý ph©n ®«i c¸i
thèng nhÊt nh- th¸i cùc (thÓ thèng nhÊt) ph©n ®«i thµnh
l-ìng nghi (©m d-¬ng). Sau ®ã ©m d-¬ng l¹i tiÕn hµnh ph©n
thµnh tù t-îng lµ th¸i ©m - thiÕu, ©m, th¸i d-¬ng - thiÕu
d-¬ng, tõ t-îng l¹i sinh ra b¸t qu¸i, vµ tr× ®· b¸t qu¸i sinh ra
v¹n vËt.
Tuy vËy, häc thuyÕt ©m d-¬ng vÉn cßn nh÷ng h¹n chÕ
Mét lµ, häc thuyÕt ©m - d-¬ng phñ nhËn sù ph¸t triÓn
biÖn chøng theo h-íng ®i lªn v× häc thuyÕt ©m d-¬ng cho
r»ng sù vËn ®éng cña v¹n vËt diÔn ra theo chu kú lÆp ®i lÆp
l¹i vµ ®-îc ®¶m b¶o bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ©m - d-¬ng
cho r»ng sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn t-îng chØ dõng l¹i khi ®¹t
®-îc tr¹ng th¸i c©n b»ng ©m d-¬ng. Hai lµ trong häc thuyÕt
©m - d-¬ng cßn nhiÒu yÕu tè duy t©n thÇn bÝ nh- quan ®iÓm
"thiªn t«n ®Þa lý" cho r»ng trËt tù sang hÌn trong x· héi b¾t
nguån tõ trËt tù cña trêi ®Êt, häc ®em trËt tù cña x· héi g¸n
cho giíi tù nheien, râ l¹i dùng h×nh thøc bÞa ®Æt ®Ó chøng
minh cho sù hîp lý vÜnh viÔn cña chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi.
§iÒu nµy ph¶n khoa häc.
Tãm l¹i, häc thuyÕt ©m d-¬ng ®· ph¶n ¸nh râ khuynh
h-íng duy vËt vµ biÖn chøng µ ra chØ lµ tù ph¸t. Nh-ng thiÕu
sè h¹n chØ cña nã chØ lµ do ë thêi kú nµy khoa häc v× tù
nhiªn ch-a cã vµ triÕt häc chØ lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i
qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn l©u dµi cña nh©n d©n
trung hoa.
Trong thêi cæ ®¹i th× nÒn triÕt häc Hy l¹p lµ nÒn triÕt
häc cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi ®èi víi phÐp biÖn chøng. ChÝnh
thêi kúnµy cña triÕt häc Hy l¹p thuËt ng÷ "biÖn chøng" ra
®êi. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ trong thêi kú
chiÕm h÷u n« lÖ Hi l¹p cæ ®¹i lµ nh÷ng thµnh tùu to lín trong
khoa häc tù nhiªn, v¨n ho¸, nghÖ thuËt. §Æc biÖt lµ khoa häc
tù nhiªn nh- thiªn v¨n häc, vËt lý cæ ®iÓn, to¸n häc ®· lµm
c¬ së cho sù ph¸t triÓn vµ lµ nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn cña
triÕt häc ph-¬ng t©y sau nµy.
Nhµ triÕt häc ®iÓn h×nh cho nÒn triÕt häc Hi l¹p cã tt-ëng biÖn chøng lµ: Heraclit (540-980 TCN). Theo sù ®¸nh
gi¸ cña M¸c, Lªnin th× Heraclit lµ ng-êi ®· s¸ng t¹o ra phÐp
biÖn chøng. ¤ng còng lµ ng-êi ®Çu tiªn x©y dùng phÐp biÖn
chøng trªn lËp tr-êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña «ng ch-a
®-îc tr×nh bµy d-íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa
häc mµ hai nh- c¸c luËn ®iÓm quan träng cña «ng vÒ phÐp
biÖn chøng ®-îc ®Ò cËp d-íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang
tÝnh thi ca vµ triÕt lý. T- t-ëng biÖn chøng cña Heraclic thÓ
thiÕu trong 3 vÊn ®Ò sau:
Mét lµ quan niÖm vÒ sù vËn ®éng vÜnh cöu cña vËt chÊt.
Theo «ng th× khi«ng cã sù vËt, hiÖn t-îng nµo cña thÕ giíi
®øng yªn tuyÖt ®èi, mµ tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i
biÕn ®æi vÒ chuyÓn ho¸ kh«ng ngõng. T- t-ëng nµy ®-îc thÓ
hiÖn râ trong hai c©u danh ng«n.
Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng v×
n-íc míi kh«ng ngõng ch¶y".
vµ "ngay c¶ mÆt trêi còng mçi ngµy mét mèt"
(Heraclit - gi¸o tr×nh triÕt häc M¸c-Lªnin - NXB
CTQG)
Heraclit l¹i ®-a ra quan ®iÓm lµ löa chÝnh lµ b¶n nguyªn
cña thÕ giíi, lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt cña tÊt c¶
mäi sù vËt hiÖn t-îng. §ång thêi còng chÝnh lµ gèc cña vËn
®éng, tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ lµ tr¹ng th¸i
chuyÓn ho¸ cña löa mµ th«i. §©y lµ mét h¹n chÕ cña Heraclit
vµ b¶n chÊt cña vËt chÊt vµ vËn ®éng nh-ng còng chÝnh nhê
quan ®iÓm Êy mµ Heraclit ®· nhÊn m¹nh ®-îc tÝnh vÜnh viÔn
vµ bÊt diÖt cña thÕ giíi.
Hai lµ, Heraclit nªu lªn t- t-ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn
cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t-îng. §iÒu ®ã thÓ
hiÖn trong pháng ®o¸n vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp
trong biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn vµ "sù trao ®æi cña
nh÷ng mÆt ®èi lËp" vÒ "sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt
®èi lËp. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ qua c©u nãi cña «ng: "cïng mét
c¸i ë trong chóng ta sèng vµ chÕt, thøc vµ ngñ, trÎ vµ giµ v×
r»ng c¸i nµy biÕn ®æi thµnh c¸i kia vµ ng-îc l¹i, c¸i kia vµ
ng-îc l¹i, c¸i kia biÕn ®æi thµnh c¸i nµy…." Heraclit còng ®·
cã nh÷ng pháng ®o¸n ®óng vÒ sù ®Êu tranh vµ thèng nhÊt
cña nh÷ng mÆt ®èi lËp. §¸nh gi¸ vÒ quan ®iÓm thø hai cña
Heraclit Lªnin ®· tõng viÕt "ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt cña
phÐp biÖn chøng. §iÒu nµy chóng ta ®· thÊy xuÊt hiÖn ngay
tõ nhµ biÖn chøng Heraclit.
Ba lµ theo Heraclit th× sù vËn ®éng ph¸t biÕn kh«ng
ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan quy ®Þnh, quy
luËt kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan lµ mäi c¸i ®ang diÔn ra
trong vò trÞ, quy luËt chñ quan lµ tõ ng÷ häc thuyÕt cña con
ng-êi quy luËt chñ quan ph¶i phï hîp víi quy luËt kh¸ch
quan. Ng-êi nµo cµng tiÕp cËn ®-îc quy luËt kh¸ch quan bao
nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc cña
Heraclit mang tÝnh biÖn chøng vµ duy vËt s¬ khai nh- c¬ b¶n
lµ ®óng ®¾n.
Trong suèt thêi kú cæ ®¹i ta thÊy r»ng kh«ng cã hÖ
thèng triÕt häc nµo cã t- t-ëng biÕn chøng sau nh- cña
Heraclit. Do vËy mµ t- t-ëng triÕt häc cña «ng ®-îc nhµ biÖn
chøng c¬ §iªu §øc vµ c¸c nhµ s¸ng lËp nªn chñ nghÜa M¸cLªnin ®¸nh gi¸ cao, nh- C¸c M¸c vµ Ph ¡ng ghen ®· nãi
"Quan niÖm vÒ thÕ giíi míi cña nguyªn thuû, ng©y th¬
nh-ng c¨n b¶n ®ã còng lµ quan ®iÖm cña c¸c nhµ Hy L¹p
thêi cæ vµ ng-êi trªn diÔn ®¹t ®-îc r»ng quan niÖm Êy lµ
Heraclit.
C¸c nhµ triÕt häc sau Heraclit tiÕp tôc kÕ thõa t- t-ëng
biÖn chøng cña «ng vµ ph¸t triÓn nã nh-ng thùc sù ch-a gi¶i
quyÕt ®-îc vÊn ®Ò b¶n chÊt cña sù vËn ®éng vµ cña vËn ®éng
vµ cña vËt chÊt.
Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i vÒ c¨n b¶n lµ ®óng
nh-ng chñ yÕu míi dùa trªn nh÷ng pháng ®o¸n nh÷ng trùc
kiÕn thiªn tµi. PhÐp biÖn chøng tù ph¸p thêi cæ ®¹i ®· nh×n
thÊy bøc tranh chung cña thÕ giíi trong sù t¸c ®éng cña nã.
V× vËy kh«ng thÓ tr¸nh khái bÞ phñ ®Þnh bëi c¸c nÒn triÕt häc
vÒ sau.
b) BiÖn chøng thêi trung ®¹i
BiÖn chøng thêi trung ®¹i hÇu nh- kh«ng cè, ®©y lµ 1
l-u trÇn c¸c sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng. ë ph-¬ng ®«ng
vÉn chØ duy tr× phÐp biÖn chøng cã ®-îc thêi cæ ®¹i thËm chÝ
t¹i Ên §é phËn gi¸ cßn bÞ sôp ®æ. Cßn ë ph-¬ng t©y lµ sù
bao trïm cña lÖnh viÖn ph¸n khoa häc.
c) PhÐp biÖn chøng t©y ¢u thÕ kû XV - XVIII
Suèt trong 4 thÕ kû (tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVIII) sù
tr-ëng thµnh cña t- t-ëng biÖn chøng T©y ¢u mang ý nghÜa
®éc ®¸o. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú kú ph¸t triÓn d-íi sù
thèng trÞ cña t- duy siªu h×nh m¸y mãc.
Nãi chung c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy mang ®Ëm tduy siªu h×nh nh-ng còng cã nh÷ng t- t-ëng biÖn chøng nht- t-ëng vÒ "sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp" cña Gioocdan¬
Brun« (1548 -1600). Theo G.Brun« mäi c¸i ®Òu liªn hÖ víi
nhau vµ ®Òu vËn ®éng, kÓ tõ c¸c h¹t vËt chÊt nhá nhÊt nguyªn tö ®Õn v« sè thÕ giíi cña vò trô v« tËn, c¸i nµy tiªu
diÖt c¸i kia ra ®êi. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh r»ng nÕu kh«ng
theo nguyªn t¾c "c¸c mÆt ®èi lËp phï hîp víi nhau" th× mäi
nhµ khoa häc tõ tù nhiªn ®Õn x· héi ®Òu kh«ng lµm viÖc
®-îc. Ngoµi ra Brun« cßn cã nh÷ng t- t-ëng biÖn chøng cña
Ph.Bªc¬n kh¼ng ®Þnh vËt chÊt kh«ng t¸ch rêi vËn ®éng, nhËn
thøc b¶n chÊt cña sù vËt lµ nhËn thøc sù vËn ®éng cña chóng.
¤ng lµ ng-êi ®Çu tiªn nhËn thÊy tÝnh b¶o toµn vËt chÊt cña
thÕ giíi.
d) PhÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc
§¸nh gi¸ vÒ nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc Lªnin ®· viÕt: Dï
cã sù thÇn bÝ ho¸ duy t©m, nh-ng phÐp biÖn chøng cæ ®iÓn
§øc ®· ®Æt ra sù thèng nhÊt gi÷a phÐp biÖn chøng vµ logic
häc vµ lý luËn nhËn thøc. Trong c¸c nÒn triÕt häc tr-íc C.
M¸c th× triÕt häc cæ ®iÓn §øc cã tr×nh ®é kh¸i qu¸t ho¸ vµ
trõu t-îng ho¸ cao víi kÕt cÊu hÖ thèng chÆt chÏ, logic. §©y
lµ tiÕn bé cña nÒn triÕt häc §øc so víi c¸c nÒn triÕt häc kh¸c.
NÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu tõ Kant¬, ®¹t ®Ønh cao ë
Hªghen sau ®ã suy tµn ë triÕt häc Phoi¬b¾c.
Hªghen (1770 -1831) lµ nhµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ
nhµ biÖn chøng lçi l¹c. PhÐp biÖn chøng cña «ng lµ mét tiÒn
®Ò lý luËn quan träng cña triÕt häc M¸cxit. TriÕt häc cña «ng
cã ¶nh h-ëng rÊt m¹nh ®Õn t- t-ëng cña n-íc §øc vµ c¶
Ch©u ¢u ®-¬ng thêi, triÕt häc cña «ng ®-îc gäi lµ "tinh thÇn
Phæ". PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ phÐp biÖn chøng duy
t©m tøc lµ phÐp biÖn chøng vÒ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña
c¸c kh¸i niÖm ®-îc «ng ®ång nhÊt víi biÖn chøng sù vËt.
¤ng viÕt: "phÐp biÖn chøng nãi chóng lµ nguyªn t¾c cña mäi
vËn ®éng, mäi sù sèng vµ mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn
thùc. C¸i biÖn chøng lµ linh hån cña mäi nhËn thøc khoa häc
ch©n chÝnh "1. LuËn ®iÓm xuyªn suèt trong hÖ thèng triÕt
häc cña Hªghen lµ: "TÊt c¶ c¸i g× lµ hiÖn thùc ®Òu lµ hîp lý
vµ tÊt c¶ nh÷ng g× hîp lý ®Òu lµ tån t¹i"2. (C¸c M¸c ¡nghen tuyÓn tËp).
Kh«ng nh÷ng Hªghen lµ ng-êi ®· cã c«ng trong viÖc
phª ph¸n t- duy siªu h×nh vµ lµ ng-êi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn
bé giíi tù nhiªn, x· héi vµ t- duy mét c¸ch biÖn chøng, cã
nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng
ngõng. Trong logic häc, Hªghen kh«ng chØ tr×nh bµy c¸c
ph¹m trï triÕt häc nh- l-îng - chÊt, vËt chÊt - vËn ®éng mµ
cßn ®Ò cËp ®Õn c¸c quy luËt kh¸c nh- l-îng ®æi dÉn ®Õn
chÊt ®æi, quy luËt phñ ®Þnh biÖn chøng. Nh-ng tÊt c¶ chØ lµ
nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¹m trï cña t- duy hoÆc chØ lµ
nh÷ng kh¸i niÖm.
Khi nghiªn cøu x· héi, Hªghen ®· rót ra nh÷ng kh¼ng
®Þnh ®óng ®¾n nh-: mét lµ sù ph¸t triÓn cu¶ x· héi lµ sù ®i
lªn, hai lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö cã tÝnh kÕ thõa,
lÞch sö lµ tÝnh thèng nhÊt gi÷a tÝnh kh¸ch quan vµ chñ quan
trong ho¹t ®éng cña con ng-êi.
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng Hªghen ®· cã c«ng x©y dùng
mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng
nh- lµ nh÷ng c«ng cô cña t- duy biÖn chøng. MÆc dï trong
hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen chøa ®ùng nh÷ng t- t-ëng
biÖn chøng s©u s¾c th× c¸ch tr×nh bµy cña «ng l¹i mang tÝnh
duy t©m b¶o thñ, thÓ hiÖn ë: Sù vËn ®éng cña x· héi lµ do sù
vËn ®éng cña t- duy (ý niÖm tuyÖt ®èi) sinh ra. Do ®ã mµ
C.M¸c gäi phÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ: "PhÐp biÖn
chøng ®i lén ®Çu xuèng ®Êt". Do vËy, ®Æt nã ®øng b»ng hai
ch©n trªn m¶nh ®Êt hiÖn thùc, nghÜa lµ trªn quan ®iÓm duy
vËt.
2. PhÐp biÖn chøng M¸c - xit
a) §iÒu kiÖn ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt
Sù ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt g¾n liÒn víi sù ra
®êi cña chñ ngh·i M¸c. Nã ra ®êi trong ®iÒu kiÖn ph-¬ng
thøc s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa ®ang ph¸t triÓn, dùa trªn c¸c
tiÒn ®Ò sau:
TiÒn ®Ò thùc tiÔn rÊt quan träng cho sù ra ®êi cña phÐp
biÖn chøng duy vËt lµ sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn,
cuéc ®Êu tranh giai cÊp gi÷a v« s¶n vµ t- s¶n.
TiÒn ®Ò cña phÐp biÖn chøng M¸c xÝt lµ phÐp biÖn
chøng duy t©m cña Hªghen. M¸c, ¡nghen ®· t¸ch ra c¸i h¹t
nh©n hîp lý vèn cã cña phÐp biÖn chøng Hªghen lµ phÐp
biÖn chøng vµ vøt bá c¸i vá ngoµi lµ c¸ch gi¶i thÝch hiÖn
t-îng tù nhiªn x· héi vµ t- duy mét c¸ch thÇn th¸nh ho¸
kho¸c lªn cho nã vá ngoµi duy vËt gi¶i thÝch c¸c hiÖn t-îng
tù nhiªn theo thùc tiÔn vµ nh÷ng quy luËt kh¸ch quan hay nãi
c¸ch kh¸c lµ M¸c - ¡nghen ®· c¶i t¹o mét c¸ch duy vËt phÐp
biÖn chøng duy t©m cña Hªghen.
PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt gi÷a chñ
nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng, trong khi ®ã c¸c häc
thuyÕt triÕt häc tr-íc ®©y duy vËt nh-ng siªu h×nh (TriÕt häc
cËn ®¹i) hoÆc biÖn chøng nh-ng duy t©m (cæ ®iÓn §øc).
PhÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng chØ duy vËt trong tù nhiªn
mµ ®i ®Õn cïng trong lÜnh vùc x· héi, do ®ã c¸c «ng ®· x©y
dùng s¸ng lËp ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö.
b) Néi dung chÝnh cña phÐp biÖn chøng duy vËt
Theo C.M¸c: BiÖn chøng kh¸ch quan lµ c¸i cã tr-íc,
cßn biÖn chøng chñ quan (t- duy biÖn chøng) lµ c¸i cã sau
vµ lµ ph¶n ¸nh cña biÖn chøng kh¸ch quan, ®©y lµ sù kh¸c
nhau gi÷a phÐp biÖn chøng duy vËt cña «ng víi phÐp biÖn
chøng duy t©m cña Hªghen. C.M¸c cho r»ng «ng chØ lµm c¸i
c«ng viÖc lµ ®Æt phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen "®øng
trªn hai ch©n cña m×nh" tøc lµ ®øng trªn nÒn t¶ng duy vËt.
Theo C.M¸c th× phÐp biÖn chøng chÝnh lµ "khoa häc vÒ
mèi liªn hÖ phæ biÕn trong tù nhiªn x· héi vµ tù nhiªn, trong
t- duy". Theo Lªnin th× phÐp biÖn chøng lµ "häc thuyÕt vÒ sù
ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, s©u s¾c vµ toµn diÖn nhÊt, häc thuyÕt vÒ
tÝnh t-¬ng ®èi cña sù vËt".
PhÐp biÖn chøng duy vËt ®· ®-a ra ba mèi liªn hÖ chñ
yÕu trong phÐp biÖn chøng duy vËt lµ: Thø nhÊt lµ: Mèi liªn
hÖ cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn; Thø hai lµ: Mèi liªn hÖ th©m
nhËp lÉn nhau tuy cã sù kh¸c nhau nh-ng vÉn cã sù gièng
nhau; Thø ba lµ: Mèi liªn hÖ vÒ sù chuyÓn ho¸ vËn ®éng vµ
ph¸t triÓn. C¸c mèi liªn hÖ ®-îc cô thÓ ho¸ b»ng hai nguyªn
lý c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ nguyªn lý vÒ mèi
liªn hÖ phæ biÕn vµ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn. Nã cßn ®-îc
cô thÓ ho¸ thµnh 3 quy luËt c¨n b¶n lµ: Quy luËt chuyÓn ho¸
tõ nh÷ng sù thay ®æi vµ l-îng thµnh nh÷ng sù thay ®æi vÒ
chÊt vµ ng-îc l¹i, quy luËt thø hai lµ quy luËt thèng nhÊt vµ
®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp vµ quy luËt thø ba lµ quy luËt
phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh. C¸c nguyªn lý vµ quy luËt trªn cña
thÕ giíi kh¸ch quan kh«ng chØ ®-îc kh¸i niÖm kh¸i qu¸t
ho¸ mµ nã cßn ®-îc c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c t×m
ra tiÒn ®Ò lý luËn, c¸c tÝnh chÊt vµ rót ra c¸c ph-¬ng ph¸p
luËt. Ngoµi c¸c nguyªn lý vÒ quy luËt trªn ®-îc rót ra tõ 3
mèi liªn hÖ th× tõ 3 mèi liªn hÖ nµy c¸c nhµ triÕt häc cßn ®-a
ra 6 cÆp ph¹m trï ®ã lµ: cÆp ph¹m trï nguyªn nh©n - kÕt qu¶;
c¸i riªng - c¸i chung; cÆp ph¹m trï tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn;
néi dung - h×nh thøc; b¶n chÊt - hiÖn t-îng vµ cÆp ph¹m trï
kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc.
LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, M¸c ®· c«ng khai
tÝnh giai cÊp cña ®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n vµ
toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng. Trong khi ®ã c¸c nÒn triÕt häc
- Xem thêm -