Lêi nãi ®Çu
LÞch sö ph¸t triÓn cña triÕt häc lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña t- duy triÕt häc
g¾n liÒn víi cuéc ®Êu tranh cña hai ph-¬ng ph¸p t- duy biÖn chøng vµ siªu
h×nh. LÞch sö phÐp biÖn chøng ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ ®· cã
lóc bÞ phÐp siªu h×nh thèng trÞ. Song víi tÝnh chÊt khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña
m×nh, phÐp biÖn chøng mµ ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng duy vËt ®· kh¼ng ®Þnh
vÞ trÝ cña m×nh lµ häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn d-íi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u
s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn.
Thùc tiÔn c¸ch m¹ng ®· chøng minh r»ng chØ khi nµo con ng-êi n¾m
v÷ng nh÷ng lý luËn vÒ phÐp biÖn chøng vµ vËn dông s¸ng t¹o c¸c nguyªn t¾c
ph-¬ng ph¸p luËn cña nã phï hîp víi hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ th× qu¸ tr×nh c¶i
t¹o tù nhiªn vµ biÕn ®æi x· héi míi thùc sù mang tÝnh c¸ch m¹ng triÖt ®Ó.
Ng-îc l¹i, quan ®iÓm siªu h×nh lu«n xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i biÖt lËp víi
lèi t- duy cøng nh¾c sÏ dÉn tíi nh÷ng h¹n chÕ vµ sai lÇm kh«ng thÓ tr¸nh khái
trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn x· héi. V× vËy, viÖc nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng, trªn c¬ së ®ã vËn dông s¸ng t¹o vµo thùc tiÔn
c¸ch m¹ng ®-îc ®Æt ra nh- mét nhu cÇu cÇn thiÕt vµ tÊt yÕu.
TiÕn tr×nh c¶i tæ nÒn kinh tÕ vµ ®æi míi mäi mÆt ®êi sèng x· héi ë n-íc ta
trong giai ®o¹n hiÖn nay h¬n lóc nµo hÕt cÇn ph¶i qu¸n triÖt t- duy biÖn chøng
triÖt ®Ó dùa trªn lËp tr-êng duy vËt v÷ng vµng. Lý luËn vÒ phÐp biÖn chøng duy
vËt nãi riªng, chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t- t-ëng Hå ChÝ Minh nãi chung lµ kim
chØ nam ®-a c¸ch m¹ng n-íc ta giµnh ®-îc th¾ng lîi trªn con ®-êng c«ng nghiÖp
ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n-íc theo ®Þnh h-íng x· héi chñ nghÜa.
Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt lµ mét qu¸ tr×nh l©u
dµi vµ phøc t¹p, tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau víi c¸c tr×nh ®é ph¸t triÓn
cao thÊp kh¸c nhau. Trong khu«n khæ cña bµi tiÓu luËn triÕt häc nµy, em xin
®-îc tr×nh bµy nhËn thøc cña m×nh vÒ nh÷ng nÐt c¬ b¶n nhÊt cña lÞch sö h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng.
1
§Ò tµi: Nh÷ng nÐt c¬ b¶n nhÊt cña lÞch sö h×nh thµnh phÐp biÖn chøng
Tuy ®· rÊt cè g¾ng song bµi viÕt kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, em rÊt
mong nhËn ®-îc sù ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c ®ång chÝ häc
viªn líp cao häc V¨n ho¸ häc. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n!
Hµ Néi, ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 2006
I. ph©n biÖt phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh
BiÖn chøng vµ siªu h×nh lµ hai mÆt ®èi lËp trong t- duy. Ph-¬ng ph¸p
biÖn chøng lµ ph-¬ng ph¸p t- duy triÕt häc xem xÐt thÕ giíi trong mèi liªn hÖ
phæ biÕn, trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn v« cïng víi t- duy mÒm dÎo, linh
ho¹t. Tr¸i l¹i, ph-¬ng ph¸p siªu h×nh lµ ph-¬ng ph¸p t- duy triÕt häc xem xÐt
thÕ giíi trong tr¹ng th¸i c« lËp, phiÕn diÖn víi t- duy cøng nh¾c. LÞch sö ®Êu
tranh gi÷a hai ph-¬ng ph¸p biÖn chøng vµ siªu h×nh lu«n g¾n liÒn víi cuéc ®Êu
tranh gi÷a hai khuynh h-íng triÕt häc c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ
nghÜa duy t©m. ChÝnh cuéc ®Êu tranh l©u dµi cña hai ph-¬ng ph¸p nµy ®· thóc
®Èy t- duy triÕt häc ph¸t triÓn vµ ®-îc hoµn thiÖn dÇn víi th¾ng lîi cña t- duy
biÖn chøng duy vËt.
H¹n chÕ cña ph-¬ng ph¸p siªu h×nh thÓ hiÖn ë chç chØ thÊy nh÷ng sù viÖc
c¸ biÖt mµ kh«ng thÊy mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng sù vËt Êy, chØ thÊy sù tån t¹i cña
sù vËt mµ kh«ng rhÊy sù ra ®êi vµ biÕn ®i cña sù vËt, chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña
sù vËt mµ kh«ng thÊy tr¹ng th¸i ®éng cña nã. Quan ®iÓm biÖn chøng ®· kh¾c
phôc ®-îc nh÷ng h¹n chÕ cña ph-¬ng ph¸p siªu h×nh b»ng c¸ch xem xÐt c¸c sù
vËt trong mèi liªn hÖ qua l¹i víi nhau, kh«ng chØ thÊy sù tån t¹i mµ cßn rhÊy c¶
sù h×nh thµnh vµ tiªu vong cña sù vËt, kh«ng chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh mµ cßn
thÊy c¶ tr¹ng th¸i vËn ®éng biÕn ®æi kh«ng ngõng cña sù vËt.
Tuy nhiªn, ¡ngghen còng kh¼ng ®Þnh r»ng thÕ giíi quan siªu h×nh lµ ®iÒu
kh«ng thÓ tr¸nh khái vµ sù ra ®êi cña nã lµ hîp quy luËt ®èi víi mét giai ®o¹n
nhÊt ®Þnh trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc – giai ®o¹n nghiªn
cøu c¸c chi tiÕt cña bøc tranh toµn c¶nh vÒ thÕ giíi tù nhiªn. Muèn nhËn thøc
®-îc c¸c chi tiÕt Êy, ng-êi ta buéc ph¶i t¸ch chóng ra khái nh÷ng mèi liªn hÖ tù
nhiªn, lÞch sö cña chóng ®Ó nghiªn cøu riªng tõng chi tiÕt mét theo ®Æc tÝnh cña
2
chóng, theo nguyªn nh©n, kÕt qu¶ riªng cña chóng. Thêi kú nµy kÐo dµi tõ cuèi
thÕ kû XV ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII. §Õn cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX, viÖc
nghiªn cøu tiÕn tõ giai ®o¹n s-u tËp sang giai ®o¹n chØnh lý, nghiªn cøu vÒ c¸c
qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t-îng th× ph-¬ng ph¸p siªu h×nh
kh«ng cßn ®¸p øng ®-îc yªu cÇu cña nhËn thøc khoa häc. Cuéc khñng ho¶ng
VËt lý häc cuèi thÕ kû XIX do ¶nh h-ëng cña quan niÖm siªu h×nh lµ mét minh
chøng cho h¹n chÕ cña ph-¬ng ph¸p siªu h×nh. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña
khoa häc tù nhiªn, nhÊt lµ vËt lý häc vµ sinh häc ®· ®ßi hái vµ chøng tá r»ng
cÇn ph¶i cã mét c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ thÕ giíi vµ khi ®ã, phÐp siªu h×nh ®·
bÞ phñ ®Þnh nh-êng chç cho phÐp biÖn chøng.
Trong lÞch sö triÕt häc, ph-¬ng ph¸p biÖn chøng ®· tr¶i qua nhiÒu giai
®o¹n ph¸t triÓn cao thÊp kh¸c nhau, trong ®ã phÐp biÖn chøng duy vËt lµ thµnh
qu¶ ph¸t triÓn cao nhÊt vµ khoa häc nhÊt cña t- duy biÖn chøng. Sau ®©y chóng
ta sÏ nghiªn cøu sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng qua tõng thêi kú lÞch sö nhÊt
®Þnh, b¾t ®Çu tõ thêi kú cæ ®¹i ®Õn thêi kú phôc h-ng vµ cËn ®¹i, tiÕp ®ã h×nh
thµnh phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc vµ sau cïng hoµn chØnh ë phÐp
biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt.
II. sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng thêi kú cæ ®¹i
Ba nÒn triÕt häc tiªu biÓu cña thêi kú cæ ®¹i ®-îc biÕt ®Õn lµ nÒn triÕt häc
Ên §é cæ ®¹i, triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i vµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i.
1. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Ên §é cæ ®¹i
Ên §é cæ ®¹i lµ mét vïng ®Êt thuéc nam ch©u ¸ cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu hÕt
søc kh¾c nghiÖt vµ ®Þa h×nh t¸ch biÖt víi c¸c quèc gia, do ®ã Ên §é cæ ®¹i trë
thµnh mét nÒn v¨n minh khÐp kÝn. C¸c t- t-ëng t«n gi¸o rÊt ph¸t triÓn trong x·
héi Ên §é th-êng xuyªn ®an xen vµo triÕt häc lµm nªn nÐt ®Æc thï riªng cña
triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. Cã thÓ nãi, triÕt häc Ên §é tuy cßn ë tr×nh ®é s¬ khai
song nã ®· chøa ®ùng c¸c yÕu tè vÒ b¶n thÓ luËn vµ nh÷ng t- duy biÖn chøng.
C¸c t- t-ëng biÖn chøng méc m¹c, th« s¬ ®-îc tËp trung thÓ hiÖn trong mét sè
tr-êng ph¸i triÕt häc Ên §é cæ ®¹i sau:
3
a. TriÕt häc Samkhya
Theo ph¸i Samkhya, Prakriti lµ vËt chÊt ®Çu tiªn ë d¹ng tinh tÕ, trÇm Èn,
v« ®Þnh h×nh vµ trong nã chøa ®ùng kh¶ n¨ng tù biÕn ho¸. Prakriti kh«ng ngõng
biÕn ho¸, ph¸t triÓn trong kh«ng gian theo luËt nh©n qu¶ dÉn tíi xuÊt hiÖn tÝnh
®a d¹ng cña giíi tù nhiªn. Tuy nhiªn, vÒ b¶n thÓ luËn, ph¸i Samkhya theo quan
®iÓm nhÞ nguyªn luËn khi thõa nhËn sù tån t¹i hai b¶n nguyªn cña vò trô lµ b¶n
nguyªn vËt chÊt Prakriti vµ b¶n nguyªn tinh thÇn Prusa.
b. TriÕt häc Jaina
T- t-ëng biÖn chøng cña ph¸i Jaina thÓ hiÖn ë häc thuyÕt t-¬ng ®èi. Theo
®ã, tån t¹i võa bÊt biÕn, võa biÕn chuyÓn. C¸i vÜnh h»ng lµ b¶n thÓ cßn c¸i
kh«ng vÜnh h»ng lu«n biÕn ®æi lµ c¸c d¹ng cña b¶n thÓ. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ thÕ
giíi bao quanh con ng-êi võa vËn ®éng l¹i võa ®øng im, ®ã lµ mét m©u thuÉn
mµ con ng-êi cÇn ph¶i chÊp nhËn.
c. TriÕt häc Lokayata
Theo ph¸i Lokayata, mäi sù vËt, hiÖn t-îng cña thÕ giíi ®-îc t¹o ra tõ
bèn nguyªn tè vËt lý: ®Êt, n-íc, löa vµ kh«ng khÝ. C¸c nguyªn tè nµy tù tån t¹i,
tù vËn ®éng trong kh«ng gian mµ t¹o thµnh tÊt c¶ c¸c sù vËt, kÓ c¶ con ng-êi.
§©y lµ tr-êng ph¸i duy vËt vµ v« thÇn triÖt ®Ó nhÊt trong c¸c tr-êng ph¸i triÕt
häc Ên §é cæ ®¹i. Nã ra ®êi tõ phong trµo ®Êu tranh chèng sù thèng trÞ cña chñ
nghÜa duy t©m trong Veda vµ gi¸o lý cña ®¹o Bµlam«n ®ßi tù do t- t-ëng vµ
b×nh ®¼ng x· héi.
d. TriÕt häc PhËt gi¸o
Khi luËn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò thuéc thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan triÕt
häc, PhËt gi¸o ®· ®Ò cËp tíi hµng lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi cña phÐp
biÖn chøng, víi t- c¸ch lµ häc thuyÕt triÕt häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù
biÕn ®æi cña mäi tån t¹i. ThÕ giíi quan triÕt häc phËt gi¸o vµ nh÷ng t- t-ëng
biÖn chøng cña nã ®-îc thÓ hiÖn qua mét sè ph¹m trï c¬ b¶n lµ: v« ng·, v«
th-êng vµ nh©n qu¶.
- V« ng· lµ kh«ng cã c¸i t«i bÊt biÕn. C¸ch nh×n nµy hoµn toµn ®èi lËp víi
c¸ch nh×n siªu h×nh vÒ tån t¹i. Còng tõ c¸ch nh×n nµy, triÕt häc PhËt gi¸o ®-a ra
4
nh÷ng nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ tÊt ®Þnh, phæ biÕn: kh«ng cã c¸i nµo lµ biÖt lËp
tuyÖt ®èi so víi tån t¹i kh¸c, tÊt c¶ ®Òu hoµ ®ång nhau.
- V« th-êng nãi lªn sù biÕn ®æi kh«ng ngõng cña v¹n vËt, kh«ng cã c¸i g×
®øng im. Quy luËt v« th-êng cña mäi tån t¹i lµ Sinh - Trô - DÞ - DiÖt.
§©y lµ mét pháng ®o¸n biÖn chøng vÒ sù biÕn ®æi cña tån t¹i.
- Quy luËt nh©n qu¶ cho r»ng sù tån t¹i ®a d¹ng vµ phong phó cña thÕ giíi
®Òu cã nguyªn nh©n tù th©n, ®ã lµ quy luËt nh©n qu¶, mét ®Þnh lý tÊt ®Þnh vµ
phæ biÕn cña mäi tån t¹i, dï ®ã lµ vò trô hay nh©n sinh.
TriÕt häc Ên §é lµ mét trong nh÷ng n«i triÕt häc vÜ ®¹i cña loµi ng-êi thêi
kú cæ ®¹i. Nã chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè duy vËt, v« thÇn vµ ®· manh nha h×nh
thµnh c¸c t- t-ëng biÖn chøng s¬ khai. Tuy nhiªn, t- duy triÕt häc thêi kú nµy
còng béc lé nhiÒu h¹n chÕ nh-: coi linh hån con ng-êi lµ bÊt tö (®¹o PhËt) hay
ph¸n ®o¸n vÒ thÕ giíi hiÖn t-îng cña ph¸i Jaina.
2. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i
Trung Quèc lµ mét quèc gia réng lín vµ cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi vµo
bËc nhÊt thÕ giíi. §ã lµ mét trong nh÷ng trung t©m t- t-ëng lín nhÊt cña nh©n
lo¹i thêi cæ. TriÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i chÞu sù chi phèi trùc tiÕp cña nh÷ng
vÊn ®Ò chÝnh trÞ xuÊt ph¸t tõ hiÖn tr¹ng x· héi biÕn ®éng ®-¬ng thêi. ChÝnh v×
vËy trong thêi kú nµy, c¸c triÕt gia Trung Quèc th-êng ®Èy s©u qu¸ tr×nh suy tvÒ c¸c vÊn ®Ò thuéc vò trô quan vµ biÕn dÞch luËn. Song cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh
r»ng, chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i lµ
chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c vµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t. Cã thÓ thÊy mét sè tt-ëng biÖn chøng næi bËt cña triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i qua mét sè tr-êng
ph¸i triÕt häc sau:
a. Tr-êng ph¸i triÕt häc ¢m D-¬ng gia
VÒ c¨n b¶n, nh÷ng kiÕn gi¶i vÒ vò trô quan cña triÕt häc Trung Quèc cæ
®¹i mang tinh thÇn biÖn chøng s©u s¾c (nÕu hiÓu theo nguyªn t¾c: phÐp biÖn
chøng lµ häc thuyÕt triÕt häc vÒ sù biÕn ®æi). §iÓn h×nh cho t- duy nµy lµ häc
thuyÕt ¢m - D-¬ng. Néi dung triÕt häc c¨n b¶n cña ph¸i ¢m -D-¬ng lµ lý luËn
vÒ sù biÕn dÞch, ®-îc kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng nguyªn lý phæ biÕn, kh¸ch quan vµ
5
tÊt yÕu.
Mét lµ, ph¸i ¢m - D-¬ng nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh
®ång nhÊt tuyÖt ®èi. Tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi
lËp, gäi lµ sù thèng nhÊt cña ¢m vµ D-¬ng. Nãi c¸ch kh¸c, ¢m -D-¬ng lµ ®èi
lËp nhau nh-ng lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau. H¬n n÷a, häc thuyÕt ¢m - D-¬ng
cßn thõa nhËn mäi thùc t¹i trªn tinh thÇn biÖn chøng lµ trong mÆt ®èi lËp nµy ®·
bao hµm kh¶ n¨ng cña mÆt ®èi lËp kia. §©y lµ mét c¸ch lý gi¶i biÖn chøng vÒ
sinh thµnh, vÒ vËn ®éng.
Hai lµ, nguyªn lý cña sù sinh thµnh vµ vËn ®éng lµ cã tÝnh quy luËt, chu
kú vµ chu kú ®ã ®-îc b¶o ®¶m bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D-¬ng.
Ba lµ, nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt trong l«gÝc cña sù vËn ®éng lµ
mét nguyªn lý tÊt ®Þnh. Nguyªn lý ®ã ®-îc kh¸i qu¸t b»ng mét l«gÝc nh- sau:
Th¸i cùc sinh L-ìng nghi, L-ìng nghi sinh Tø t-îng, Tø t-îng sinh B¸t qu¸i,
B¸t qu¸i t-¬ng th«i sinh v« cïng (v¹n vËt).
VÒ b¶n thÓ luËn, ph¸i ¢m - D-¬ng quy thÕ giíi vÒ nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô
thÓ vµ coi chóng lµ nguån gèc sinh ra v¹n vËt. Theo ph¸i nµy, nguyªn thuû cña
thÕ giíi bao gåm Kim - Méc - Thuû - Ho¶ - Thæ.
b. TriÕt häc cña ph¸i §¹o gia
Ng-êi khëi x-íng triÕt häc ph¸i §¹o gia lµ L·o Tö. Nh÷ng ý kiÕn luËn
gi¶i vÒ §¹o, coi §¹o lµ nguyªn lý duy nhÊt vµ tuyÖt ®èi trong sù vËn hµnh cña
vò trô ®· thÓ hiÖn rÊt s©u s¾c quan ®iÓm biÖn chøng cña L·o Tö. Trong ®ã næi
bËt lªn hai quan ®iÓm vÒ phÐp biÖn chøng cña «ng lµ quan ®iÓm vÒ luËt qu©n
b×nh vµ quan ®iÓm vÒ luËt ph¶n phôc. LuËt qu©n b×nh ®Ó gi÷ cho sù vËn hµnh
cña v¹n vËt ®-îc c©n b»ng, kh«ng th¸i qu¸ mµ còng kh«ng bÊt cËp. Ph¶n phôc
lµ nãi lªn tÝnh tuÇn hoµn, tÝnh chu kú trong qu¸ tr×nh biÕn dÞch cña v¹n vËt.
Sù thèng nhÊt biÖn chøng cña c¸c mÆt ®èi lËp còng lµ mét t- t-ëng biÖn
chøng ®éc ®¸o cña L·o Tö. ¤ng cho r»ng: cã vµ kh«ng sinh lÉn nhau, dÔ vµ khã
t¹o nªn nhau, ng¾n vµ dµi lµm râ nhau, cao vµ thÊp tùa vµo nhau, tr-íc vµ sau
theo nhau. Trong ®ã, mçi mÆt ®Òu trong mèi quan hÖ víi mÆt ®èi lËp, kh«ng cã
mÆt nµy th× còng kh«ng cã mÆt kia vµ gi÷a chóng chØ lµ t-¬ng ®èi. Tuy nhiªn,
6
sù ®Êu tranh chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËt, hiÖn t-îng kh«ng
theo khuynh h-íng ph¸t triÓn, xuÊt hiÖn c¸i míi mµ theo vßng tuÇn hoµn cña
luËt ph¶n phôc. H¬n n÷a, L·o Tö kh«ng chñ tr-¬ng gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng
®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp mµ «ng chñ tr-¬ng lÊy c¸i tÜnh, c¸i v« vi ®Ó t¹o
thµnh sù chuyÓn ho¸ theo luËt qu©n b×nh. ChÝnh v× thÕ, phÐp biÖn chøng cña «ng
mang tÝnh chÊt m¸y mãc, lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch tuÇn hoµn.
Trang Tö còng lµ mét nhµ t- t-ëng lín cña ph¸i §¹o gia. Häc thuyÕt cña
Trang Tö cã nh÷ng yÕu tè duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t, nh-ng thÕ giíi quan
cña «ng vÒ c¬ b¶n nghiªng vÒ chñ nghÜa duy t©m. Khi quan niÖm vÒ vò trô (vÒ
§¹o), Trang Tö cho r»ng §¹o trêi lµ tù nhiªn vèn cã kh«ng ai sinh ra. V¹n vËt
®Òu sinh ra tõ §¹o vµ biÕn ho¸ mét c¸ch tù nhiªn.
c. TriÕt häc cña ph¸i Danh gia
C¸c t- t-ëng biÖn chøng cña ph¸i Danh gia tr-íc hÕt ®-îc thÓ hiÖn qua
thuyÕt t-¬ng ®èi cña HuÖ Thi. HuÖ Thi quan niÖm v¹n vËt trong vò trô lu«n biÕn
®æi, chóng cã tÝnh t-¬ng ®èi vµ hµm chøa trong ®ã nh÷ng mÆt ®èi lËp liªn hÖ
chuyÓn ho¸ qua l¹i víi nhau. Nh-ng do tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh chÊt t-¬ng ®èi cña sù
vËt, thùc t¹i, t¸ch rêi nã víi nh÷ng ®iÒu kiÖn, nh÷ng mèi liªn hÖ cô thÓ nªn vÒ
c¬ b¶n, triÕt häc cña HuÖ Thi mang tÝnh ngôy biÖn vµ t-¬ng ®èi luËn.
Mét biÖn gi¶ kh¸c cña ph¸i Danh gia lµ C«ng T«n Long. T- t-ëng biÖn
chøng tù ph¸t cña C«ng T«n Long thÓ hiÖn ë quan ®iÓm vÒ tÝnh chÊt m©u thuÉn
cña sù vËn ®éng, sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i v« h¹n vµ h÷u h¹n, gi÷a
®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt. Trong ®ã, C«ng T«n Long ®-a ra nh÷ng mÖnh ®Ò cã
tÝnh chÊt ngôy biÖn, chiÕt trung nh-: ngùa tr¾ng kh«ng ph¶i lµ ngùa, trøng cã
l«ng, bãng chim bay kh«ng hÒ ®éng ®Ëy. NÕu HuÖ Thi chØ chó träng ®Õn tÝnh
chÊt t-¬ng ®èi, sù lu«n biÕn ®æi cña sù vËt, hiÖn t-îng trong hiÖn thùc, phãng
®¹i mét c¸ch phiÕn diÖn mÆt t-¬ng ®èi cña sù vËt vµ ®-a ®Õn kÕt luËn t-¬ng ®èi
chñ nghÜa th× C«ng T«n Long l¹i nhÊn m¹nh tÝnh tuyÖt ®èi, tÝnh kh«ng biÕn ®æi
vµ sù tån t¹i ®éc lËp cña nh÷ng kh¸i niÖm so víi c¸i ®-îc ph¶n ¸nh trong kh¸i
niÖm Êy. C«ng T«n Long ®· t¸ch rêi c¸i chung, c¸i phæ biÕn ra khái nh÷ng c¸i
riªng, c¸i c¸ biÖt ®i tíi phñ nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng c¸i cô thÓ trong hiÖn thùc.
7
d. TriÕt häc cña ph¸i Ph¸p gia
Hµn phi lµ mét ®¹i biÓu cña ph¸i Ph¸p gia. Kiªn quyÕt phñ nhËn lý luËn
chÝnh trÞ thÇn quyÒn, Hµn Phi ®-îc coi lµ mét nhµ v« thÇn luËn næi tiÕng cña
Trung Quèc cæ ®¹i. C¸c t- t-ëng triÕt häc cña «ng biÓu hiÖn râ tÝnh chÊt duy vËt
vµ biÖn chøng tù ph¸t vÒ lÞch sö vµ ph-¬ng ph¸p trÞ n-íc. VÒ lÞch sö, Hµn Phi
cho r»ng lÞch sö x· héi loµi ng-êi lu«n biÕn ®æi, tõ tr-íc tíi nay kh«ng cã chÕ
®é x· héi nµo vÜnh viÔn tån t¹i. MÆt kh¸c, «ng cho r»ng ®éng lùc c¨n b¶n quyÕt
®Þnh sù biÕn ®æi cña lÞch sö lµ do sù thay ®æi d©n sè vµ cña c¶i x· héi nhiÒu Ýt.
Do vËy, khi bµn vÒ ph-¬ng ph¸p trÞ n-íc, «ng cho r»ng kÎ thèng trÞ ph¶i c¨n cø
vµo nhu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö, tuú ®Æc ®iÓm, hoµn c¶nh thêi thÕ mµ lËp ra
chÕ ®é, ®Æt chÝnh s¸ch vµ ph-¬ng ph¸p trÞ n-íc míi cho phï hîp. Kh«ng cã thø
luËt nµo lu«n lu«n ®óng víi mäi thêi ®¹i. Tuy Hµn Phi ch-a thÊy ®-îc ®éng lùc
thùc sù cña lÞch sö, nh-ng «ng ®· cè g¾ng ®i t×m nguyªn nh©n biÕn ®æi cña ®êi
sèng x· héi trong ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña x· héi.
Tãm l¹i, do sù h¹n chÕ cña tr×nh ®é ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ tr×nh ®é nhËn
thøc, triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i míi chØ dõng l¹i ë chñ nghÜa duy vËt chÊt
ph¸c, c¶m tÝnh vµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, s¬ khai. Song víi c¸c quan ®iÓm
biÖn chøng trong c¸ch kiÕn gi¶i vÒ vò trô quan, cã thÓ nãi triÕt häc Trung Quèc
cæ ®¹i ®· ®Æt c¬ së réng lín cho sù ph¸t triÓn c¸c t- t-ëng biÖn chøng cña triÕt
häc nh©n lo¹i.
3. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i
TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ph¸t triÓn vµo thÕ kû thø VI tr-íc CN. C¬ së kinh
tÕ cña nÒn triÕt häc ®ã lµ quyÒn së h÷u cña chñ n« ®èi víi t- liÖu s¶n xuÊt vµ
ng-êi n« lÖ. Khoa häc lóc ®ã ch-a ph©n ngµnh, c¸c nhµ triÕt häc ®ång thêi lµ
nhµ to¸n häc, vËt lý häc, thiªn v¨n häc,... Nh×n chung, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i
mang tÝnh chÊt duy vËt tù ph¸t vµ biÖn chøng s¬ khai. §êi sèng chÝnh trÞ cña Hy
L¹p bÊy giê s«i ®éng, nh÷ng quan hÖ th-¬ng m¹i víi nhiÒu n-íc kh¸c nhau trªn
§Þa Trung H¶i, sù tiÕp xóc víi ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vµ nh÷ng tri thøc mu«n vÎ
cña nh©n d©n c¸c n-íc Êy, sù quan s¸t c¸c hiÖn t-îng tù nhiªn mét c¸ch trùc
tiÕp nh- mét khèi duy nhÊt vµ lßng mong muèn gi¶i thÝch chóng mét c¸ch khoa
8
häc ®· gãp phÇn quy ®Þnh vµ lµm ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt vµ biÖn chøng
s¬ khai cña Hy L¹p cæ ®¹i. Cã thÓ t×m hiÓu c¸c t- t-ëng biÖn chøng næi bËt cña
triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i qua mét sè ®¹i diÖn tiªu biÓu sau ®©y:
a. TalÐt
Thµnh tùu næi bËt cña TalÐt lµ quan niÖm triÕt häc duy vËt vµ biÖn chøng
tù ph¸t. ¤ng cho r»ng n-íc lµ yÕu tè ®Çu tiªn, lµ b¶n nguyªn cña mäi vËt trong
thÕ giíi. Mäi vËt ®Òu sinh ra tõ n-íc vµ khi ph©n huû l¹i biÕn thµnh n-íc. Theo
TalÐt, vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, cßn mäi vËt do nã sinh ra th× biÕn ®æi kh«ng
ngõng, sinh ra vµ chÕt ®i. Toµn bé thÕ giíi lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt, trong ®ã
mäi vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng mµ nÒn t¶ng lµ n-íc. Tuy nhiªn, c¸c quan ®iÓm
triÕt häc duy vËt cña TalÐt míi chØ dõng l¹i ë møc ®é méc m¹c, th« s¬, c¶m
tÝnh. ¤ng ch-a tho¸t khái ¶nh h-ëng cña quan niÖm thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o
nguyªn thuû khi «ng cho r»ng thÕ giíi ®Çy rÉy nh÷ng vÞ thÇn linh.
b. Anaxim¨ng®r¬
¤ng lµ ng-êi Hy L¹p ®Çu tiªn nghiªn cøu nghiªm tóc vÊn ®Ò ph¸t sinh vµ
ph¸t triÓn cña c¸c loµi ®éng vËt. Theo «ng, ®éng vËt ph¸t sinh d-íi n-íc vµ sau
nhiÒu n¨m biÕn ho¸ th× mét sè gièng loµi dÇn thÝch nghi víi ®êi sèng trªn c¹n,
ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn dÇn; con ng-êi h×nh thµnh tõ sù biÕn ho¸ cña c¸. Pháng
®o¸n cña «ng cßn ch-a cã c¨n cø khoa häc song ®· manh nha thÓ hiÖn yÕu tè
biÖn chøng vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸c gièng loµi ®éng vËt. Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
b¶n thÓ luËn triÕt häc, Anaxim¨ng®r¬ cho r»ng c¬ së h×nh thµnh v¹n vËt trong
vò trô lµ tõ mét d¹ng vËt chÊt ®¬n nhÊt, v« ®Þnh h×nh, v« h¹n vµ tån t¹i vÜnh viÔn
mµ ng-êi ta kh«ng thÓ trùc quan thÊy ®-îc. NÕu so víi TalÐt th× Anaxim¨ng®r¬
cã b-íc tiÕn xa h¬n trong sù kh¸i qu¸t trõu t-îng vÒ ph¹m trï vÆt chÊt.
c. HªraclÝt
Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin, HªraclÝt lµ ng-êi s¸ng
lËp ra phÐp biÖn chøng, h¬n n÷a, «ng lµ ng-êi x©y dùng phÐp biÖn chøng trªn
lËp tr-êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña HªraclÝt ch-a ®-îc tr×nh bµy d-íi d¹ng
mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc nh- sau nµy, nh-ng hÇu nh- c¸c luËn
®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®· ®-îc «ng ®Ò cËp d-íi d¹ng c¸c c©u danh
9
ng«n mang tÝnh thi ca vµ triÕt lý. C¸c t- t-ëng biÖn chøng cña «ng thÓ hiÖn trªn
c¸c ®iÓm chñ yÕu sau:
Thø nhÊt, quan niÖm vÒ vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt. Theo HªraclÝt,
kh«ng cã sù vËt, hiÖn t-îng nµo cña thÕ giíi ®øng im tuyÖt ®èi mµ tr¸i l¹i tÊt c¶
®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ thµnh c¸i kh¸c vµ ng-îc l¹i.
Thø hai, quan niÖm vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù
vËt, hiÖn t-îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n cña «ng vÒ vai trß
cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn, vÒ sù trao ®æi
cña nh÷ng mÆt ®èi lËp, vÒ sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp.
Thø ba, theo HªraclÝt, sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi
do quy luËt kh¸ch quan (logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch
quan cña mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷, häc
thuyÕt, lêi nãi, suy nghÜ cña con ng-êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos
kh¸ch quan.
Lý luËn nhËn thøc cña HªraclÝt cßn mang tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng
s¬ khai, nh-ng vÒ c¬ b¶n lµ ®óng ®¾n. ë thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng
triÕt häc kh¸c kh«ng cã t- t-ëng biÖn chøng nµo s©u s¾c nh- vËy. HeraclÝt ®·
®-a triÕt häc duy vËt cæ ®¹i tiÕn lªn mét b-íc míi víi nh÷ng quan ®iÓm duy vËt
vµ nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. Häc thuyÕt cña «ng ®· ®-îc nhiÒu nhµ triÕt häc
cËn ®¹i, hiÖn ®¹i kÕ thõa vµ ph¸t triÓn sau nµy. M¸c vµ ¡ngghen ®· ®¸nh gi¸
mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña HªraclÝt, coi «ng lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña
phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i. Tuy nhiªn, M¸c vµ ¡ngghen còng v¹ch râ
nh÷ng h¹n chÕ, sai lÇm cña HªraclÝt vÒ mÆt chÝnh trÞ. §ã lµ tÝnh chÊt ph¶n d©n
chñ, thï ®Þch víi nh©n d©n vµ «ng chñ tr-¬ng dïng chÝnh quyÒn ®Ó dËp t¾t
nhanh chãng phong trµo d©n chñ.
d. P¸cmªnÝt
Kh¸i niÖm trung t©m trong triÕt häc cña P¸cmªnÝt lµ tån t¹i hÕt søc trõu
t-îng song còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng tù ph¸t. ¤ng cho r»ng víi
c¸ch nh×n c¶m tÝnh th× thÕ giíi v« cïng ®a d¹ng, phong phó, biÕn ®æi kh«ng
ngõng vµ v« cïng sinh ®éng. Nh-ng b»ng con ®-êng c¶m tÝnh ®¬n thuÇn kh«ng
10
thÓ kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. ChØ víi c¸ch nh×n triÕt häc phï
hîp víi trÝ tuÖ lý tÝnh míi kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. ¤ng cho
r»ng b¶n chÊt cña mäi vËt trong thÕ giíi lµ tån t¹i. Häc thuyÕt vÒ tån t¹i cña
P¸cmªnÝt ®¸nh dÊu mét b-íc tiÕn míi trong sù ph¸t triÓn t- t-ëng triÕt häc Hy
L¹p, mang tÝnh kh¸i qu¸t cao. Tuy nhiªn, h¹n chÕ trong häc thuyÕt vÒ tån t¹i
cña «ng lµ ë chç «ng ®· ®ång nhÊt tuyÖt ®èi gi÷a t- duy vµ tån t¹i vµ mang tÝnh
chÊt siªu h×nh v× «ng cho r»ng tån t¹i lµ bÊt biÕn.
e. Dªn«ng
Dªn«ng lµ häc trß cña P¸cmªnÝt. C«ng lao cña «ng lµ ®· ®Æt ra nhiÒu vÊn
®Ò biÖn chøng s©u s¾c vÒ mèi liªn hÖ gi÷a tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh nhiÒu vÎ cña
thÕ giíi, gi÷a vËn ®éng vµ ®øng im, gi÷a tÝnh gi¸n ®o¹n cña thêi gian vµ kh«ng
gian, gi÷a tÝnh h÷u h¹n vµ tÝnh v« h¹n, vµ vÒ sù phøc t¹p trong viÖc thÓ hiÖn qu¸
tr×nh vËn ®éng biÖn chøng cña sù vËt vµo t- t-ëng, vµo l«gÝc cña kh¸i niÖm. Tuy
nhiªn, nh÷ng nghÞch lý Ap«ria cña «ng chØ cã thÓ ®-îc gi¶i quyÕt nÕu ®øng trªn
lËp tr-êng duy vËt biÖn chøng trong nhËn thøc sù vËt.
f. Empª®«c¬l¬
Empª®«c¬l¬ cho r»ng nguån gèc vËn ®éng cña mäi sù vËt lµ do sù t¸c
®éng cña hai lùc ®èi lËp lµ T×nh yªu vµ C¨m thï. Quan ®iÓm nµy lµ mét b-íc
thôt lïi so víi HªraclÝt, bëi v× triÕt häc HªraclÝt gi¶i thÝch nguån gèc vËn ®éng
cña vËt chÊt lµ do sù xung ®ét cña nh÷ng mÆt ®èi lËp néi t¹i cña sù vËt. tuy
nhiªn, Empª®«c¬l¬ còng cã mét sè pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ sù tiÕn ho¸ cña giíi
h÷u c¬. Sù gi¶i thÝch nµy cña «ng tuy cßn ng©y th¬ nh-ng ®· manh nha h×nh
thµnh t- t-ëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt theo con ®-êng tõ
thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p.
g. §ªm«crÝt
§ªm«crÝt lµ mét trong nh÷ng ng-êi ®· ph¸t triÓn thuyÕt nguyªn tö lªn
mét tr×nh ®é míi. Mét mÆt, «ng t¸n thµnh lý thuyÕt tån t¹i duy nhÊt vµ bÊt biÕn
cña P¸cmªnÝt khi coi c¸c nguyªn tö lµ bÊt biÕn, mÆt kh¸c, «ng kÕ thõa quan
®iÓm cña HªraclÝt cho r»ng mäi sù vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng. §ªm«crÝt ®· nªu
ra lý thuyÕt vÒ vò trô häc. Lý thuyÕt nµy ®-îc x©y dùng trªn c¬ së lý luËn
11
nguyªn tö vÒ cÊu t¹o cña vËt chÊt, thÊm nhuÇn tinh thÇn biÖn chøng tù ph¸t vµ
cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt trong lÞch sö triÕt häc. §ªm«crÝt kh¼ng ®Þnh: vò trô lµ
v« tËn vµ vÜnh viÔn, cã v« sè thÕ giíi vÜnh viÔn ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ bÞ tiªu
diÖt. Quan ®iÓm cña §ªm«crÝt vÒ vËn ®éng g¾n liÒn víi vËt chÊt lµ mét pháng
®o¸n cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt. Theo «ng, vËn ®éng cña nguyªn tö lµ vÜnh viÔn, vµ «ng
®· cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö ë b¶n th©n nguyªn
tö, ë ®éng lùc tù th©n, tù nã. Tuy nhiªn «ng ®· kh«ng lý gi¶i ®-îc nguån gèc
cña vËn ®éng. Dùa trªn häc thuyÕt nguyªn tö, §ªm«crÝt ®· ®i tíi quan ®iÓm
quyÕt ®Þnh luËn. §ã lµ thõa nhËn sù rµng buéc theo luËt nh©n qu¶, tÝnh tÊt nhiªn
vµ kh¸ch quan cña c¸c hiÖn t-îng tù nhiªn. §©y lµ mét quan ®iÓm cã gi¸ trÞ cña
§ªm«crÝt ®ãng gãp cho nÒn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. VÒ mÆt b¶n thÓ luËn,
§ªm«crÝt ®· cã c«ng ®-a lý luËn nhËn thøc duy vËt lªn mét b-íc míi. Kh¸c víi
nhiÒu nhµ triÕt häc tr-íc ®ã, phñ nhËn vai trß cña nhËn thøc c¶m tÝnh, tuyÖt ®èi
ho¸ vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh, §ªm«crÝt ®· chia nhËn thøc thµnh hai d¹ng lµ
nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc ch©n lý. MÆc dï triÕt häc cña §ªm«crÝt cßn
mang tÝnh chÊt th« s¬, chÊt ph¸c song nh÷ng ®ãng gãp cña «ng vÒ c¸c t- t-ëng
biÖn chøng vµ thÕ giíi quan duy vËt lµ rÊt ®¸ng ghi nhËn.
h. X«cr¸t vµ Plat«n
X«cr¸t vµ Plat«n lµ hai ®¹i diÖn tiªu biÓu cña hÖ thèng triÕt häc duy t©m
Hy L¹p cæ ®¹i. TriÕt häc X«cr¸t cã ®ãng gãp quan träng vµo viÖc t¹o ra b-íc
tiÕn míi trong sù ph¸t triÓn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. NÕu c¸c nhµ triÕt häc tr-íc
X«cr¸t chñ yÕu bµn vÒ vÊn ®Ò khëi nguyªn thÕ giíi, vÒ nhËn thøc luËn th×
X«cr¸t lµ ng-êi ®Çu tiªn ®-a ®Ò tµi con ng-êi trë thµnh chñ ®Ò träng t©m nghiªn
cøu cña triÕt häc ph-¬ng T©y. Theo X«cr¸t, ý thøc vÒ sù vËt cña nh÷ng ng-êi
trong ®µm tho¹i, ngoµi nh÷ng yÕu tè chñ quan cßn cã néi dung kh¸ch quan, cã
tri thøc phæ biÕn mang tÝnh tæng qu¸t. ¤ng cho r»ng nÕu kh«ng hiÓu c¸i chung,
c¸i phæ biÕn th× ng-êi ta kh«ng thÓ ph©n biÖt ®-îc c¸i thiÖn - c¸i ¸c, c¸i tèt - c¸i
xÊu. Muèn ph¸t hiÖn ra c¸i thiÖn phæ biÕn th× ph¶i cã ph-¬ng ph¸p t×m ra ch©n
lý th«ng qua c¸c cuéc tranh luËn, to¹ ®µm, luËn chiÕn. §©y chÝnh lµ yÕu tè biÖn
chøng trong triÕt häc X«cr¸t, song nã l¹i dùa trªn lËp tr-êng duy t©m v× X«cr¸t
12
cho r»ng giíi tù nhiªn lµ do thÇn th¸nh an bµi.
Plat«n lµ häc trß cña X«cr¸t. C¸c quan ®iÓm triÕt häc cña «ng chøa ®ùng
nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. ¤ng thõa nhËn sù vËn ®éng cña thÕ giíi song ®ã chØ
lµ vËn ®éng theo sù ®iÒu khiÓn cña ý niÖm. ¤ng chia thÕ giíi thµnh hai lo¹i:
- ThÕ giíi cña nh÷ng ý niÖm: lµ thÕ giíi tån t¹i ch©n thùc, bÊt biÕn, vÜnh
viÔn, tuyÖt ®èi vµ lµ c¬ së tån t¹i cña thÕ giíi c¸c sù vËt c¶m tÝnh.
- ThÕ giíi cña c¸c sù vËt c¶m tÝnh: lµ thÕ giíi tån t¹i kh«ng ch©n thùc,
th-êng xuyªn biÕn ®æi vµ phô thuéc vµo thÕ giíi cña nh÷ng ý niÖm.
Lý luËn nhËn thøc cña Plat«n còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng
th«ng qua c¸c kh¸i niÖm ®èi lËp vµ ph-¬ng ph¸p ®èi chiÕu nh÷ng mÆt ®èi lËp.
Nh-ng ®ã lµ biÖn chøng duy t©m - biÖn chøng cña c¸c kh¸i niÖm, t¸ch rêi hiÖn
thùc, tõ bá c¶m gi¸c, chØ nhËn thøc b»ng t- duy thuÇn tuý.
Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t vµ Plat«n cßn nhiÒu h¹n
chÕ do chÞu sù t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi ®-¬ng thêi.
Song sù xuÊt hiÖn cña hÖ thèng triÕt häc Plat«n cïng víi phÐp biÖn chøng duy
t©m ®· ®Ó l¹i dÊu Ên trong lÞch sö triÕt häc b»ng cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®-êng
lèi triÕt häc §ªm«crÝt vµ Plat«n, t¹o ®iÒu kiÖn cho t- duy triÕt häc Hy L¹p cæ
®¹i cã c¬ héi kh¸m ph¸ vµ ph¸t triÓn.
i. Arixtèt
Xu h-íng duy vËt vµ t- t-ëng biÖn chøng trong triÕt häc tù nhiªn cña
Arixtèt thÓ hiÖn ë «ng thõa nhËn tù nhiªn lµ toµn bé sù vËt cã mét b¶n thÓ vËt
chÊt m·i m·i vËn ®éng vµ biÕn ®æi, kh«ng cã b¶n chÊt cña sù vËt tån t¹i bªn
ngoµi sù vËt, h¬n n÷a sù vËt nµo còng lµ mét hÖ thèng vµ cã quan hÖ víi c¸c sù
vËt kh¸c. ¤ng cho r»ng, vËn ®éng g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ, víi mäi sù vËt hiÖn
t-îng cña giíi tù nhiªn. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh, vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu
diÖt, ®· cã vËn ®éng vµ m·i m·i sÏ cã vËn ®éng. Trong lËp luËn nµy, «ng ®· tiÕn
gÇn ®Õn quan niÖm vËn ®éng lµ tù th©n cña vËt chÊt. Song cuèi cïng «ng l¹i r¬i
vµo duy t©m khi cho r»ng thÇn th¸nh lµ nguån gèc cña mäi vËn ®éng. Tuy
nhiªn, nÕu nh- tr-íc ®©y HªraclÝt vµ §ªm«crÝt ch-a ph©n biÖt ®-îc c¸c h×nh
thøc cña vËn ®éng th× ®Õn Arixtèt lµ ng-êi ®Çu tiªn ®· hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh
13
thøc vËn ®éng thµnh s¸u d¹ng kh¸c nhau. Lý thuyÕt vÒ vËn ®éng cña Arixtèt lµ
mét thµnh qu¶ cã gi¸ trÞ cao cña khoa häc cæ Hy L¹p. VÒ l«gÝc häc, Arixtèt ®·
cè g¾ng gi¶i quyÕt mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i chung vµ c¸i
riªng nh-ng «ng kh«ng gi¶i quyÕt ®-îc vÊn ®Ò chuyÓn ho¸ tõ c¸i riªng thµnh
c¸i chung. L«gÝc häc h×nh thøc cña Arixtèt tuy ch-a hoµn h¶o song «ng ®· ®Ó
l¹i cho nh©n lo¹i mét m«n khoa häc vÒ t- duy. ChÝnh «ng ®· nghiªn cøu nh÷ng
h×nh thøc c¨n b¶n nhÊt cña t- duy biÖn chøng mµ kh«ng t¸ch rêi chóng khái
hiÖn thùc. Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ lÞch sö vµ lµ nhµ t- t-ëng cña giai cÊp chñ
n« Hy L¹p cho nªn vÒ b¶n thÓ luËn triÕt häc, «ng dao ®éng gi÷a chñ nghÜa duy
vËt vµ chñ nghÜa duy t©m nªn «ng l¹i r¬i vµo ph¸i nhÞ nguyªn luËn.
Tãm l¹i, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· thÓ hiÖn rÊt râ nÐt cuéc ®Êu tranh gi÷a
biÖn chøng vµ siªu h×nh mµ song song víi nã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa
duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Víi c¸c thµnh tùu næi bËt nh- thuyÕt nguyªn tö
cña §ªm«crÝt, phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t, Plat«n vµ phÐp biÖn chøng
chÊt ph¸c cña Arixtèt, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· bao chøa mÇm mèng cña tÊt
c¶ thÕ giíi quan vÒ sau nµy vµ ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn t- duy biÖn chøng trong
lÞch sö triÕt häc nh©n lo¹i. ChÝnh v× vËy, Lªnin coi phÐp biÖn chøng cña c¸c nhµ
triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i lµ khëi nguyªn lÞch sö phÐp biÖn chøng.
III. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng thêi kú phôc h-ng
vµ cËn ®¹i ë t©y ©u
Tr-íc khi b-íc sang thÕ kû XV- XVI ë T©y ¢u lµ thêi ®¹i phôc h-ng,
lÞch sö triÕt häc ®· tr¶i qua thêi kú trung cæ víi sù thèng trÞ cña t- t-ëng thÇn
häc. Do ®ã, chñ nghÜa kinh viÖn trë thµnh nÐt chñ ®¹o cña triÕt häc T©y ¢u
thêi trung cæ. Trong giai ®o¹n nµy, cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ
chñ nghÜa duy t©m ®-îc biÕn t-íng thµnh cuéc ®Êu tranh gi÷a hai quan ®iÓm
cña ph¸i Duy danh vµ Duy thùc. Cã thÓ nãi ®©y lµ b-íc lïi t¹m thêi trong lÞch
sö ph¸t triÓn t- duy triÕt häc nãi chung vµ t- duy biÖn chøng nãi riªng, song
vÉn chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè cho sù ph¸t triÓn míi cña triÕt häc trong thêi ®¹i
phôc h-ng.
1. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú phôc h-ng
14
Trong thêi kú nµy, chñ nghÜa duy vËt ®-îc kh«i phôc vµ biÕn ®æi cïng víi
sù biÕn ®æi cña khoa häc tù nhiªn vµ dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù
nhiªn ®Ó tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh chèng thÕ giíi quan thÇn häc. NhiÒu häc
thuyÕt triÕt häc thêi kú nµy ®· phôc håi phÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i vµ
kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn tiªn tiÕn. Mét sè tt-ëng biÖn chøng næi bËt cña thêi kú nµy ®-îc thÓ hiÖn trong triÕt häc cña
Kudan vµ Brun«.
a. TriÕt häc Kudan
T- t-ëng biÖn chøng cña Kudan ®-îc thÓ hiÖn qua häc thuyÕt vÒ sù phï
hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp. Song lËp tr-êng triÕt häc cña «ng l¹i kh«ng tho¸t khái
tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ khi cho r»ng Th-îng ®Õ lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt
®èi lËp. Kudan còng ®· nªu lªn tÝnh t-¬ng ®èi cña nhËn thøc con ng-êi, mÆc dï
cßn h¹n chÕ song nã ®· ®Æt nÒn mãng cho t- t-ëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh
nhËn thøc cho triÕt häc vÒ sau.
b. TriÕt häc cña Brun«
Brun« cã vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng. ¤ng nªu
ra t- t-ëng biÖn chøng vÒ sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù thèng nhÊt v«
tËn cña vò trô. Theo «ng, trong giíi tù nhiªn, mäi c¸i ®Òu cã liªn hÖ víi nhau vµ
®Òu vËn ®éng. C¸i nµy mÊt ®i th× c¸i kh¸c ra ®êi, kh«ng chØ lµ sù vËn ®éng mµ
cßn lµ sù chuyÓn ho¸ gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, vÝ dô nh- t×nh yªu chuyÓn thµnh c¨m
thï vµ ng-îc l¹i hay thuèc ®éc còng ch÷a ®-îc bÖnh. VÒ mÆt nhËn thøc luËn,
Brun« ®· ®-a ra quan niÖm biÖn chøng trong viÖc nhËn thøc giíi tù nhiªn. ¤ng
cho r»ng ai muèn nhËn thøc nh÷ng bÝ mËt cña giíi tù nhiªn th× h·y xem xÐt c¸i
tèi thiÓu vµ c¸i tèi ®a cña nh÷ng m©u thuÉn vµ nh÷ng mÆt ®èi lËp. MÆc dï cã
nh÷ng t- t-ëng tiÕn bé nh-ng thÕ giíi quan triÕt häc cña Brun« vÉn chÞu ¶nh
h-ëng t- t-ëng triÕt häc sai lÇm cña Arixtèt coi vËt chÊt ®Çu tiªn lµ hoµn toµn thô
®éng, ph¶i nhê ®Õn tÝnh n¨ng ®éng cña h×nh d¹ng th× nã míi cã tÝnh n¨ng ®éng.
2.PhÐp biÖn chøng trong thêi kú cËn ®¹i
TriÕt häc thêi kú nµy g¾n chÆt víi c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn.
NÕu nh- triÕt häc cæ ®¹i dùa trªn c¬ së quan s¸t vµ c¸c pháng ®o¸n thiªn tµi th×
15
thêi kú nµy triÕt häc l¹i dùa vµo c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, kh¸i qu¸t
c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn vµ ®-îc chøng minh b»ng khoa häc tù
nhiªn. C¸c nhµ khoa häc tù nhiªn thêi kú nµy còng ®ång thêi lµ nhµ triÕt häc.
Tuy nhiªn, triÕt häc T©y ¢u thêi cËn ®¹i l¹i r¬i vµo siªu h×nh, m¸y mãc. C¸c
nhµ khoa häc thêi kú nµy ®i s©u vµo tõng lÜnh vùc riªng biÖt ®Ó nhËn thøc. §iÒu
nµy cho phÐp nhËn thøc s©u s¾c vÒ tù nhiªn song l¹i t¹o ra mét thãi quen xem
xÐt tù nhiªn trong tr¹ng th¸i c« lËp, tÜnh t¹i cña nã. Tõ ®ã lµm xuÊt hiÖn sù
thèng trÞ cña ph-¬ng ph¸p t- duy siªu h×nh. Tuy nhiªn mét sè häc thuyÕt triÕt
häc thêi kú nµy vÉn chøa ®ùng nh÷ng quan ®iÓm biÖn chøng s©u s¾c, víi c¸c
®¹i biÓu nh- Phr¨ngxi Bªc¬n, Barót Xpin«da, R¬nª §ªc¸ct¬.
a. TriÕt häc cña Phr¨ngxi Bªc¬n
VÒ c¬ b¶n, P. Bªc¬n lµ mét nhµ duy vËt, «ng thõa nhËn thÕ giíi lµ sù kÕt
hîp nh÷ng biÕn ®æi kh¸c nhau cña vËt chÊt vµ ®· cã vËt chÊt th× nã lu«n vËn
®éng, biÕn ®æi. ¤ng ®-a ra 19 h×nh thøc vËn ®éng, trong ®ã cã mét h×nh thøc
®Æc biÖt lµ ®øng im. Tuy bµn vÒ sù vËn ®éng song «ng l¹i quy vËn ®éng thµnh
c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ häc, v× vËy, P.Bªc¬n ch-a tho¸t khái quan ®iÓm cña
mét nhµ duy vËt siªu h×nh. Tuy nhiªn, cèng hiÕn míi cña «ng lµ ®· coi ®øng im
lµ mét h×nh thøc vËn ®éng vµ coi vËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt. VÒ
nhËn thøc luËn, P. Bªc¬n cã ®ãng gãp lín vÒ phÐp quy n¹p trong nhËn thøc,
song «ng l¹i ®Ò cao nhËn thøc kinh nghiÖm. V× vËy, nh·n quan triÕt häc cña «ng
vÉn mang tÝnh chÊt siªu h×nh.
b. TriÕt häc cña Barót Xpin«da
Xpin«da lµ mét nhµ t- t-ëng duy vËt xuÊt s¾c cña Hµ Lan. TriÕt häc cña
«ng chøa ®ùng mét sè yÕu tè biÖn chøng, thÓ hiÖn qua nguyªn lý Causasui
(nguyªn nh©n tù nã). Trong ®ã, «ng cho r»ng quan hÖ gi÷a thùc thÓ vµ d¹ng
thøc lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸i chung vµ c¸i ®¬n nhÊt, gi÷a c¸i duy nhÊt vµ c¸i ®a
d¹ng. T- t-ëng nµy ®· ®i gÇn tíi quan ®iÓm vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù rµng
buéc lÉn nhau gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t-îng trong giíi tù nhiªn. VÒ nhËn thøc
luËn, «ng cho r»ng con ng-êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi song «ng l¹i r¬i
vµo quan ®iÓm siªu h×nh khi c-êng ®iÖu ho¸ nhËn thøc kinh nghiÖm, h¹ thÊp vai
16
trß cña t- duy trõu t-îng vµ kh¸i qu¸t khoa häc.
c. TriÕt häc cña R¬nª §ªc¸ct¬
R¬nª §ªc¸ct¬ lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña triÕt häc Ph¸p thÕ kû XVII.
§ªc¸ct¬ cho r»ng kh«ng gian vµ thêi gian lµ thuéc tÝnh g¾n liÒn víi vËt thÓ, vËn
®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt, nã lu«n lu«n g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ, vËt thÓ lu«n
vËn ®éng, chuyÓn ®æi vÞ trÝ, tøc lµ vËn ®éng trong kh«ng gian. Tuy nhiªn, trong
giai ®o¹n nµy khoa häc ch-a ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é cho phÐp ph¸t hiÖn ra c¸c
h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau cña vËt chÊt cho nªn §ªc¸ct¬ hiÓu vËn ®éng cña
vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ giíi hay chuyÓn dÞch vÞ trÝ trong kh«ng gian. VÒ
nhËn thøc luËn, §ªc¸ct¬ ®· t¸ch rêi hai giai ®o¹n c¶m tÝnh vµ lý tÝnh cña nhËn
thøc nªn «ng vÉn lµ mét nhµ duy vËt siªu h×nh.
Nh- vËy, ngay c¶ trong giai ®o¹n ph-¬ng ph¸p t- duy siªu h×nh gi÷ vÞ trÝ
thèng trÞ th× trong c¸c häc thuyÕt triÕt häc vÉn xuÊt hiÖn nh÷ng yÕu tè biÖn
chøng s©u s¾c. Do sù k×m h·m cña ph-¬ng ph¸p siªu h×nh tõ khoa häc tù nhiªn
chuyÓn sang triÕt häc, phÐp biÖn chøng ch-a cã c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn m¹nh mÏ
trong thêi kú phôc h-ng vµ cËn ®¹i song ®©y lµ b-íc chuÈn bÞ cho phÐp biÖn
chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc ra ®êi.
IV. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc
Cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX, tr-íc sù ®ßi hái cña sù ph¸t triÓn
ph-¬ng thøc s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa ë c¸c n-íc T©y ¢u, khoa häc tù nhiªn
®· ph¸t triÓn ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao. Ph-¬ng ph¸p t- duy siªu h×nh ®· béc lé
nh÷ng h¹n chÕ vµ bÊt lùc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ tù nhiªn vµ x·
héi. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ra ®êi ®em l¹i c¸i nh×n míi vÒ b¶n chÊt c¸c hiÖn
t-îng tù nhiªn vµ tiÕn tr×nh lÞch sö nh©n lo¹i. Sù ph¸t triÓn cña c¸c tri thøc triÕt
häc trong thêi kú nµy ®ßi hái ph¶i cã phÐp biÖn chøng víi t- c¸ch lµ mét
ph-¬ng ph¸p lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña triÕt häc vµ h¬n thÕ n©ng nã lªn
thµnh mét khoa häc thËt sù. PhÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu
®-îc h×nh thµnh ë Cant¬ vµ hoµn chØnh ë Hªghen. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ®·
x©y dùng phÐp biÖn chøng trë thµnh ph-¬ng ph¸p luËn triÕt häc ®èi lËp víi
ph-¬ng ph¸p t- duy siªu h×nh trong viÖc nghiªn cøu c¸c hiÖn t-îng tù nhiªn
17
vµ x· héi. Gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô cña Cant¬ còng nh- viÖc ph¸t
hiÖn ra c¸c quy luËt vµ ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng trong triÕt häc
cña Hªghen lµm cho phÐp biÖn chøng trë thµnh mét khoa häc ®· thùc sù mang
ý nghÜa c¸ch m¹ng trong triÕt häc.
1. PhÐp biÖn chøng cña Imanuen Cant¬
Cant¬ ®-îc ®¸nh gi¸ lµ ng-êi s¸ng lËp ra nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc. ¤ng
lµ t¸c gi¶ cña hai ph¸t minh quan träng vÒ khoa häc tù nhiªn. Ph¸t minh thø
nhÊt lµ gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô tõ nh÷ng h¹t bôi vËt chÊt d-íi t¸c
dông cña c¸c lùc hót vµ lùc ®Èy cña vËt chÊt; ph¸t minh thø hai lµ gi¶ thuyÕt vÒ
sù lªn xuèng cña thñy triÒu d-íi t¸c ®éng cña mÆt tr¨ng vµ tr¸i ®Êt. Vµo thêi kú
®ã, khi mµ quan niÖm siªu h×nh ®ang thèng trÞ trong t- duy khoa häc tù nhiªn
vµ triÕt häc th× ph¸t minh lý thuyÕt cña Cant¬ cã mét ý nghÜa tiÕn bé v-ît thêi
®¹i. ý nghÜa lín lao cña hai ph¸t minh nµy thÓ hiÖn ë chç nã xuÊt ph¸t tõ chÝnh
b¶n th©n nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch giíi tù nhiªn mµ kh«ng cÇn
cÇu viÖn ®Õn mét thø lùc l-îng thÇn bÝ siªu tù nhiªn nµo. H¬n n÷a, hai ph¸t
minh nµy cßn ®em l¹i mét quan ®iÓm cã tÝnh chÊt biÖn chøng vÒ giíi tù nhiªn.
Nã cho thÊy giíi tù nhiªn t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau vµ vËn ®éng chuyÓn ho¸
kh«ng ngõng. VÒ nhËn thøc luËn, Cant¬ ®a ra ph³m trï “vËt tù nã” l¯ c²i n´m
ngoµi kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ng-êi vµ t- duy khoa häc. Cã thÓ nãi, Cant¬
vÉn ®øng trªn lËp tr-êng cña t- duy siªu h×nh ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kh¶ n¨ng
nhËn thøc cña con ng-êi, «ng ch-a thÓ gi¶i quyÕt ®-îc mèi quan hÖ biÖn chøng
gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t-îng cña tån t¹i.
2. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen
Hªghen lµ mét nhµ biÖn chøng lçi l¹c. ¤ng lµ ng-êi x©y dùng nªn phÐp
biÖn chøng mét c¸ch cã hÖ thèng trªn lËp tr-êng duy t©m kh¸ch quan. TriÕt häc
cña «ng lµ mét tiÒn ®Ò lý luËn cña triÕt häc M¸cxÝt.
Hªghen ®· cã c«ng lao trong viÖc phª ph¸n t- duy siªu h×nh vµ «ng lµ
ng-êi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, lÞch sö vµ t- duy d-íi d¹ng mét
qu¸ tr×nh, nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. ¤ng
kh¼ng ®Þnh phÐp biÖn chøng lµ nguyªn t¾c cña mäi vËn ®éng, mäi sù sèng vµ
18
mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn thùc; c¸i biÖn chøng lµ linh hån cña mäi
nhËn thøc khoa häc. Nh- vËy, theo Hªghen, hiÖn thùc kh«ng ph¶i lµ tån t¹i nãi
chung, mµ lµ tån t¹i trong tÝnh tÊt yÕu cña nã, ®ã lµ hiÖn thùc trong sù ph¸t
triÓn. Nh÷ng luËn ®iÓm vÒ phÐp biÖn chøng cña triÕt häc Hªghen ®-îc thÓ hiÖn
râ nhÊt vµ s©u s¾c nhÊt trong l«gÝc häc. BiÖn chøng cña kh¸i niÖm trong khoa
häc l«gÝc bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu sau:
- Nh÷ng kh¸i niÖm kh«ng nh÷ng kh¸c nhau mµ cßn cã mèi liªn hÖ víi nhau;
- Mçi kh¸i niÖm ®Òu ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®-îc thùc hiÖn
trªn c¬ së cña ba nguyªn t¾c:
+ Nguyªn t¾c thø nhÊt: ChÊt vµ l-îng quy ®Þnh lÉn nhau. Nh÷ng chuyÓn
ho¸ vÒ l-îng sÏ dÉn tíi nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ng-îc l¹i;
+ Nguyªn t¾c thø hai: Sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp víi
t- c¸ch lµ nguån gèc vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn;
Khi nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c nµy, Hªghen ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch biÖn
chøng mèi liªn hÖ chuyÓn ho¸ gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t-îng, kh¶ n¨ng vµ hiÖn
thùc, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶.
+ Nguyªn t¾c thø ba: Phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh víi tÝnh c¸ch lµ sù ph¸t triÓn
diÔn ra theo h×nh thøc xo¸y èc. Khi lý gi¶i nguyªn t¾c nµy, Hªghen ®· gi¶i
quyÕt mét c¸ch biÖn chøng mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, gi÷a l«gÝc
vµ lÞch sö.
Trong t²c phÈm “TriÕt häc tù nhiªn”, Hªghen ®· nªu lªn nh÷ng t- t-ëng
biÖn chøng tµi t×nh vÒ sù thèng nhÊt cña vËt chÊt vµ vËn ®éng; vÒ tÝnh chÊt m©u
thuÉn cña nh÷ng ph¹m trï kh«ng gian, thêi gian vµ vËn ®éng; vÒ sù phô thuéc
cña nh÷ng ®Æc tÝnh ho¸ häc vµo nh÷ng thay ®æi vÒ l-îng...
Tuy nhiªn, do ®øng trªn lËp tr-êng duy t©m kh¸ch quan, Hªghen cho
r»ng ®êi sèng x· héi vµ lÞch sö diÔn ra lµ sù tha ho¸ cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Vµ
mét khi giíi tù nhiªn vµ lÞch sö nh©n lo¹i ®· ®¹t tíi sù hoµn thiÖn, hoµn mü nhÊt
th× khi ®ã giíi tù nhiªn kh«ng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn vÒ mÆt thêi gian mµ chØ
vËn ®éng vÒ mÆt kh«ng gian. §Õn ®©y, nh÷ng t- t-ëng biÖn chøng cña «ng l¹i
bÞ giíi h¹n bëi quan ®iÓm siªu h×nh v× «ng cho r»ng sù ph¸t triÓn cã tËn cïng.
19
Tãm l¹i, Hªghen ®· kh¸i qu¸t mét c¸ch s©u s¾c vµ cã hÖ thèng vÒ nh÷ng
vÊn ®Ò cèt lâi nhÊt cña phÐp biÖn chøng vµ cÇn ph¶i thõa nhËn r»ng nh÷ng tt-ëng biÖn chøng cña «ng lµ nh÷ng t- t-ëng tiÕn bé, c¸ch m¹ng. Song hÖ thèng
triÕt häc cña «ng l¹i duy t©m, b¶o thñ vµ ®i ng-îc l¹i sù tiÕn bé, c¸ch m¹ng.
Mét ®¹i diÖn tiªu biÓu kh¸c cña nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ LótvÝch
Ph¬b¸ch. Chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ mét sù ph¶n øng tÊt yÕu ®èi víi
chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan cña Hªghen. Lµ mét nhµ duy vËt song Ph¬b¸ch
l¹i kh«ng kÕ thõa ®-îc nh÷ng t- t-ëng biÖn chøng cña Hªghen. V× vËy,
Ph¬b¸ch còng chØ ®¹t tíi quan niÖm duy vËt siªu h×nh, trùc quan vÒ giíi tù
nhiªn cßn trong c¸c quan niÖm vÒ x· héi vµ lÞch sö, «ng vÉn ®øng trªn lËp
trêng duy t©m. Tuy nhiªn, triÕt häc cða Ph¬b²ch ®îc coi l¯ “chiÕc cÇu nèi” tõ
triÕt häc Hªghen sang triÕt häc M¸c vµ ¡ngghen.
V. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt
Vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®·
®-îc M¸c vµ ¡ngghen s¸ng lËp nªn vµ ®-îc Lªnin ph¸t triÓn h¬n n÷a vµo ®Çu
thÕ kû XX. Tuy nhiªn cÇn ph¶i thÊy r»ng sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt
biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh ®Çy khã kh¨n, phøc t¹p, dùa
trªn c¸c tiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi, tiÒn ®Ò lý luËn vµ tiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn.
- TiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi: ®Çu thÕ kû XIX, ph-¬ng thøc s¶n xuÊt t- b¶n
chñ nghÜa ph¸t triÓn m¹nh lµm béc lé nh÷ng m©u thuÉn bªn trong cña nã mµ
biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi lµ m©u thuÉn gi÷a giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t- s¶n.
NhiÒu phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n næ ra song cßn mang tÝnh
chÊt tù ph¸t, c¶m tÝnh vµ thiÕu tæ chøc. Nã ®ßi hái ph¶i cã mét vò khÝ lý luËn
s¾c bÐn soi ®-êng cho cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n. Chñ
nghÜa M¸c nãi chung vµ triÕt häc M¸c nãi riªng ra ®êi ®¸p øng yªu cÇu ®ã.
- TiÒn ®Ò lý luËn: TriÕt häc M¸c ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t triÓn c¸c
gi¸ trÞ trong c¸c t- t-ëng triÕt häc tiÕn bé cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt phÐp biÖn
chøng cña Hªghen vµ chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ mét trong nh÷ng tiÒn
®Ò lý luËn trùc tiÕp cña triÕt häc M¸c.
- TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn: Ba ph¸t minh lín cña khoa häc tù nhiªn thêi
20
- Xem thêm -