Tài liệu Sự phát triển và phân bổ mạng lưới đô thị tỉnh thái nguyên

ĐẠI ĐẠI HỌC HỌC THÁI THÁI NGUYÊN NGUYÊN TRƯỜNG TRƯỜNG ĐẠI ĐẠI HỌC HỌC SƯ SƯ PHẠM PHẠM ––––––––––––––––––––– NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH SỰ VÀ PHÂN PHÂN BỐ BỐ MẠNG MẠNG LƯỚI LƯỚI SỰ PHÁT PHÁT TRIỂN TRIỂN VÀ ĐÔ ĐÔ THỊ THỊ TỈNH TỈNH THÁI THÁI NGUYÊN NGUYÊN NGUYÊN LUẬN LUẬN VĂN VĂN THẠC THẠC SĨ SĨ KHOA KHOA HỌC HỌC ĐỊA ĐỊA LÝ LÝ THÁI NGUYÊN, NĂM 2017 THÁI NGUYÊN, NĂM 2017 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––– NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH SỰ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Địa lí học (Địa lí kinh tế - xã hội) Mã số: 60 31 05 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường THÁI NGUYÊN, NĂM 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số liệu trích dẫn trong quá trình nghiên cứu đều được ghi rõ nguồn gốc. Học viên NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH i LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo (bộ phận Sau đại học) Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và các thầy giáo, cô giáo Khoa Địa lí đã quan tâm giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường, người hướng dẫn khoa học, đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Nhân đây, tôi cũng xin trân trọng cảm ơn UBND tỉnh Thái Nguyên, Cục Thống kê Thái Nguyên, Sở Tài Nguyên và Môi trường, Sở Xây dựng tỉnh Thái Nguyên và cơ quan chính quyền địa phương đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ, cung cấp tài liệu và những thông tin quan trọng cho tôi trong quá trình nghiên cứu và điền dã. Dù đã tôi đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện đề tài, nhưng do còn hạn chế về trình độ chuyên môn nên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự chỉ dẫn, góp ý và giúp đỡ quý báu của các thầy, cô giáo và các bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017 Tác giả NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH (Học viên thạc sĩ, khóa 2015 -2017) ii MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan.................................................................................................. .......... i Lời cảm ơn................................................................................................................. ii Mục lục ..................................................................................................................... iii Danh mục chữ viết tắt .............................................................................................. iv Danh mục bảng ......................................................................................................... v Danh mục hình ......................................................................................................... vi MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ..................................................................................... 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 4 4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 4 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ............................................................. 5 6. Đóng góp của luận văn ......................................................................................... 7 7. Cấu trúc luận văn .................................................................................................. 7 NỘI DUNG ............................................................................................................... 8 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ ......................... 8 1.1. Cơ sở lý luận ...................................................................................................... 8 1.1.1. Các khái niệm ................................................................................................. 8 1.1.2. Vai trò và phạm vi ảnh hưởng của đô thị .................................................... 12 1.1.3. Phân loại đô thị ............................................................................................. 15 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố đô thị ...................... 15 1.1.5. Các chỉ tiêu đánh giá phát triển đô thị ......................................................... 18 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................. 21 1.2.1. Khái quát sự phát triển của đô thị thế giới ................................................. 21 1.2.2. Sự phát triển của đô thị Việt Nam ............................................................... 22 1.2.3 Mạng lưới đô thị ở vùng Trung du và miền núi phía Bắc........................... 29 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................... 31 Chương 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG, HIỆN TRẠNG PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN .................. 32 iii 2.1. Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển và vân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên ....32 2.1.1. Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ ....................................................................... 32 2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................................. 34 2.1.3. Tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn .................................................... 39 2.1.4. Kinh tế - xã hội ............................................................................................. 40 2.2. Hiện trạng phát triển và phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên............................ 57 2.2.1. Sự hình thành và phát triển đô thị................................................................ 57 2.2.2. Dân số đô thị và tỉ lệ dân số đô thị .............................................................. 60 2.2.3. Sử dụng đất đô thị ......................................................................................... 61 2.2.4. Mật độ dân số đô thị ..................................................................................... 63 2.2.5. Cơ sở hạ tầng đô thị ...................................................................................... 64 2.2.6. Sự phân bố mạng lưới đô thị chủ yếu.......................................................... 67 2.2.7. Thành phố Thái Nguyên - Thành phố trung tâm vùng .............................. 70 2.2.8. Các thành phố, thị xã .................................................................................... 71 2.2.9. Đánh giá chung về phát triển và phân bố đô thi tỉnh Thái Nguyên ........... 73 Chương 3. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020, TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2030............... 76 3.1 Cơ sở định hướng phát triển đô thị tỉnh Thái Nguyên.................................... 76 3.1.1. Cơ sở pháp lí ................................................................................................ 76 3.1.2. Thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội và đô thị ............................................. 79 3.1.3. Đánh giá tổng hợp ........................................................................................ 80 3.2. Quan điểm, mục tiêu, định hướng phát triển và phân bố đô thị ở tỉnh Thái Nguyên..................................................................................................................... 82 3.2.1. Quan điểm ..................................................................................................... 82 3.2.2 Mục tiêu.......................................................................................................... 82 3.2.3. Định hướng .................................................................................................. 83 3.3. Giải pháp phát triển và và tổ chức không gian đô thị tỉnh Thái Nguyên .... 93 3.3.1. Nhóm giải pháp quy hoạch xây dựng phát triển đô thị .............................. 93 3.3.2. Nhóm các giải pháp cụ thể ........................................................................... 94 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................. 100 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 103 PHỤ LỤC iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ CCN Cụm công nghiệp CNH Công nghiệp hóa ĐT Tỉnh lộ ĐTH Đô thị hóa FDI Foreign Direct Investment GDP Gross Domestic Product KCN Khu công nghiệp ODA Official Development Assistance PPP Purchasing power parity QL Quốc lộ TD&MNPB Trung du và miền núi phía Bắc TP Thành phố TX Thị xã UBND Ủy ban nhân dân iv DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Dân số trung bình, dân số thành thị và tỉ lệ dân đô thị của Việt Nam giai đoạn 2000 -2015 .................................................................................................................................. 25 Bảng 1.2. Tỉ lệ dân số đô thị cả nước và các vùng giai đoạn 2005 - 2015 ........................... 27 Bảng 1.3. Đô thị và số đô thị phân theo vùng của Việt Nam năm 2015............................... 28 Biểu đồ 1.1. Tỉ lệ đô thị hóa vùng trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2005 - 2015 29 Bảng 1.4. Số lượng các đô thị vùng TD&MNPB đến năm 2015 .......................................... 30 Bảng 2.1. Diện tích, dân số và mật độ dân số năm 2015 của Thái Nguyên phân theo đơn vị hành chính ................................................................................................................................... 42 Bảng 2.2. Tỷ lệ hộ nghèo tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2013-2015 ....................................... 43 Bảng 2.3. Cơ cấu thành phần kinh tế tỉnh Thái Nguyên thời kì 2005 – 2015 ...................... 50 Bảng 2.4. Nguồn vốn đầu tư của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 – 2015 ........................ 54 Bảng 2.5. Qui mô dân số, dân số đô thị và tỷ lệ dân số đô thị tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 – 2015................................................................................................................................. 60 Bảng 2.6. Hiện trạng sử dụng đất đô thị tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2015................ 61 Bảng 2.7. Mật độ dân số đô thị phân theo các huyện, thị xã, thành phố tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2015................................................................................................................. 63 Bảng 2.8. Số cơ sở y tế (Nhà nước) phân theo đơn vị hành chính tỉnh Thái Nguyên năm 2015 ............................................................................................................................................. 64 Bảng 2.9. Diện tích, dân số trung bình, mật độ dân số của các đô thị tỉnh Thái Nguyên năm 2015 ............................................................................................................................................. 68 v DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Biểu đồ tỉ lệ đô thị hóa vùng trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2005 – 2015 ............................................................................................................................................. 29 Hình 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên...................................................................... 33 Hình 2.2. Biểu đồ cơ cấu sử dụng đất tỉnh Thái Nguyên năm 2015 ..................................... 36 Hình 2.3. Các nhân tố tự nhiên ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố mạng lưới đô thi tỉnh Thái Nguyên ....................................................................................................................... 38 Hình 2.4. Quy mô và gia tăng dân số tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 – 2015 .............. 40 Hình 2.5. Các nhân tố kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến phát triển .......................................... 41 Hình 2.6. Biểu đồ cơ cấu lao động phân theo nhóm ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên năm 2015 ............................................................................................................................................ 44 Hình 2.7. Biểu đồ cơ cấu lao động phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên năm 2015 ............................................................................................................................................ 44 Hình 2.8. Quy mô GDP của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 – 2015 ............................... 49 Hình 2.9. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 – 2015 ............... 49 Hình 2.10. Bản đồ hiện trạng phát triển và phân bố mạng lưới đô thị Thái Nguyên ................. 59 Hình 2.11. Bản đồ hiện trạng phát triển và phân bố mạng lưới đô thị Thái Nguyên . ........... 59 Hình 2.12. Biểu đồ tỉ lệ dân thành thị của Thái Nguyên so với cả nước và so với một số tỉnh vùng Trung du miền núi phía Bắc năm 2015................................................................... 60 Hình 3.1. Mối liên hệ không gian kinh tế giữa tỉnh Thái Nguyên với vùng Bắc Bộ........... 80 Hình 3.2. Sơ đồ định hướng phát triển không gian vùng và hệ thống đô thị đến năm 2020, tầm nhìn 2035 ............................................................................................................................. 85 Hình 3.3. Bản đồ địa giới hành chính thành phố Thái Nguyên và phần dự kiến được mở rộng phía đông bắc ..................................................................................................................... 88 Hình 3.4. Sơ đồ thành phố Thái Nguyên và mối liên hệ không gian khu vực lân cận. ...... 88 vi vi vii MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đô thị là một hình thức quần cư đặc biệt của xã hội loài người. Hiểu một cách đơn giản, đô thị là một tổ chức không gian cư trú, sinh sống tập trung với mật độ dân số cao của cộng đồng người với các hoạt động chủ yếu trong những lĩnh vực phi nông nghiệp. Hệ thống đô thị là kết quả tất yếu của quá trình phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt gắn bó hữu cơ với các cuộc cách mạng phát triển công nghiệp, cách mạng khoa học và kỹ thuật. Vì vậy, vai trò của hệ thống đô thị trong quá trình phát triển lãnh thổ thể hiện khác nhau theo từng giai đoạn lịch sử. Ngày nay, đô thị không chỉ đơn thuần là nơi tập trung dân cư đông đúc với các hoạt động mang tính chất phi nông nghiệp; các trung tâm đơn chức năng về hành chính hoặc thương mại,...mà đô thị đã trở thành một không gian cư trú của dân cư, là kết quả tất yếu của một quá trình phát triển kinh tế - xã hội, đóng vai trò là trung tâm tổng hợp hoặc về một số mặt: hành chính, kinh tế - xã hội... của một vùng hoặc quốc gia, biểu hiện của nó là sự tập trung dân cư với mật độ cao với lối sống đô thị và các hoạt động phi nông nghiệp chiếm ưu thế, có cơ sở hạ tầng phát triển ngày càng hiện đại,... Hệ thống đô thị là những “đại biểu” chủ yếu của quá trình đô thị hoá, phát triển đô thị. Do đó, phát triển hệ thống đô thị như là một qui luật tất yếu của quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở các quốc gia trên thế giới, nhằm tiến tới một xã hội văn minh và hiện đại. Hệ thống đô thị đóng vai trò như một hệ thống “khung xương” phát triển của mỗi lãnh thổ, mỗi quốc gia. Những quốc gia phát triển là những nước có mạng lưới đô thị dày đặc với sự phân hoá sâu sắc về qui mô dân số và lãnh thổ, cũng như cấu trúc không gian của nó. Sự tiến bộ của cách mạng khoa học - kĩ thuật nói riêng và tiến bộ xã hội nói chung đã giúp cho đô thị phát triển, hạn chế nhiều mặt tiêu cực của đô thị, làm cho đô thị và nông thôn gần nhau hơn thông qua sự phân công lao động xã hội. Tuy vậy, xã hội luôn luôn vận động, phát triển và tác động không nhỏ đến hệ thống đô thị. Tuỳ theo điều kiện phát triển của mỗi quốc gia, mỗi khu vực, các đô thị còn gặp nhiều khó khăn phải khắc phục, giải quyết trong quá trình phát triển bền vững, như các vấn đề: di dân từ nông thôn ra thành thị, công bằng xã hội, ô nhiễm môi trường, quản lí đô thị,.. Trên phương diện vĩ mô, có các vấn đề được đặt ra như: hệ thống đô thị sẽ phát triển như thế nào, quy mô, tốc độ đô thị hóa, các vấn đề môi trường, nhà ở, việc làm... Trên phương diện vi mô: ở mỗi thành phố, việc đầu tư xây dựng, cung cấp các dịch vụ hạ tầng, dịch vụ công cộng, quản lý đất đai... còn nhiều vấn đề bất cập. Để có 1 sự phát triển và phân bố đô thị một cách khoa học và hiệu quả, cần phải có những giải pháp đúng đắn. Điều đó đòi hỏi sự nhận thức đúng các nhân tố hình thành đô thị và hoàn cảnh cụ thể của từng quốc gia, từng thành phố và bối cảnh chung của khu vực và thế giới. Vì vậy, việc nghiên cứu cơ sở lý luận, phương pháp luận, phương pháp và thực tiễn phát triển đô thị của nước ta là điều hết sức cần thiết. Thái Nguyên là tỉnh có tốc độ phát triển kinh tế khá nhanh, đặc biệt là công nghiệp và dịch vụ. Điều này khiến quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh, hệ thống đô thị phát triển nhanh, đặc biệt là trong năm 2010, thành phố Thái Nguyên được công nhận đô thị loại I; năm 2015 thị xã Sông Công được công nhận là thành phố loại III và huyện Phổ Yên được công nhận là thị xã Phổ Yên. Quá trình phát triển kinh tế - xã hội đã làm cho bộ mặt đô thị của tỉnh có nhiều chuyển biến tích cực, hệ thống đô thị ngày càng được mở rộng. Tuy nhiên, cũng giống như cả nước, sự phát triển đô thị của tỉnh còn nhiều vấn đề đặt ra. Hơn nữa, cho đến nay, có rất ít nghiên cứu về hệ thống đô thị của tỉnh. Vì vậy, tác giả chọn đề tài “Sự phát triển và phân bố mạng lưới đô thị tỉnh Thái Nguyên” làm đối tượng nghiên cứu luận văn thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài Phương Tây và châu Âu nghiên cứu Địa lí đô thị và đô thị hóa hết sức cụ thể và chi tiết, đặc biệt là các nghiên cứu thường mang tính thực tiễn cao. Có ý nghĩa nhất là nghiên cứu của Walter Christaller về thuyết “vị trí trung tâm”, giải thích nguyên nhân hình thành đô thị và đưa ra mô hình lý thuyết mạng lưới đô thị 5 cấp được phân bố hợp lý trên không gian lục lăng dựa vào khả năng cung ứng dịch vụ của các điểm trung tâm. Khu vực mà ông lấy ví dụ là vùng Rua của Đức, một vùng có mạng lưới đô thị hết sức dày đặc. Năm 1939, M.Jefferson sau khi nghiên cứu tư liệu đô thị của 51 nước và phát hiện quy luật về quy mô dân số đô thị: đô thị quy mô càng nhỏ thì càng nhiều và quy mô càng lớn thì càng ít. Đặc biệt ông cũng phát hiện ra một hiện tượng tồn tại phổ biến là: các đô thị hàng đầu so với các đô thị hạng 2, 3 có sự chênh lệch về quy mô dân số khác thường: gấp từ 3 - 4 lần, nhiều khu vực tới 7 - 8 lần, cá biệt tới 13 - 14 lần. Năm 1961, Berry công bố nghiên cứu của mình về sự phân bố quy mô đô thị dựa trên tư liệu đô thị của 38 nước với 4.187 đô thị có quy mô dân số trên 20.000 người. Bằng phương pháp định lượng, ông đã đưa ra các giai đoạn đô thị hóa và phát triển đô thị. Ở Việt Nam việc nghiên cứu đô thị cũng được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau trong đó có Địa lí học. Hàng loạt các quy hoạch 2 phát triển mạng lưới đô thị, các đề tài trọng điểm về quy hoạch mạng lưới đô thị, các nghị định của chính phủ như: - “Định hướng quy hoạch tổng thể phát triển đô thị Việt Nam đến năm 2020” tại quyết định số 10/1998/QĐTTg trong đó xác định phương hướng xây dựng và phát triển đô thị trên địa bàn toàn quốc và các vùng đặc trưng. Đây là cơ sở cho sự phát triển đô thị ở các cấp ở nước ta cho tới nay. - Điều chỉnh quy định về phân cấp và phân loại đô thị trong nghị định 72/2001/NĐ-CP ngày 5/10/2001. - Nghị định số 42/2009/NĐ-CP ngày 7/5/2009 của Chính phủ quy định về việc phân loại đô thị, tổ chức lập, thẩm định đề án va quyết định công nhận loại đô thị. Dưới góc độ Địa lí học, đã có nhiều công trình và nhiều tác giả đã nghiên cứu về đô thị như: tác giả Đàm Trung Phường với cuốn sách nổi tiếng về đô thị “Đô thị Việt Nam” viết năm 1995 đến nay đã được tái bản nhiều lần, đánh giá thực trạng mạng lưới đô thị Việt Nam về quá trình hình thành, phát triển đô thị Việt Nam, những đặc trưng chung của quá trình đô thị hóa ở Việt Nam, các nguồn lực tác động đến mạng lưới đô thị Việt Nam; và nghiên cứu những định hướng phát triển trong bối cảnh đô thị hóa của thế giới và bước công nghiệp hóa, hiện đại hóa của thời kì đổi mới của tổ quốc; mở rộng những khái niệm về đô thị học… Trong tạp chí khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội, số 2/2005, tác giả Đỗ Thị Minh Đức với bài báo “Phân tích mạng lưới đô thị Việt Nam và vấn đề phát triển vùng” đã nhận định tình hình phân bố đô thị ở Việt Nam, ảnh hưởng của mạng lưới đô thị đến sự phát triển vùng. Trong giáo trình “Địa lí kinh tế - xã hội Việt Nam”, tác giả Lê Thông đã phân tích khái niệm, đặc điểm đô thị của nước ta, quá trình đô thị hóa, sự phát triển và phân bố đô thị của nước ta đến năm 2009. Đây là những cơ sở lí luận và thực tiễn phát triển và phân bố đô thị mà tác giả dựa vào để phân tích trường hợp ở tỉnh Thái Nguyên. Trong các đề tài luận văn thạc sĩ chuyên ngành Địa lí học, việc phát triển và phân bố đô thị, quá trình đô thị hóa cũng được nhiều học viên lựa chọn và đã bảo vệ thành công, tiêu biểu như: “Vấn đề phát triển và phân bố mạng lưới đô thị tỉnh Bắc Ninh” của Nguyễn Ngọc Hoàn (2009), Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, “Sự phát triển và phân bố đô thị ở Vĩnh Phúc” của Nguyễn Thị Mỹ Hằng (2009), Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, “Nghiên cứu mạng lưới đô thị tỉnh Nghệ An” của Lê Thị Lan (2012), Trường Đại học Sư phạm Hà Nội,…Luận văn “Phân tích quá trình đô thị 3 hóa Thị xã Sông Công giai doạn 1985-2010” của Phạm Thị Hồng Xuân (2011), Trường Đại học Sư phạm – Đại hoc Thái Nguyên, luận văn “Nghiên cứu quá trình đô thị hoá ở thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ” của Hoàng Thị Đào (2013), Trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái Nguyên, luận văn “Phân tích quá trình đô thị hóa thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010” của Lê Thanh Nguyên (2011), Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên. Nghiên cứu về hiện trạng phát triển và phân bố đô thị ở phạm vi toàn tỉnh Thái Nguyên còn là điều mới mẻ bởi quá trình đô thị hóa của tỉnh thực sự phát triển trong những năm gần đây. Có một vài đề tài nghiên cứu nhưng phạm vi chỉ ở cấp thành phố, thị xã và chưa thực sự thấy được hiện trạng phát triển và phân bố đô thị của tỉnh dưới góc độ địa lí học. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu Vận dụng cơ sở lí luận và thực tiễn về đô thị vào nghiên cứu địa bàn Tỉnh Thái Nguyên nhằm đánh giá các nhân tố ảnh hưởng, phân tích hiện trạng phát triển và phân bố đô thị trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn từ 2010 - 2015, từ đó đề xuất giải pháp mang tính khuyến nghị phát triển đô thị có hiệu quả và bền vững đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. 3.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục tiêu đề ra, luận văn đã thực hiện một số nhiệm vụ sau: - Tổng quan cơ sở lí luận và thực tiễn về sự phát triển và phân bố đô thị. - Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển và phân bố đô thị ở tỉnh Thái Nguyên. - Phân tích hiện trạng phát triển và phân bố đô thị trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. - Đề xuất giải pháp cho sự phát triển và phân bố đô thị trên địa bàn tỉnh trong tương lai. 4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Đề tài tập trung phân tích, đánh giá các nhân tố ảnh hưởng tới sự hình thành và phát triển đô thị, hiện trạng phát triển đô thị theo các chỉ tiêu đã lựa chọn, sự phân bố mạng lưới đô thị và một số đô thị chính ở tỉnh Thái Nguyên - Về thời gian: Đề tài tập trung chủ yếu trong giai đoạn từ năm 2005 đến 2015, định hướng đến năm 2030 phù hơp với quy hoạch đô thị Thái Nguyên. - Về lãnh thổ: Luận văn tập trung nghiên cứu sự phân bố đô thị trên toàn bộ lãnh thổ tỉnh Thái Nguyên, có đi sâu tới thị trấn, huyện và thành phố, đặc biệt là 4 thành phố Thái Nguyên. Luận văn còn đề cập đến liên hệ với vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ và các tỉnh lân cận trong mối quan hệ liên vùng. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Các quan điểm 5.1.1. Quan điểm tổng hợp lãnh thổ Trong nghiên cứu Địa lí nói chung như nghiên cứu địa lí kinh tế xã hội nói riêng, việc vận dụng quan điểm tổng hợp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Điều này xuất phát từ đặc trưng của đối tượng địa lí được nghiên cứu là mang tính tổng hợp. Nghiên cứu về đô thị có liên quan đến nhiều yếu tố khác như môi trường, tự nhiên, giao thông, y tế, giáo dục, dân số... thuộc các chuyên ngành khác nhau và cũng hợp thành các bộ phận khác nhau của đô thị. 5.1.2. Quan điểm hệ thống Là việc đánh giá đô thị trong mối quan hệ tương tác trong hệ thống. Nếu một phần tử trong một hệ thống nhỏ thay đổi thì sẽ dẫn đến kết quả dây chuyền làm biến đổi sâu sắc và toàn diện. Tính hệ thống thể hiện trong nghiên cứu là sự nhất quán trong cách nhìn nhận, sự đồng bộ của hệ thống số liệu, tài liệu, đảm bảo tính thích hợp và logic của đề tài nghiên cứu. 5.1.3. Quan điểm lịch sử - viễn cảnh Mỗi một hiện tượng địa lí kinh tế - xã hội đều tồn tại trong một thời gian nhất định. Các hiện tượng này đều có quá trình phát sinh, phát triển và suy vong. Hệ thống đô thị là một hiện tượng kinh tế - xã hội, một thực thể có đời sống phát triển liên tục và luôn biến động theo thời gian. Do vậy, tác giả luôn quán triệt quan điểm lịch sử. Việc đánh giá vấn đề luôn được đặt trong một thời điểm, một không gian cụ thể, được nhìn nhận quá khứ để lý giải cho hiện tại và có dự báo xu thế phát triển trong tương lai của hiện tượng. Tác giả xem xét quá trình phát triển đô thị ở tỉnh Thái Nguyên và đặt đô thị tỉnh Thái Nguyên trong lịch sử phát triển của tỉnh, của vùng để có được những đánh giá về mặt được và mặt chưa được, từ đó đưa ra những kiến nghị cho sự phát triển đô thị của tỉnh trong tương lai. 5.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Phát triển bền vững vừa được coi là quan điểm, vừa được coi là mục tiêu nghiên cứu. Phát triển bền vững là sự đáp ứng được nhu cầu của hiện tại, nhưng không làm tổn thương đến nhu cầu của thế hệ tương lai. Quan điểm phát triển bền vững đặt đối tượng nghiên cứu trong mối liên hệ kinh tế, xã hội và môi trường. Sự phát triển và phân bố đô thị phải phù hợp với quá trình công nghiệp hóa hiện đại hóa. 5 Sự phát triển mở rộng đô thị đồng thời phải nâng cao đời sống của nhân dân, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế và đảm bảo phát triển xã hội hài hòa. Sự phát triển đô thị phải tôn trọng môi trường, bảo vệ môi trường. 5.2. Các phương pháp 5.2.1. Phương pháp thu thập, phân tích và xử lý tài liệu Phương pháp thu thập, xử lý tài liệu là phương pháp truyền thống, được sử dụng khá phổ biến trong các nghiên cứu nói chung cũng như nghiên cứu địa lí kinh tế xã hội nói riêng. Nó tận dụng được tính đa dạng của tài liệu và có ưu thế lớn trong việc rút ngắn thời gian nghiên cứu. Đối với việc tìm hiểu sự phát triển và phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên, tác giả đã dựa trên các nguồn tài liệu được thu thập từ các nguồn sách, tạp chí khoa học nói về vấn đề đô thị, cũng như những nguồn số liệu từ các báo cáo, các bài viết, niên giám thống kê,… Sau khi đã thu thập được tài liệu, từ đó rút ra những luận điểm là cơ sở cho những nhận định hoặc kết luận khoa học của đề tài. Phân tích sự phát triển và phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên cần phải dựa trên các mối liên hệ trong tỉnh, nội vùng và cả nước để có được những nhận định, so sánh, tổng hợp khoa học. 5.2.2. Phương pháp tính điểm Sử dụng phương pháp này để định hướng mức độ đô thị hóa, tốc độ đô thị hóa và cấu trúc của không gian đô thị thông qua hệ thống các tiêu chí đã chọn. Phương pháp có thể đánh giá được hiện trạng đô thị hóa của tỉnh Thái Nguyên so với nhu cầu thực tế và tiêu chuẩn xây dựng đô thị hiện nay. 5.2.3. Phương pháp bản đồ và sử dụng công cụ GIS Phương pháp bản đồ là phương pháp đặc trưng cho nghiên cứu địa lí bởi vì mọi nghiên cứu của lĩnh vực này đều mở đầu bằng bản đồ và kết thúc bằng bản đồ. Phương pháp này duy nhất thể hiện sự phân bố không gian, các phương án quy hoạch và tổ chức lãnh thổ. Trong luận văn, tác giả xây dựng và sử dụng bản đồ để phân tích và minh họa những kết quả nghiên cứu như tác động của nhân tố tự nhiên hay kinh tế - xã hội đến phát triển và phân bố đô thị của tỉnh. 5.2.4. Phương pháp thực địa Đây là phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu các hiện tượng địa lí kinh tế xã hội. Phương pháp được sử dụng để thu thập các tài liệu thông qua hình thức điều tra trực tiếp, khảo sát thực tế cac hoạt động kinh tế - xã hội của lãnh thổ nghiên cứu. Phương pháp này đóng góp phần nâng cao chất lượng các luận chứng khoa học, tạo mối liên hệ chặt chẽ giữa tính khoa học và tính thực tiễn của đề tài. 6 Trong quá trình thực hiện luận văn, tác giả thường xuyên tìm hiểu thực tế địa phương. Ngoài ra, bản thân tác giả đã có thời gian sinh sống trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên nên có một số hiểu biết nhất định về tình hình phát triển của tỉnh nói chung và tình hình phát triển, phân bố đô thị của tỉnh nói riêng. Đây là điều kiện thuận lợi để tác giả có nhận định, đánh giá quá trình phát triển, phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên. 5.2.5. Phương pháp dự báo Mọi sự vật hiện tượng luôn vận động, biến đổi không ngừng. Vì vậy, những kết quả nghiên cứu của luận văn phải có tầm nhìn chiến lược và phải có những dự báo biến động phù hợp với xu thế phát triển lãnh thổ, của đất nước trong tương lai. Trong khi nghiên cứu đề tài, tác giả đã sử dụng phương pháp dự báo để dự báo quá trình phát triển đô thị tỉnh Thái Nguyên dựa trên hiện trạng phát triển đô thị của địa phương, qua đó định hướng phát triển đô thị của tỉnh trong tương lai. Trong quá trình nghiên cứu, các quan điểm và phương pháp trên được sử dụng một cách tổng hợp, mỗi quan điểm và phương pháp được đề cao và đóng vai trò chủ yếu trong từng trường hợp cụ thể. 6. Đóng góp của luận văn - Kế thừa, bổ sung và cập nhật cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển và phân bố đô thị, để vận dụng vào tỉnh Thái Nguyên - Làm rõ được các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển và phân bố đô thị ở tỉnh Thái Nguyên. - Nêu được bức tranh phát triển và phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên qua các tiêu chí, phát hiện những vấn đề cần khắc phục trong phát triển và phân bố đô thị. - Đưa ra được các định hướng và giải pháp phát triển đô thị tỉnh Thái Nguyên trong tương lai. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, nội dung của đề tài được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về đô thị Chương 2: Các nhân tố ảnh hưởng, hiện trạng phát triển và phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên. Chương 3: Định hướng và giải pháp phát triển đô thị tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. 7 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Các khái niệm 1.1.1.1. Đô thị Xã hội loài người đã hình thành và phát triển không ngừng. Trong quá trình đó, phương thức sản xuất và kiểu quần cư của con người luôn có sự thay đổi, chất lượng cuộc sống của con người luôn được cải thiện. Từ những phương thức sản xuất thô sơ đến những phương thức sản xuất hiện đại, từ những kiểu quần cư trong không gian ít tiện nghi và phụ thuộc vào tự nhiên đến những kiểu quần cư hiện đại, thuận lợi, tiện nghi, tập trung và ít phụ thuộc vào tự nhiên. Kiểu quần cư hiện đại đó được gọi là quần cư thành thị hay đô thị. Như vậy, có thể hiểu đô thị là không gian sống và một hình thức cư trú của con người. Có rất nhiều thuật ngữ để chỉ đô thị. Trên thế giới, các thuật ngữ chỉ đô thị như city, town (tiếng anh), urbanized area, urban cluster (trong tiếng Mỹ), unité urbaine (“đơn vị thành phố” trong tiếng Pháp).... Ở Việt Nam, các thuật ngữ chỉ đô thị hay được sử dụng là thành phố, thị xã, thị trấn. Đối với địa lý học, nghiên cứu về đô thị là để làm rõ quá trình phát sinh, phát triển, phân bố đô thị, chức năng của các đô thị, cấu trúc đô thị và các vấn đề khác của đô thị như kinh tế đô thị, môi trường đô thị... Theo đó, có thể hiểu chung nhất: “đô thị là không gian sống của con người, là nơi tập trung dân cư đông đúc, gắn với chức năng sản xuất phi nông nghiệp, có cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội phát triển, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một vùng lãnh thổ nhất định” [28]. Có nhiều nhà khoa học đã nghiên cứu về đô thị và có quan điểm không hoàn toàn giống nhau [21]: Theo Ratzel (1960), quan niệm đô thị là sự tích tụ lâu dài của người và chỗ ở của họ, chiếm một không gian đáng kể và nằm giữa các cộng đồng lớn. Nếu dân số chưa đầy 2.000 người thì điểm dân cư đó mất tính chất đô thị. Richtofen (1968) lại định nghĩa: “đô thị là một nhóm tập hợp những người có cuộc sống không phụ thuộc vào nông nghiệp, mà trước hết dựa vào công nghiệp” và ông cũng cho rằng “người dân đô thị phải dựa trên hoạt động sản xuất phi nông nghiệp và các nhu cầu sinh hoạt của họ chủ yếu do bên ngoài cung cấp”. 8 Yu.G.Xauskin quan niệm: đô thị là một điểm quần cư có mật độ nhân khẩu cao và dân cư ở đây không có hoạt động nông nghiệp trực tiếp. Như vậy, theo Xauskin thì nhân tố quan trọng nhất để xác định đô thị đó chính là mật độ dân số và tỉ lệ hoạt động phi nông nghiệp. Từ điển Bách khoa Việt Nam (1995) có ghi: Đô thị là một không gian cư trú của cộng đồng người sống tập trung và hoạt động trong những khu vực kinh tế phi nông nghiệp. Tác giả Phạm Ngọc Côn định nghĩa: “Đô thị là điểm dân cư tập trung với mật độ cao, chủ yếu là lao động phi nông nghiệp, là trung tâm tổng hợp hay chuyên ngành, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội cả nước hoặc của một tỉnh, một huyện”. Về quản lí nhà nước, nội hàm của đô thị, các tiêu chuẩn định lượng đô thị luôn thay đổi cùng với sự phát triển kinh tế xã hội. Quyết định số 132/HĐBT ngày 5 tháng 5 năm 1990 của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ), quy định đô thị là các điểm dân cư với các yếu tố cơ bản sau: + Là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một vùng lãnh thổ nhất định. Vùng lãnh thổ của đô thị gồm nội thành hoặc nội thị với đơn vị hành chính là quận, phường và ngoại thành hoặc ngoại thị với đơn vị hành chính là huyện, xã. + Quy mô dân số nhỏ nhất là 4.000 người (vùng núi có thể thấp hơn). + Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 60% trở lên trong tổng số lao động; là nơi sản xuất và dịch vụ thương mại hàng hóa phát triển. + Có cơ sở hạ tầng kĩ thuật và các công trình công cộng phục vụ dân cư đô thị được xác định dựa trên mức độ tối thiểu của từng đô thị như : mật độ đường phố (km/km2), chỉ tiêu cấp nước (lít/người/ngày), chỉ tiêu cấp điện sinh hoạt (kwh/người), chỉ tiêu nhà ở (m2/người)... + Mật độ dân cư được xác định theo từng đô thị phù hợp với đặc điểm của từng vùng được xác định bởi dân số nội thành, nội thị trên diện tích đất đai nội thành nội thị (người/km2 hay người/ha). Thông tư số 34/2009/TT-BXD và Luật Quy hoạch đô thị đều đưa ra khái niệm: “Đô thị là khu vực tập trung dân cư sinh sống có mật độ cao và chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực kinh tế phi nông nghiệp, là trung tâm chính trị, hành chính, kinh tế, văn hóa hoặc chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ, một địa phương bao gồm nội thành, ngoại thành của thành phố; nội thị, ngoại thị của thị xã, thị trấn” [15]. 9 1.1.1.2. Mạng lưới đô thị Theo từ điển bách khoa Việt Nam, mạng lưới đô thị là tập hợp các đô thị trong một nước hoặc một vùng cùng với mối liên hệ giữa các đô thị đó với nhau. Trong hệ thống đô thị thường bao gồm những đô thị lớn giữ vai trò trung tâm, các đô thị vừa và nhỏ có mối liên hệ phụ thuộc tương đối với các đô thị trung tâm. Về mặt chức năng, hệ thống gồm các đô thị có chức năng khác nhau: đô thị hành chính, đô thị cảng, đô thị công nghiệp, đô thị đầu mối giao thông, đô thị nghỉ ngơi, an dưỡng, đô thị du lịch... Hầu hết các đô thị kết hợp trong các khu vực lớn hơn tạo nên các khu vực đô thị hóa liên quan tới một cảnh quan được xây dựng liên tục, với mật độ dân số cao và số lượng cao ốc dày đặc mà không có ranh giới hành chính. Khu vực đô thị hóa có thể gồm một đô thị trung tâm và nhiều đô thị khác, các thị trấn, vùng ngoại ô tiếp giáp. Mạng lưới đô thị có thể được thiết lập dựa trên các quan hệ hành chính hoặc những quan hệ về mặt kinh tế - xã hội, trong đó mối quan hệ mạng lưới đô thị về mặt hành chính thì đô thị cấp dưới nằm trong mạng lưới của đô thị cấp trên. Đối với mạng lưới đô thị được thiết lập dựa trên các quan hệ về mặt kinh tế thì việc xác định quy mô cũng như cấu trúc của mạng lưới được dựa trên mức độ quan hệ và phụ thuộc lẫn nhau về mặt kinh tế giữa các đô thị. 1.1.1.3. Đô thị hóa Khái niệm: Đô thị hóa là một quá trình kinh tế - xã hội mà biểu hiện của nó là sự tăng nhanh về số lượng và quy mô của các điểm dân cư đô thị, sự tập trung dân cư trong các đô thị, nhất là các đô thị lớn và phổ biến rộng rãi lối sống thành thị [28]. Đô thị hóa là quá trình biến đổi về phân bố lực lượng sản xuất, bố trí dân cư, những vùng không phải đô thị trở thành đô thị. Tiền đề cơ bản của đô thị hóa là sự phát triển công nghiệp, thương mại, dịch vụ ... thu hút nhiều nhân lực từ nông thôn đến sinh sống và làm việc, làm cho tỉ trọng dân cư ở các đô thị tăng nhanh. Đô thị xuất hiện làm tăng sự phát triển giao thông và các vùng nông nghiệp xung quanh và các đô thị khác; phát triển văn hóa và sự phân công lao động theo lãnh thổ, tăng cường thành phần công nhân, tiểu thủ công, trí thức, thương nhân, kĩ thuật viên... Bên cạnh đó, đô thị hóa làm tăng nhanh số lượng các đô thị, kèm theo là sự cách biệt dần giữa con người và thiên nhiên, sự giảm sút của chất lượng môi trường sống. Ý nghĩa của đô thị hóa: Thứ nhất: quá trình đô thị hóa là một phạm trù lịch sử, thể hiện sự khác biệt giữa các quốc gia khác nhau và trong các giai đoạn khác nhau của cùng một đô thị do những khác biệt về điều kiện kinh tế - xã hội. 10