Tài liệu Sự nghiệp nghiên cứu văn học của đặng thai mai

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN –––––––––––––– LÊ THỊ PHƯƠNG SỰ NGHIỆP NGHIÊN CỨU VĂN HỌC CỦA ĐẶNG THAI MAI CHUYÊN NGÀNH LÝ LUẬN VĂN HỌC MÃ SỐ: 60 22 32 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS TRẦN KHÁNH THÀNH Hà Nội - 2010 1 2 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo sư Đặng Thai Mai là một trong những người mà tên tuổi đã trở nên quen thuộc với độc giả và uy tín đã được khẳng định vững chắc trên văn đàn văn học Việt Nam từ những năm 1940. Ông là một nhà trí thức yêu nước, nhà văn hoá và là học giả có những cống hiến to lớn cho nền giáo dục và nền văn hoá nước nhà. Đặng Thai Mai sinh ngày 25-12-1902 tại làng Lương Điền (nay là xã Thanh Xuân), huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, mất ngày 25-9-1984 tại Hà Nội. Ông xuất thân trong một gia đình Nho học có truyền thống yêu nước và hiếu học “đi qua tuổi thơ trong sự thiếu vắng cha mẹ và những nơm nớp lo âu, vì bị chính quyền thực dân Pháp liệt vào hàng “Cừu gia tử đệ”, luôn bị “để { theo dõi” *27, tr. 66+. Đặng Thai Mai hoạt động trên nhiều lĩnh vực, từng là Bộ trưởng Bộ Giáo dục, là Chủ tịch Uỷ ban Hành chính tỉnh Thanh Hoá và đã từng giữ nhiều trọng trách khác trong chính quyền Cách mạng nhưng dấu ấn sâu đậm nhất mà Đặng Thai Mai để lại là nhà sư phạm mẫu mực suốt đời say mê “truyền giáo” và là một nhà nghiên cứu văn học tài hoa uyên bác. Trong sự nghiệp giáo dục, Giáo sư Đặng Thai Mai là tấm gương sáng về một người thầy được nhiều thế hệ tôn vinh là “bậc sư biểu quốc gia”. Với 50 năm tận tâm dạy dỗ, Giáo sư Đặng Thai Mai đã đào tạo được hàng chục thế hệ học trò góp phần làm nên diện mạo văn hoá nước 3 nhà. Còn trong lĩnh vực nghiên cứu văn học, ông cũng được tôn vinh “bậc thầy”, là người mở đường, đắp móng cho nhiều chuyên ngành nghiên cứu văn học như l{ luận văn học, nghiên cứu văn học Trung Quốc hiện đại, lịch sử văn học Việt Nam cận hiện đại. Tình cảm yêu nước mãnh liệt, phẩm chất nhân văn giàu có, niềm say mê văn học và tài năng thiên phú đã giúp ông trở thành nhà l{ luận, phê bình, nghiên cứu văn học có uy tín lớn của thế kỷ XX ở Việt Nam. Cả cuộc đời Đặng Thai Mai dành trọn cho một mục đích duy nhất: phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân. Say mê văn chương từ nhỏ nhưng Đặng Thai Mai bước vào con đường sáng tác và nghiên cứu văn chương hơi muộn. Ngoài 30 tuổi ông mới viết và cho đăng tải những bài đầu tiên bằng tiếng Pháp với nhiều bút danh khác nhau như Thanh Tuyền, Thanh Bình… trên các tờ báo của Đảng Cộng sản Đông Dương như Lao động (Le Travail), Tiến lên (En avant), Tập hợp (Rassemblement), Tiếng nói của chúng ta (Notre voix). Những tác phẩm của ông có { nghĩa thời sự và giàu tính chiến đấu, thực sự là vũ khí đấu tranh cách mạng. Ngòi bút của ông giàu lòng nhân ái và tinh thần ngợi ca khi viết về những tấm gương hy sinh oanh liệt của những người chiến sỹ cách mạng và những người dân yêu nước, đồng thời rất sắc sảo và thâm thu{ khi viết những tác phẩm đả kích, châm biếm bè lũ tay sai bán nước và thực dân phong kiến. Với tâm niệm, mục đích tối thượng của văn chương là phục vụ cách mạng, phục vụ nhân dân, bằng tác phong khoa học, bằng nghị lực phi thường, tinh thần học hỏi và tài năng sẵn có, Đặng Thai Mai đến với công tác nghiên cứu văn học và thu được rất nhiều thành công. 4 Về l{ luận văn học, Văn học khái luận (1944) - cuốn sách theo quan điểm mác xít đầu tiên ở Việt Nam - đưa Đặng Thai Mai trở thành một trong những người đặt nền móng đầu tiên cho nền l{ luận mác xít ở nước ta. Bên cạnh đó, Đặng Thai Mai còn viết nhiều tiểu luận sắc sảo như: Nhân vật và lịch sử (1944), Vấn đề dân tộc hoá (1946), Chân l{ nghệ thuật (1946), Vấn đề lập trường trong văn nghệ (1946), Kháng chiến và văn hoá (1947), Một vài vấn đề về l{ luận văn nghệ kháng chiến (1948)… Không chỉ khẳng định vị trí trong lĩnh vực l{ luận văn học, Đặng Thai Mai còn tập trung nghiên cứu văn học nước ngoài và văn học Việt Nam. Ông khám phá văn học hiện đại Trung Quốc, đặc biệt quan tâm đến Lỗ Tấn, một nhà văn vĩ đại xuất hiện trong phong trào Ngũ tứ. Những thành quả của ông về Lỗ Tấn được công bố tiếp nối trên báo Thanh nghị. Sau này những bài viết và tác phẩm dịch được tập hợp lại trong cuốn Lỗ Tấn, thân thế, văn nghệ (1945). Đặng Thai Mai còn nghiên cứu văn học phương Tây, đặc biệt là thời kz Phục hưng. Ông đã cho ra đời những bài viết mang giá trị khoa học cao, thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về văn hoá Phục hưng như Chủ nghĩa nhân văn dưới thời kz văn hoá Phục hưng (1949). Ngoài ra, ông còn có những trang viết về các sáng tác của Xécvăngtét, Sếchxpia như bài viết về Kỷ niệm 350 năm Tập truyện nhà Kỵ sĩ Đông Kisốt (1955-1960), bài viết trong lễ kỷ niệm 400 năm ngày sinh của Sếchxpia (1964)… Thông kim bác cổ, am hiểu Đông Tây, nhưng mục đích cuối cùng Đặng Thai Mai hướng tới là nghiên cứu văn học Việt Nam. Những trang viết của Đặng Thai Mai thể hiện vốn hiểu biết phong phú, sâu rộng trầm tích văn hoá quê hương đất nước, đặc biệt là văn hoá - văn học dân gian xứ Nghệ. Mặc dù không viết một bộ lịch sử văn học Việt Nam thời trung đại nhưng Đặng Thai Mai có những bài viết quan trọng, có tính chất gợi mở cho các 5 nhà nghiên cứu về sau. Nổi bật và có giá trị nhất trong các công trình nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam của Đặng Thai Mai phải kể đến Giảng văn “Chinh phụ ngâm” - cuốn sách “có một giá trị đặc biệt về kiến thức và phương pháp” *27, tr. 307], Văn thơ Phan Bội Châu (1958) - công trình “vừa là khoa học vừa là văn chương” *27, tr. 327] và Văn thơ cách mạng Việt Nam đầu thế kỷ XX 1900-1925 (1961) - “bức tranh toàn cảnh văn học cách mạng từ phong trào Cần vương, Duy tân đến Đông Kinh nghĩa thục” *27, tr. 36]. Ngòi bút tinh tế và sắc sảo của Đặng Thai Mai còn hướng đến văn học hiện đại Việt Nam. Ông nghiên cứu thơ Hồ Chí Minh, đăc biệt là khám phá Tình cảm thiên nhiên trong “Ngục trung nhật k{” (1970), Đọc lại “Ngục trung nhật k{” (1970), Suy nghĩ về yếu tố tinh thần trong “Ngục trung nhật k{” (1975)… Ông còn tìm hiểu thơ Tố Hữu - lá cờ đầu của thơ ca cách mạng Việt Nam với những bài viết đầy nhiệt huyết và say mê: Lời giới thiệu tập thơ “Từ ấy” (1959), Khi nhà nghệ sỹ “tham gia” vào cuộc đấu tranh với tất cả tâm hồn mình (1963)… Đóng góp của Đặng Thai Mai đối với công tác nghiên cứu văn học nước nhà còn biểu hiện ở việc ông là một trong những người đầu tiên quan tâm khám phá mảnh đất văn học miền Nam thời kz tạm chiếm. Những nhận định của ông trong các bài viết Văn học miền Nam dưới chế độ Mỹ - Diệm (1962), Lối thoát của văn học công khai vùng Mỹ kiểm soát ở miền Nam (1964), Chào mừng đoàn đại biểu Mặt trận giải phóng miền Nam (1969) đã góp phần mở đường cho các nhà nghiên cứu sau này. Ngoài những công trình nghiên cứu văn học có giá trị to lớn nói trên, dấu ấn Đặng Thai Mai để lại trong lòng bạn bè, đồng nghiệp, học trò và độc giả còn thể hiện qua những trang Hồi k{ tuy dang dở nhưng tình cảm chân 6 thành, giản dị vô cùng. Những trang viết về O tôi (1976), Thương tiếc thầy Lê Thước (1975), Về một tình bạn từ thời học sinh (1983), Về việc tiếp nhận “Đề cương văn hoá 1943” (1983), Quá trình rèn luyện nghề viết văn của tôi (1978)… càng khẳng định nhân cách sáng ngời, lòng yêu nghề, yêu cuộc sống và những nỗ lực không ngừng trên đường học tập và nghiên cứu đầy khó khăn nhưng vô cùng vinh quang của ông. Nhìn lại sự nghiệp nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai, với hơn năm mươi năm lao động và sáng tạo, ông đã sống hết mình cho công việc và nghề nghiệp. Sự nghiệp nghiên cứu văn học phong phú, đa dạng, có giá trị to lớn của ông là thành quả rực rỡ của sức lao động bền bỉ và giàu sáng tạo. Có những nền văn học Đặng Thai Mai dành nhiều thời gian nghiên cứu và cũng có những nền văn học ông chỉ đủ thời gian để điểm qua song những nhận định của ông ít nhiều đều mới mẻ và mang tính gợi mở. Những danh hiệu cao qu{ mà Đảng và Nhà nước dành tặng cho ông là sự bù đắp xứng đáng cho những gì ông đã cống hiến: Huân chương Lao động hạng Nhì (1958), Huân chương Hồ Chí Minh (1982), Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật, đợt I (1996). Có thể nói, Đặng Thai Mai là một hình ảnh rất đẹp của những người trí thức đi trên con đường lớn cách mạng, bay lên trong gió lớn cách mạng. Bên cạnh những cây bút nghiên cứu văn học uy tín sắc sảo như Hoài Thanh, Hải Triều, Vũ Ngọc Phan… Đặng Thai Mai đã tạo được dấu ấn riêng, vững vàng về quan điểm, tư tưởng, có chiều sâu học thuật, bút pháp diễn tả độc đáo và có sức “nặng” ảnh hưởng không nhỏ đến nền văn học Việt Nam. Những công trình nghiên cứu của ông không chỉ có giá trị thời đại mà còn có giá trị lịch sử to lớn. Tìm hiểu sự nghiệp nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai một lần nữa chúng tôi muốn ghi nhận và khẳng định hơn nữa vai 7 trò, vị trí của ông đối với nền văn học nước nhà nói chung và lĩnh vực nghiên cứu văn học nói riêng, đồng thời khẳng định một phong cách nghiên cứu độc đáo. 2. Lịch sử vấn đề Các bài viết về Đặng Thai Mai chủ yếu tập trung vào một số tuyển tập như: Đặng Thai Mai và văn học, Nhà xuất bản Nghệ An, 1994; Nhớ Đặng Thai Mai, Nhà xuất bản Hội nhà văn, Hà Nội, 2004, và gần đây nhất là Đặng Thai Mai về tác gia và tác phẩm, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 2007 do Trần Khánh Thành tuyển chọn và giới thiệu. Trên cơ sở đó, chúng tôi tóm tắt lại những luận điểm nhận xét về học giả Đặng Thai Mai như sau: Đánh giá đóng góp của Đặng Thai Mai đối với sự nghiệp giáo dục: Những bài viết khẳng định đóng góp của Đặng Thai Mai đối với sự nghiệp giáo dục đều xuất hiện sau khi ông mất với nhiều Hồi ức và kỷ niệm của những đồng nghiệp, những học trò và người thân của ông. Giáo sư Đặng Thai Mai là thầy dạy của rất nhiều học trò, trong đó có những trí thức tài năng và tâm huyết như Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Xiển, Nguyễn Xuân Yên, Phan Anh, Phan Mỹ, Phan Trinh Cán, Nguyễn Cao Luyện, Hoàng Minh Tiệp, Trịnh Hồ Thi, Bùi Kỷ… Những người đã được học với thầy Đặng Thai Mai đều vô cùng trân trọng, khâm phục tài năng, tâm huyết và đức độ của thầy. Dù mới ngoài ba mươi tuổi nhưng các nữ sinh Thăng Long thời đó đã trìu mến gọi thầy là “severe papa” (người cha nghiêm nghị). Trong bài viết Thầy Đặng Thai Mai ở trường tư thục Thăng Long, ông Đào Thiện Thi, nguyên Bộ trưởng Bộ Lao động, học trò cũ của Trường tư thục Thăng Long kể lại rằng, thầy Mai “sống giản dị, chan hoà với học sinh nhưng cũng rất nghiêm khắc trong kỷ luật học tập, và nếu cần thầy vẫn có những 8 nhận xét nghiêm túc và công khai ngay tại lớp học, đối với cả học sinh nam và nữ” [27, tr. 486]. Thầy Đặng Thai Mai chuyên dạy về Pháp văn và văn học Pháp. Tình yêu văn chương đến say đắm, tình yêu con người sâu nặng và lòng yêu nghề thiết tha của Đặng Thai Mai đã làm cho những giờ dạy của thầy rất hấp dẫn, sinh động. Nhà văn Vũ Tú Nam - nguyên Tổng thư k{ Hội nhà văn, trong bài viết Thầy Đặng Thai Mai của chúng tôi đã khẳng định: “Từ văn chương trong sách, thầy đã giúp các trò đồng cảm với thiên nhiên, con người và cuộc sống” *27, tr. 445]. Rồi ông Hồ Trúc - nguyên Thứ trưởng Bộ Giáo dục trong bài viết Thầy Đặng Thai Mai đã ghi lại dấu ấn không phai mờ về “người anh tinh thần” của cả thế hệ: “Nói đến thầy Mai là nói đến một nhà giáo uyên bác, nói đến một con người tuyệt vời về phẩm chất đạo đức, nói đến tình thầy trò, sự giản dị và khiêm tốn của một trí thức gương mẫu, hết lòng vì Tổ quốc, vì con người” *27, tr. 457]. Tiếp đến hàng chục bài viết của các tác giả như Đặng Thai Mai người thầy của thế hệ chúng tôi của Phong Lê, Những dòng tưởng niệm của Bùi Duy Tân, Một vài kỷ niệm về Giáo sư Đặng Thai Mai của Nguyễn Xuân Dương, Mấy kỷ niệm về Giáo sư Đặng Thai Mai của Vũ Đức Phúc, Nhớ về thầy, một nhà sư phạm, một học giả chân chính của Phan Trọng Luận, Tưởng nhớ thầy Mai của Nhan Bảo, Thầy Đặng Thai Mai, thầy tôi của Vũ Thuần Nho, Kỷ niệm về thầy Đặng Thai Mai của Phạm Thuỷ Ba, Mấy kỷ niệm về thầy Đặng Thai Mai của Minh Hiệu, Nhớ thầy, ơn thầy của Nguyễn Kim Đính, Người thầy ấy của Vũ Cao, Người thầy nghiêm khắc của tôi của Phạm Tú Châu, Nhớ về một người thầy yêu kính của Lê Bá Hán… tất cả đều thể hiện tấm lòng biết ơn sâu sắc, lòng cảm phục, kính trọng tài năng đức độ của thầy. 9 Sự kính trọng hết mực đối với nhân cách thầy Đặng Thai Mai còn bao hàm cả lòng biết ơn sâu sắc đối với tấm lòng nhân ái của Giáo sư, một người thầy hết lòng thương yêu học trò, đã giúp đỡ về mặt tài chính khi học trò có khó khăn dù hoàn cảnh gia đình thầy cũng không khá giả gì. Xúc động biết bao khi đọc những bài viết Tấm lòng của Giáo sư Đặng Thai Mai đối với học trò của Nguyễn Tài Cẩn, Thầy Đặng Thai Mai - một tấm lòng nhân ái của Nguyễn Xuân Ngọc. Những học trò của thầy Mai, dù người trong nước hay người nước ngoài đều có chung tình cảm trân trọng kính yêu như thế. Giáo sư, Tiến sĩ N.I. Niculin, Viện sĩ Viện Văn học thế giới Cộng hoà Liên bang Nga trong bài viết Đặng Thai Mai: con người, nhà khoa học, người thầy, Giáo sư Sáclơ Phuốcniô với Tưởng nhớ Giáo sư Đặng Thai Mai, Giáo sư Nhan Bảo, Trường Đại học Bắc Kinh với Tưởng nhớ thầy Mai, Giáo sư L{ Tu Chương, cán bộ Viện Nghiên cứu Văn học nước ngoài ở Trung Quốc với Tấm gương một người thầy đều có chung một cái nhìn đầy thiện cảm, niềm kính trọng Giáo sư Đặng Thai Mai như đối với một học giả đại diện cho học thuật Việt Nam. Qua những dòng hồi ức và tưởng niệm của học trò và đồng nghiệp, Giáo sư Đặng Thai Mai được tôn vinh là một nhà sư phạm mẫu mực, tài năng đức độ, suốt đời say mê cống hiến cho sự nghiệp trồng người của dân tộc. Đánh giá đóng góp của Đặng Thai Mai đối với sự nghiệp nghiên cứu văn học: Vị trí danh dự mà Đặng Thai Mai có được không chỉ trong sự nghiệp giáo dục. Trong lĩnh vực nghiên cứu văn học, ông cũng được tôn vinh bậc thầy, là nhà học giả uyên bác, có uy tín lớn ở Việt Nam thế kỷ XX. 10 Đặng Thai Mai nghiên cứu ba nền văn học chính: văn học hiện đại Trung Quốc, văn học phương Tây, nhất là thời kz Phục hưng và đặc biệt là văn học Việt Nam. Đối với mỗi nền văn học, Đặng Thai Mai đều đưa ra những nhận xét chính xác, tinh tế, có giá trị khoa học cao. Đóng góp của Đặng Thai Mai đối với văn học Trung Quốc được Trương Chính đánh giá trong bài viết Đặng Thai Mai và văn học Trung Quốc là một việc làm có “tính chất mở đường” và những tác phẩm dịch của Đặng Thai Mai đã tạo được những “tiếng vang mạnh mẽ hơn nhiều” so với những tác phẩm dịch thuật của Nhượng Tống, Tản Đà, Ngô Tất Tố. Gần đây nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh Đặng Thai Mai (1902-2002), Lê Huy Tiêu đưa ra những nhận định về vai trò của Đặng Thai Mai đối với việc nghiên cứu, tìm hiểu, dịch thuật và đưa những sáng tác của Lỗ Tấn vào Việt Nam. Lê Huy Tiêu cho rằng: “Bài giới thiệu AQ chính truyện tuy còn sơ sài, chưa phong phú nhưng đã nói được một số { sâu sắc”, “về cơ bản, Đặng Thai Mai đã tạo dựng được diện mạo văn hào Lỗ Tấn cùng sáng tác của ông” *27, tr. 235]. Đánh giá đóng góp của Đặng Thai Mai đối với văn học phương Tây, có bài Đặng Thai Mai với văn học phương Tây của Nguyễn Kim Đính, Đặng Thai Mai và văn học Pháp của Trần Hinh, Đặng Thai Mai với nền văn học Đức của Trần Đương. Trong các bài viết, các tác giả đều cho rằng, tuy Đặng Thai Mai không dành nhiều thời gian nghiên cứu văn học phương Tây, nhưng ông có một vốn hiểu biết tương đối phong phú và toàn diện về nền văn học này. Từ những hiểu biết đó, Đặng Thai Mai đưa ra những định hướng rất cần thiết nhằm giúp đỡ những người nghiên cứu văn học phương Tây phát triển ngành khoa học này. 11 Văn học Việt Nam là đối tượng chính trong nghiên cứu của Đặng Thai Mai. Chính vì thế, những thành tựu nghiên cứu của Đặng Thai Mai đạt được trong lĩnh vực này là nổi bật và có giá trị nhất. Nhận xét về vốn hiểu biết của Đặng Thai Mai về văn học dân gian Việt Nam, Đỗ Bình Trị cho rằng Đặng Thai Mai là người “đồng sáng tạo” với tác giả dân gian trong những tác phẩm mà ông sử dụng, đồng thời cũng khẳng định vốn hiểu biết về văn học dân gian của Đặng Thai Mai là toàn diện, phong phú. Đặc biệt về văn học trung đại và cận đại, Đặng Thai Mai có những đóng góp quan trọng và đã được nhiều nhà nghiên cứu khẳng định. Bùi Duy Tân trong bài Đặng Thai Mai với nền văn học trung đại Việt Nam, Nguyễn Đình Chú trong bài Thế bút Đặng Thai Mai đối với văn học trung đại Việt Nam, Chương Thâu trong bài Đặng Thai Mai với việc nghiên cứu Phan Bội Châu đều nhất trí khẳng định những đóng góp của Đặng Thai Mai. Giảng văn “Chinh phụ ngâm” của Đặng Thai Mai là một công trình được đánh giá cao và được nhiều nhà nghiên cứu, nhà giáo chọn làm mẫu mực. Các bài viết Nghĩ về Giảng văn “Chinh phụ ngâm” của Đỗ Hữu Châu, Một số vấn đề l{ thuyết giảng văn và thi pháp văn học cổ trong “Giảng văn Chinh phụ ngâm” của Trần Đình Sử, Đọc lại Giảng văn “Chinh phụ ngâm” của Hoàng Tuệ đã ghi nhận điều này. Ngoài ra, Đặng Thai Mai còn có những công trình nghiên cứu văn học hiện đại Việt Nam. Tác giả Trương Chính với bài viết Đặng Thai Mai và đổi mới văn học đã ghi nhận đóng góp của ông với nền văn học hiện đại. Bên cạnh những công trình nghiên cứu văn học, các công trình về l{ luận văn học của Đặng Thai Mai cũng được nhiều nhà khoa học đánh giá cao. Hà Minh Đức đã đưa ra nhận xét sau về Văn học khái luận của Đặng 12 Thai Mai: “cuốn sách đi vào những vấn đề bản chất nhất, bức thiết nhất của cơ sở l{ luận văn học” *27, tr. 348]. Trần Đình Sử cũng khẳng định Văn học khái luận là “công trình l{ luận văn học đầu tiên” của Việt Nam [27, tr. 343]. Cùng sự đánh giá tương tự có các bài viết của Phan Cự Đệ: Đặng Thai Mai nhà nghiên cứu văn học uyên bác, Hà Minh Đức: Phong cách và bút pháp văn chương Đặng Thai Mai, Vũ Ngọc Khánh: Đôi điều về phong cách một nhà văn, Đặng Tiến: Phong cách Đặng Thai Mai… Các tác giả đều ghi nhận tài năng và đóng góp của Đặng Thai Mai đối với nền văn học nước nhà và sự nghiệp nghiên cứu văn học ở Việt Nam, nhất là hai lĩnh vực l{ luận và nghiên cứu văn học. Đặc biệt những bài viết này không chỉ ghi nhận những thành tựu mà còn chỉ ra phong cách, phương pháp khoa học của học giả Đặng Thai Mai. Gần đây, công trình Đặng Thai Mai về tác gia và tác phẩm của Trần Khánh Thành tập hợp những bài nghiên cứu, phê bình, hồi k{ của các nhà văn, các nhà nghiên cứu, của thân nhân, thân hữu đã được công bố trên các sách báo hoặc đã được trình bày ở các hội thảo khoa học về Đặng Thai Mai. Công trình đã góp phần giúp học sinh, sinh viên và đông đảo bạn đọc hiểu hơn về cuộc đời và sự nghiệp văn học của Đặng Thai Mai. Trên cơ sở các công trình tìm hiểu và ghi nhận những đóng góp to lớn của nhà nghiên cứu văn học Đặng Thai Mai, với luận văn này chúng tôi xác định đây là công trình đầu tiên tập trung nghiên cứu sự nghiệp nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai theo hướng toàn diện, chuyên sâu và có hệ thống. Qua đó, nhằm mục đích ghi nhận, tôn vinh những đóng góp lớn lao của ông - nhà trí thức yêu nước, nhà văn hoá và nhà học giả có những cống hiến to lớn cho nền giáo dục và nền văn hoá nước nhà. 13 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Có thể nói, số lượng các công trình nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai tương đối nhiều, lại rất đa dạng với nhiều hướng tiếp cận. Trong giới hạn của một luận văn, chúng tôi không có tham vọng có thể trình bày hết mọi vấn đề về Đặng Thai Mai từ con người, quá trình phát triển tài năng, tư tưởng cũng như tất cả các sáng tác và công trình nghiên cứu của ông. Đối tượng khảo sát của luận văn này là sự nghiệp nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai, bao gồm những đóng góp về l{ luận văn học, về nghiên cứu văn học nước ngoài và văn học Việt Nam của ông. Tìm hiểu sự nghiệp nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai, chúng tôi dựa vào cuốn Đặng Thai Mai toàn tập, gồm hai tập, in tại Nhà xuất bản Văn học, 2004. Sự nghiệp nghiên cứu văn học của Đặng Thai Mai là một đề tài mới mẻ và mang tính gợi mở. Hơn nữa, tài năng và nhân cách Đặng Thai Mai được nhiều người khẳng định, trân trọng và cảm phục. Đặng Thai Mai lại là người luôn luôn muốn được tìm hiểu thế giới, tìm hiểu văn chương ở khắp các lĩnh vực. Do khuôn khổ đề tài và thời gian có hạn, chúng tôi mới chỉ bước đầu đưa ra những nhận định riêng, tập trung đi vào những tác phẩm tiêu biểu, chọn lựa những luận điểm tổng quát để khảo sát và phân tích. Trong quá trình phát triển luận văn chắc hẳn sẽ còn nhiều thiếu sót, rất mong nhận được { kiến đóng góp từ phía các thầy cô cũng như sự chia sẻ của bạn bè để luận văn thực sự hoàn thiện. 4. Phương pháp nghiên cứu 14 Do tính chất của đề tài, trong luận văn này chúng tôi kết hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp thống kê - Phương pháp phân tích - Phương pháp so sánh - Phương pháp tổng hợp và đánh giá 5. Cấu trúc luận văn Luận văn ngoài phần mở đầu và kết luận, bao gồm 3 chương:  Chương 1. Đóng góp của Đặng Thai Mai về lý luận văn học  Chương 2. Đặng Thai Mai với nghiên cứu văn học nước ngoài  Chương 3. Đặng Thai Mai với nghiên cứu văn học Việt Nam 15 Chương 1: ĐÓNG GÓP CỦA ĐẶNG THAI MAI VỀ LÝ LUẬN VĂN HỌC Trong sự nghiệp nghiên cứu văn học, Đặng Thai Mai đã có nhiều cống hiến xuất sắc với vai trò là người khám phá, mở đường cho nhiều chuyên ngành văn học, trong đó có l{ luận văn học. Những công trình về l{ luận văn học đã giúp ông trở thành một trong những người đặt nền móng đầu tiên cho l{ luận văn học mác xít ở nước ta. Nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ đánh giá: “Nếu như Hải Triều là người lính xung kích trẻ tuổi đã dũng cảm cắm 16 ngọn cờ duy vật trên thành luỹ của vị tướng già duy tâm Phan Khôi và giành ưu thế cho quan điểm nghệ thuật vị nhân sinh trong cuộc tranh luận với Hoài Thanh thì Đặng Thai Mai là người tổng kết lại những luận điểm của Hải Triều bằng cái học thuật uyên bác của mình” *27, tr. 146]. Trong số các tác phẩm về l{ luận văn học của Đặng Thai Mai, Văn học khái luận được đánh giá cao nhất, góp phần đặt nền móng cho l{ luận văn học Việt Nam. 1.1. Công trình Văn học khái luận Văn học khái luận là công trình l{ luận lần đầu tiên xuất hiện trên Tạp chí Văn mới số 36 và 37 ra tháng 6 năm 1944, sau đó mấy tháng được in thành sách do Hàn Thuyên xuất bản. Đây là tập sách được đánh giá thành công nhất về l{ luận văn học của Đặng Thai Mai, là “cuốn sách l{ luận văn học hiện đại theo quan điểm mác xít đầu tiên ở Việt Nam” *27, tr. 30+, đặt nền móng cho rất nhiều tác phẩm l{ luận sau này, đồng thời là cơ sở l{ thuyết cho những công trình nghiên cứu văn học. Nghiên cứu văn học đặt ra cho l{ luận văn học những yêu cầu rất khắt khe, l{ luận phải có chuẩn mực, đúng đắn với hiện tại và phù hợp với tương lai, đồng thời có giá trị sáng tạo lâu bền. Văn học khái luận đã đáp ứng được những tiêu chuẩn ấy, và do đó “đã nửa thế kỷ qua, từ khi các tác phẩm ra đời, Văn học khái luận vẫn là cuốn sách hàng đầu của tác giả và là công trình có giá trị tư tưởng và học thuật” *27, tr. 348]. Trước khi cuốn sách xuất hiện, trên diễn đàn văn học công khai đã nảy sinh cuộc tranh luận nghệ thuật rất sôi nổi giữa hai phái “Nghệ thuật vị nghệ thuật” và “Nghệ thuật vị nhân sinh” kéo dài từ năm 1935 đến năm 1939. Từ cuộc tranh luận này, nhiều vấn đề l{ luận nghệ thuật được đặt ra như mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống xã hội, thiên chức cao qu{ và 17 sứ mệnh thiêng liêng của văn chương, phương hướng xây dựng nền văn học mới… Khi viết Văn học khái luận, cuộc bút chiến khá ồn ào hơn năm năm về trước đã thành câu chuyện cũ, nhưng Đặng Thai Mai đã rất khéo léo trình bày những luận điểm đầy sức thuyết phục để tiếp tục bảo vệ và phát triển quan điểm của phái “Nghệ thuật vị nhân sinh”. Và một điều đáng trân trọng là tinh thần của Đề cương văn hoá (1943) với phương châm dân tộc - khoa học - đại chúng được Đặng Thai Mai tiếp nhận và trình bày sâu sắc trong công trình này. Văn học khái luận không chuyên sâu vào một vấn đề l{ luận, một trào lưu, hoặc một thể loại văn học. Cuốn sách gồm 7 chương, với độ dày gần 140 trang sách trình bày 7 vấn đề “bản chất nhất, bức thiết nhất của cơ sở l{ luận văn học” *27, tr. 348+: Định nghĩa hai chữ văn học, vấn đề nguyên tắc, vấn đề sáng tác, nội dung và hình thức, điển hình và cá tính, vấn đề tự do trong văn nghệ, tinh thần quốc gia và văn học. Để triển khai những vấn đề l{ luận trên, với ngòi bút sắc sảo kết tinh trí tuệ uyên thâm, sâu rộng trên cơ sở tiếp nhận từ cả hai nguồn văn hoá phương Đông và phương Tây, Đặng Thai Mai đã đưa ra những lập luận chặt chẽ, vận dụng sáng tạo những nguyên tắc l{ luận vào thực tiễn văn học góp phần giải quyết nhiều vấn đề cụ thể. Chuyên luận trình bày khá rành mạch và uyển chuyển các vấn đề l{ luận văn học theo quan điểm mác xít đương thời, đã vận dụng các { kiến của các tác giả nổi tiếng như Taine, Plêkhanôp, Mao Thuẫn, Chu Dương và nhiều nhà văn hoá khác. Đặng Thai Mai đã tranh biện với { kiến của Tônxtôi, Baldensperger, Lưu Trọng Lư, Lan Khai, Hồ Phong, Hồ Hoài Thẩm. Đến nay, đã hơn sáu mươi năm trôi qua nhưng nhiều vấn đề l{ luận trong Văn học khái luận vẫn còn nguyên giá trị, vẫn phù hợp với bản chất và quy luật vận động của văn học. Những đóng góp của Đặng Thai Mai trong Văn 18 học khái luận đã được nhiều người khẳng định, đặc biệt là các { kiến của Hà Minh Đức và của Trần Đình Sử. Ở đây chúng tôi xin nhấn mạnh lại một số vấn đề quan trọng mà nhà l{ luận hôm nay vẫn cần phải quan tâm. Vấn đề thứ nhất là mối quan hệ giữa l{ trí và tình cảm trong sáng tạo văn học. Trong phần bàn về khái niệm văn học, Đặng Thai Mai “không chỉ giải thích nguồn gốc khái niệm mà điều quan trọng hơn là chỉ ra bản chất của loại hình nghệ thuật này” *27, tr. 31+. Tác giả Văn học khái luận cho rằng văn học là “một khoa học nghiên cứu về các tác phẩm thuộc lĩnh vực “văn” và cũng có { nghĩa là toàn thể những tác phẩm đó” *1, tr. 53]. Ông đã phê phán khá triệt để quan điểm của Hồ Hoài Thẩm và Lép Tônxtôi khi họ quá nhấn mạnh tình cảm trong sáng tạo văn học. Hồ Hoài Thẩm cho rằng: “Thực chất văn học là tình cảm. Những tình cảm chứa chất lại trong lòng người, sau lúc đã theo phương pháp mô hình hoá, hay là phương pháp tự nhiên hoá, mà biểu hiện ra, tức là văn học” *1, tr. 55+; và Lép Tônxtôi khẳng định: “Nghệ thuật là phương tiện giao tiếp của loài người”, “Nghệ thuật là để biểu hiện tình cảm” *1, tr. 57+. Đặng Thai Mai thẳng thắn chỉ ra nguyên nhân dẫn đến những quan điểm trên của các tác giả: “chỉ vì không chọn được một quan điểm xác thực cho nên các nhà l{ luận văn học về phái quan niệm luận không thể giải thích văn học cho minh bạch” *1, tr. 58]. Trong lịch sử sáng tạo nghệ thuật có rất nhiều người coi trọng nội dung tình cảm, thu hẹp tiếng nói nghệ thuật trong thế giới cảm xúc, cảm giác chủ quan của nghệ sỹ. Đây là cách nhìn thiên lệch và dễ rơi vào duy tâm: “Hoàn toàn ỷ thị vào trực cảm, vào bản năng là một thái độ kiêu căng điên rồ và nguy hiểm” *1, tr. 58+. Là người rất hăng hái trong mặt trận văn hoá, Đặng Thai Mai coi trọng nội dung tư tưởng của văn học. Ông nhấn mạnh thiên chức của nhà văn chân chính là dùng văn học để tác động, thức tỉnh nhân dân, cải thiện xã 19 hội. Nhưng ông không phiến diện, không coi trọng tư tưởng mà xem nhẹ tình cảm. Ông đã l{ giải khách quan bản chất của văn học và con đường tác động của nó đối với con người: “Văn học có lực lượng để kích động tình cảm của buồng tim, để thoả mãn yêu cầu mở mang của tư tưởng và đồng thời lại có một hệ thống l{ tính thanh sơ dẫn đạo lương tri và trí tuệ của giống người nữa” *1, tr. 59+. Văn học là tiếng nói tư tưởng và tình cảm của con người, là lương tri, lương tâm của con người gửi gắm vào nghệ thuật. Văn học không phải “chỉ là một thủ đoạn để đạo đạt tình cảm mà thôi, văn học cũng có mục đích đi tìm chân l{ và truyền bá tư tưởng” *1, tr. 58+. Dù ở thời đại nào cũng không nên xem nhẹ một trong những mặt đó, sự hài hoà giữa l{ trí và tình cảm tạo nên vẻ đẹp hài hoà của con người và cuộc sống. Vấn đề thứ hai mà Đặng Thai Mai đặc biệt quan tâm là vai trò quan trọng của chủ thể sáng tạo trong hoạt động nghệ thuật. Trong chuyên luận, Đặng Thai Mai khẳng định mối quan hệ không thể tách rời của văn học và đời sống hiện thực. Nghệ thuật nói chung và văn học nói riêng ngay từ thời kz sơ sinh của nó đã tồn tại và phát triển trong sự gắn bó mật thiết với đời sống lao động. Đặng Thai Mai đi sâu vào những luận điểm của Plêkhanôp trong Nghệ thuật và sinh hoạt xã hội, một cuốn sách đặt những luận điểm cơ sở theo quan điểm của Mác về mối quan hệ giữa văn nghệ và đời sống xã hội. Ông thấy rằng: “Những thời kz mà xã hội trải qua một cuộc thay đổi lớn đều là những thời kz văn học nảy nở một cách nhanh chóng và tiến triển đến một trình độ cao” *1, tr. 74+. Tác giả Văn học khái luận đã đưa ra những luận điểm và dẫn chứng thích hợp tạo nên sức thuyết phục để chứng minh rằng: “Mỗi một chủ nghĩa văn học đều có căn bản ở sự sinh hoạt xã hội” *1, tr. 67]. Muốn văn học phát triển, chúng ta chỉ có thể xây dựng nền l{ luận văn học quốc gia đó trên cơ sở phát triển của nền kinh tế đất nước vì 20