O
V
TRƢ N
OT O
ỌC SƢ P
M
N
N UYỄN T Ị VÂN
SỬ DỤN
T
ỊA P ƢƠN
D SẢN VĂN
TRON
(TỪ N UYÊN T UỶ ẾN
TRUN
D Y
OÁ
ỌC LỊC
SỬ V ỆT NAM
ỮA T Ế KỶ X X) Ở TRƢ N
ỌC P Ổ T ÔN
TỈN
T AN
OÁ
Chuyên ngành: Lí luận & phƣơng pháp dạy học bộ môn Lịch sử
Mã số:
9.14.01.11
TÓM TẮT LUẬN ÁN T ẾN SĨ K OA
N i - 2018
ỌC
ÁO DỤC
CÔN
TRÌN
ƢỢC
TRƢ N
O NT
ỌC SƢ P
M
N
T
N
Người hướng dẫn khoa học:
1. PS .TS. Kiều Thế ƣng, Trường ại học Sư phạm Hà Nội
2. P S.TS. oàng Thanh ải, Trường ại học Hồng ức
Phản biện 1: P S.TS ỗ
ồng Thái
Trường ại học Thái Nguyên
Phản biện 2: P S.TS Trần Viết Thụ
Trường ại học Vinh
Phản biện 3:
S.TS Nguyễn. Ngọc Cơ
Trường ại học Sư phạm Hà Nội
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án
cấp Trường họp tại Trường ại học Sư phạm Hà Nội
v o hồi …..giờ … ng y … tháng… năm…
Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:
- Thư viện Quốc ia, Hà Nội
- Thư viện Trường ại học Sư phạm Hà Nội
1
MỞ ẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tri thức lịch sử có giá trị đặc biệt quan trọng đối với quá trình hình thành và
phát triển nhân cách của mỗi người. Tuy nhiên, trong thực tế, dạy học lịch sử
(DHLS) bộc lộ nhiều hạn chế. Trong đó việc chưa kích thích được hứng thú học tập
và học tập tích cực, sáng tạo của học sinh (HS) được coi là một trong những hạn
chế cơ bản nhất.
Làm thế nào để nâng cao chất lượng dạy và học môn Lịch sử luôn là vấn đề
thu hút sự quan tâm lớn của các nhà giáo dục học, các nhà nghiên cứu lịch sử,
nghiên cứu lý luận và phương pháp
H bộ môn. Trên con đường tìm tòi và sáng
tạo ấy, vấn đề khai thác tối ưu đặc trưng và lợi thế của các nguồn tư liệu lịch sử
trong
H luôn được coi là một trong những nội dung đặc biệt quan trọng.
i sản
văn hoá (DSVH) là một trong những nguồn tư liệu quí giá.
Thanh Hoá là vùng đất có truyền thống lịch sử - văn hoá lâu đời, hầu như mỗi
thời kỳ phát triển, Thanh Hoá đều có những DSVH tiêu biểu, phản ánh dòng chảy
liên tục của lịch sử dân tộc.
ặc biệt, trong thời kỳ từ nguyên thuỷ đến giữa TK
XIX (lớp 10, THPT), Thanh Hoá có hệ thống DSVH vô cùng phong phú với đầy đủ
các loại hình thể hiện... Việc khai thác tốt DSVH tại địa phương trong
HLS sẽ
góp phần quan trọng vào việc kích thích hứng thú học tập của HS, giúp các em học
lịch sử một cách chủ động, hứng thú và hiệu quả và là một trong những biện pháp
tích cực, góp phần đổi mới phương pháp
H theo hướng coi trọng phát triển phẩm
chất, năng lực của người học.
Vị trí quan trọng của việc khai thác và sử dụng DSVH trong DH không chỉ
được thể hiện ở quan điểm lý luận, mà còn được cụ thể hoá bằng các chỉ đạo trong
ông văn liên ngành Số 73-H
T-BVHTTDL ngày 16/01/2013 về “ ướng
dẫn sử dụng DSVH trong DH ở trường phổ thông, TTGDTX”.
Tại Thanh Hóa, giáo viên (GV) phổ thông đã được tập huấn vấn đề trên vào
tháng 11/2013 với sự nhận thức thấu đáo về giá trị của DSVH trong DH. Tuy
nhiên, qua khảo sát sơ bộ của chúng tôi thì việc lựa chọn và sử dụng DSVH với đa
số GV vẫn rất lúng túng, chưa hiệu quả.
Với những lý do trên, chúng tôi đã chọn vấn đề “Sử dụng DSVH tại địa
phương trong DHLS Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa TK XIX) ở trường
2
THPT tỉnh Thanh Hóa” làm luận án Tiến sĩ của mình. Thành công của đề tài sẽ
góp phần tích cực đối với quá trình đổi mới và nâng cao chất lượng HLS ở trường
phổ thông hiện nay.
2. ối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài
Là quá trình sử dụng SVH tại địa phương trong HLS Việt Nam (từ nguyên
thuỷ đến giữa TK X X) ở trường THPT tỉnh Thanh Hóa. Trong đó, tập trung vào
các hình thức, biện pháp sử dụng.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu lí luận về sử dụng
sử dụng
SVH tại địa phương trong
SVH trong
HLS; đề xuất các biện pháp
H một số bài nội khoá và hoạt động ngoại
khoá, phần lịch sử Việt Nam, lớp 10 THPT (chương trình chuẩn)
-
iều tra thực tiễn HLS và sử dụng
SVH tại địa phương trong
HLS tại
các trường THPT tiêu biểu trên cả 3 vùng miền: miền núi, đồng bằng, miền biển; ở
các địa bàn: thành phố, thị xã, nông thôn.
- Thực nghiệm sư phạm (TNSP) từng phần và toàn phần thông qua một số
bài nội khoá và chủ đề ngoại khoá thuộc phần lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ
đến giữa TK X X), lớp 10, THPT tại những trường tiêu biểu của tỉnh Thanh Hoá.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1.Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở khẳng định tầm quan trọng của
SVH trong
HLS ở trường phổ
thông, luận án lựa chọn, xác định những nội dung SVH tiêu biểu ở địa phương và
tập trung đề xuất những hình thức, biện pháp sử dụng nhằm nâng cao chất lượng
HLS lớp 10 ở các trường THPT tỉnh Thanh Hóa.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
ể thực hiện mục tiêu trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ
cụ thể sau:
- Tìm hiểu tài liệu giáo dục học, tâm lý học, giáo dục lịch sử và lịch sử văn
hóa liên quan đến đề tài.
- Tìm hiểu thực trạng việc sử dụng
Thanh Hóa.
SVH trong
HLS ở trường THPT tỉnh
3
- Tìm hiểu chương trình sách giáo khoa Lịch sử Việt Nam, lớp 10 để xác định
những nội dung
SVH ở địa phương cần khai thác sử dụng trong
HLS tại các
trường THPT tỉnh Thanh Hóa.
- ề xuất các hình thức, biện pháp sử dụng SVH tại địa phương trong HLS
Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa TK X X), lớp 10 ở các trường THPT tỉnh
Thanh Hóa.
- TNSP khẳng định tính khoa học, tính khả thi của các biện pháp mà đề tài đã
đề xuất.
4. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở phương pháp luận
Thực hiện đề tài, chúng tôi dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa
Mác - Lênin, tư tưởng Hồ hí Minh và quan điểm của
ảng về giáo dục và giáo
dục lịch sử.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
- Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết: phân tích tổng hợp các tài liệu về
giáo dục học, tâm lý học, phương pháp
HLS, các tài liệu lịch sử, tài liệu văn hóa
liên quan đến đề tài luận án; Nghiên cứu, phân tích chương trình, sách giáo khoa
Lịch sử, lớp 10 để xác định nội dung cần sử dụng SVH trong H.
- Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: điều tra, khảo sát thực trạng
bằng việc sử dụng phiếu điều tra, phỏng vấn sâu, quan sát dự giờ, kiểm tra đánh
giá... để làm rõ tình hình sử dụng SVH trong HLS ở trường THPT.
- TNSP: thiết kế bài để tiến hành thực nghiệm (TN) từng phần và toàn phần
nhằm kiểm chứng những biện pháp mà luận án đề xuất.
- Sử dụng toán học thống kê: để xử lý kết quả TNSP, so sánh các giá trị thu
được giữa lớp TN và lớp đối chứng.
ó là cơ sở nhằm đánh giá hiệu quả của các
biện pháp luận án đề xuất.
5.
iả thuyết khoa học
Trong thực tiễn, việc sử dụng
SVH trong
HLS ở các trường THPT nói
chung, trường THPT tỉnh Thanh Hoá nói riêng còn nhiều bất cập. Nếu
trường THPT vận dụng các biện pháp sử dụng
V các
SVH tại địa phương như luận án
đã đề xuất sẽ góp phần nâng cao chất lượng H bộ môn Lịch sử hiện nay.
4
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
- Ý nghĩa khoa học: kết quả nghiên cứu của luận án góp phần làm phong phú
thêm lý luận
H bộ môn về vấn đề sử dụng
SVH trong
HLS ở trường phổ
thông, đặc biệt là đối với các SVH tại địa phương.
- Ý nghĩa thực tiễn: việc xác định được nội dung hệ thống các
SVH ở địa
phương cũng như đề xuất được các hình thức và biện pháp sử dụng trong
HLS
Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa TK X X) ở trường THPT tỉnh Thanh Hoá sẽ
góp phần nâng cao chất lượng H bộ môn.
Luận án là tài liệu tham khảo bổ ích cho
V, sinh viên, học viên cao học...
ngành Sư phạm lịch sử ở các trường ại học và ao đẳng nói chung.
7. óng góp của luận án
- Luận án tiếp tục khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng
SVH trong
HLS, đặc biệt là SVH tại địa phương.
- Phác họa được bức tranh về thực tiễn việc sử dụng SVH trong HLS ở các
trường THPT tỉnh Thanh Hóa.
- Lựa chọn được hệ thống SVH và xác định được nội dung của các SVH ở
địa phương có thể sử dụng trong
H phần lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến
giữa TK X X) THPT.
- Xác định được những yêu cầu và đề xuất hình thức, biện pháp sử dụng
SVH góp phần nâng cao chất lượng
H bộ môn ở các trường THPT tỉnh
Thanh Hóa.
8. Cấu trúc luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án bao gồm 4 chương, với cấu trúc
như sau:
Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề t i
Chương 2: Sử dụng di sản văn hoá tại địa phương trong dạy học lịch sử ở
trường phổ thông - Lý luận v thực tiễn.
Chương 3:
ình thức v biện pháp sử dụng di sản văn hóa tại Thanh
oá trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa thế kỷ XIX)
T PT ở địa phương
Chương 4: Thực nghiệm sư phạm.
5
C ƢƠN
TỔN
QUAN CÁC CÔN
1
TRÌN
N
ÊN CỨU
LIÊN QUAN ẾN Ề T
1.1. Các công trình nghiên cứu về sử dụng di sản văn hóa trong dạy học
Ở phần này, chúng tôi tập trung phân tích, đánh giá kết quả nghiên cứu của các
nhà giáo dục học, tâm lý học, giáo dục lịch sử nước ngoài (như Liên Xô, Hoa Kì, Hà
Lan, Anh, Pháp, Trung Quốc... ) và Việt Nam liên quan đến đề tài luận án để làm rõ
các vấn đề sau:
- Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng đồ dùng trực quan, tài liệu DH, đặc biệt là
SVH, tài liệu về văn hoá trong H nói chung, HLS nói riêng.
- iá trị của môi trường thực tế, môi trường văn hoá trong H.
- Vai trò của hình thức H tại thực địa và tham quan ngoại khoá... đối với việc
phát huy giá trị của SVH.
Trên cơ sở đó, kế thừa những kết quả nghiên cứu và tiếp tục làm rõ các vấn đề
còn tồn tại.
1.2. Các công trình nghiên cứu về di sản văn hóa và di sản văn hóa tại
Thanh Hoá
Chúng tôi tập trung phân tích, đánh giá các công trình nghiên cứu về
SVH
và SVH tại Thanh Hoá để làm rõ các vấn đề sau:
- ác quan niệm về SVH, các loại hình và đặc điểm SVH.
- Quan điểm của các nhà nghiên cứu về giá trị quan trọng của SVH trong các
lĩnh vực của cuộc sống - trong đó có lĩnh vực giáo dục & đào tạo.
- Những định hướng phát huy giá trị SVH dân tộc trong công tác giáo dục và
đào tạo thế hệ trẻ.
- Xác định những giá trị DSVH ở Thanh Hóa trên một số lĩnh vực văn hoá,
lịch sử, xã hội... ; đánh giá thực trạng và giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị.
1.3. Những vấn đề luận án kế thừa và cần tiếp tục nghiên cứu
Trên cơ sở kế thừa các công trình liên quan, đề tài sẽ tiếp tục tập trung giải
quyết những vấn đề cơ bản sau đây:
6
- Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và khảo sát thực tế, xem xét vị trí và tầm quan
trọng của
SVH cũng như việc sử dụng
SVH ở Thanh Hoá trong
HLS ở các
trường THPT tỉnh Thanh hoá.
- Làm rõ những căn cứ lựa chọn và lựa chọn các
dụng trong
HLS nói chung, trực tiếp là
SVH tại Thanh Hoá để sử
HLS Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến
giữa TK X X) ở các trường THPT tỉnh Thanh Hoá.
- Trên cơ sở vận dụng các quan điểm lý luận
biện pháp sử dụng
H liên quan, đề xuất được các
SVH tại Thanh Hoá trong DHLS Việt Nam (từ nguyên thuỷ
đến giữa TK X X) ở trường THPT tỉnh Thanh Hoá.
- Triển khai việc
H cụ thể theo lý thuyết đã nghiên cứu và tiến hành TN kết
quả nghiên cứu để rút ra các kết luận khoa học của đề tài.
7
C ƢƠN
SỬ DỤN
TRON
D Y
D SẢN VĂN
ỌC LỊC
2
ÓA T
ỊA P ƢƠN
SỬ Ở TRƢ N
P Ổ T ÔN
- LÝ LUẬN V T ỰC T ỄN
2.1. Cơ sở lý luận.
2.1.1. Quan niệm về di sản văn hóa và di sản văn hóa tại địa phương
2.1.1.1. Di sản văn hóa
Trên cơ sở phân tích các khái niệm DSVH, chúng tôi cho rằng DSVH là tổng
thể những t i nguyên văn hoá truyền thống trong hệ thống giá trị của xã h i, bao
gồm cả hai loại hình văn hoá vật chất v văn hoá tinh thần. DSV nói chung chứa
đựng những giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học được chủ thể nhận thức, qua đó,
đóng góp trở lại v o quá trình xây dựng v phát triển của mỗi dân t c.
2.1.1.2. Quan niệm về di sản văn hóa tại địa phương
SVH tại địa phương là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn
hoá, khoa học, được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác tại mỗi địa phương,
do cộng đồng các dân tộc từng cư trú, sinh sống ở đây sáng tạo ra.
SVH tại mỗi
địa phương, phản ánh những nét riêng của địa phương nhưng là một bộ phận của
SVH dân tộc, phản ánh những giá trị lịch sử - văn hoá chung của dân tộc.
Việc phát huy những giá trị của
SVH tại địa phương trong quá trình xây
dựng và phát triển đất nước nói chung, quá trình
H nói riêng rất cần thiết. Hoạt
động đó không chỉ có ý nghĩa thiết thực đối với việc nâng cao chất lượng
H mà
còn phát huy giá trị của SVH trong đời sống xã hội.
2.1.2. Phân loại và đặc điểm của di sản văn hóa
ựa vào những tiêu chí khác nhau có nhiều cách phân loại hệ thống
SVH.
Tuy nhiên, để thống nhất cách sử dụng, chúng tôi căn cứ vào định nghĩa về
SVH thể hiện qua
ông ước 1972 và 2003 của UN S O và Luật di sản văn
hóa Việt Nam (công bố năm 2001, được chỉnh sửa năm 2009) và sử dụng cách
phân loại dựa vào dạng thức tồn tại. Theo đó,
là
SVH vật thể và
SVH phi vật thể.
SVH bao gồm cả hai loại hình
8
2.1.3. Quan niệm về sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử ở trường
phổ thông
Sử dụng
liệu về
SVH trong
HLS ở trường phổ thông tức là dùng
SVH hoặc tài
SVH một cách có mục đích, có chọn lọc, có phương pháp và kế hoạch
trong quá trình
H nhằm đạt mục tiêu môn Lịch sử. Từ đó, góp phần thực hiện
mục tiêu của giáo dục phổ thông và mục tiêu giáo dục nói chung.
2.1.4. Đặc điểm của con đường hình thành kiến thức lịch sử ở trường phổ thông
Con đường hình thành kiến thức lịch sử cho HS có những đặc điểm riêng, khác biệt
được thực hiện thông qua việc cung cấp sự kiện, tạo biểu tượng, hình th nh khái niệm,
nêu quy luật, rút b i học, kinh nghiệm lịch sử cho hiện tại.
ặc điểm của con đường hình thành kiến thức lịch sử ở trường phổ thông cho thấy
sử dụng SVH tại địa phương có giá trị thiết thực đối với quá trình H bộ môn. SVH
tại địa phương có giá trị đặc biệt quan trọng trong việc hình thành các biểu tượng lịch sử,
đó là cơ sở để HS đi sâu tìm hiểu bản chất sự kiện, hình thành khái niệm và nêu quy luật
lịch sử. Mặt khác, đây còn là biện pháp hiệu quả để giáo dục truyền thống dân tộc, định
hướng thái độ cho HS. Từ đó, góp phần hoàn thành mục tiêu bộ môn, nhất là những phẩm
chất, năng lực đặc thù của môn học cũng như năng lực chung được xác định trong
Chương trình giáo dục phổ thông mới.
2.1.5. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng di sản văn hóa tại địa phương trong
dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
2.1.5.1. Vai trò
SVH tại địa phương trong quá trình HLS ở trường phổ thông có những vai
trò cụ thể sau:
- Là một trong những nguồn sử liệu quý báu đã phản ánh, tái hiện lại các sự
kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử một cách sinh động và gần gũi; Là bức tranh sinh
động về các mặt đời sống kinh tế, văn hóa xã hội của dân tộc ta qua các thời kỳ.
- SVH tại địa phương là phương tiện trực quan có giá trị trong HLS.
-
SVH là nơi bảo lưu giá trị truyền thống một cách sinh động, là môi trường
và phương tiện giáo dục sâu s c đối với thế hệ trẻ.
9
2.1.5.2. Ý nghĩa
- Về kiến thức: Sử dụng DSVH tại địa phương góp phần cụ thể hóa, làm sáng
tỏ kiến thức cơ bản, hỗ trợ quá trình hình thành kiến thức lịch sử cho HS; nâng cao
tính trực quan, qua đó, giúp HS hình thành biểu tượng lịch sử; kích thích hứng thú,
đẩy mạnh hoạt động nhận thức và mở rộng nguồn kiến thức cho HS.
- Về kĩ năng: sử dụng DSVH tại địa phương trong
HLS tạo điều kiện
cho HS phát triển nhiều kĩ năng quan trọng, từ kĩ năng bộ môn đến các kĩ năng
sống nói chung.
- Về thái đ : sử dụng
SVH tại địa phương trong
cảm chân thực đối với các sự kiện, nhân vật lịch sử.
HLS giúp HS bộc lộ xúc
ồng thời, có ý nghĩa sâu s c
trong việc giáo dục truyền thống tốt đẹp của dân tộc, rèn luyện cho HS thói quen
làm việc nghiêm túc, khoa học và góp phần giáo dục cho HS ý thức trách nhiệm
bảo vệ các SVH nói chung.
Trên cơ sở đó, sử dụng
SVH tại địa phương trong HLS còn góp phần hình
thành và phát triển các năng lực cho HS như năng lực quan sát, năng lực tự học,
năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực quản lý, năng lực giao tiếp,
năng lực hợp tác…
2.1.6. Nội dung các di sản văn hóa tại Thanh Hoá cần thiết sử dụng trong dạy
học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa TK XIX), THPT ở địa phương
Trên cơ sở xác định những yêu cầu cơ bản khi lựa chọn SVH tại địa phương,
chúng tôi đã hệ thống hóa những nội dung
S có thể sử dụng trong DHLS Việt
Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa TK X X) ở trường THPT. Nội dung đầy đủ được
chúng tôi trình bày cụ thể trong phần phụ lục của luận án.
2.2. Cơ sở thực tiễn
ể làm rõ hơn thực tiễn DHLS nói chung, thực tiễn sử dụng DSVH trong
DHLS tại Thanh Hoá nói riêng, chúng tôi đã tiến hành điều tra, khảo sát thực tiễn.
Nội dung điều tra, khảo sát tập trung vào việc thu thập thông tin về thái độ, đánh
giá của GV và HS đổi với bộ môn Lịch sử; nhận thức của GV và HS về
SVH và
vai trò, ý nghĩa của SVH trong HLS; thực trạng của việc sử dụng DSVH tại địa
10
phương trong DHLS ở trường THPT.
Như vậy, với Chương hai, chúng tôi đã giải quyết cơ bản về cơ sở lý luận và
thực tiễn của vấn đề nghiên cứu. Với các nội dung đã trình bày, có thể khẳng định
rõ hơn vị trí và tầm quan trọng của SVH tại địa phương trong HLS ở trường phổ
thông.
Tuy nhiên, thực tế H nói chung và
HLS ở địa phương tỉnh Thanh Hoá nói
riêng, vấn đề khai thác và sử dụng giá trị của SVH, bên cạnh những cố g ng, vẫn
còn không ít những hạn chế và bất cập. Những hạn chế ấy không chỉ dừng lại ở
nhận thức, xác định tầm quan trọng của
SVH mà chủ yếu là ở phương pháp
H,
ở cách thức lựa chọn nội dung và vận dụng linh hoạt hệ thống phương pháp trong
H cụ thể nhằm thực hiện có hiệu qủa nhiệm vụ
THPT tỉnh Thanh Hoá.
H và giáo dục cho các trường
11
C ƢƠN
ÌN
3
T ỨC V B ỆN P ÁP SỬ DỤN
D SẢN VĂN
OÁ T
THANH HOÁ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (TỪ NGUYÊN THUỶ
ẾN
ỮA T Ế KỶ X X) TRƢ N
T PT Ở ỊA P ƢƠN
3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản phần lịch sử Việt Nam (từ nguyên thủy
đến giữa TK X X) ở trƣờng T PT
Việc xác định rõ vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam
lớp 10 (từ nguyên thủy đến giữa TK X X) có ý nghĩa quan trọng, là cơ sở để
lựa chọn những nội dung
V
S, hình thức và biện pháp phù hợp sử dụng trong quá
trình DH bộ môn ở địa phương.
3.2. Yêu cầu cơ bản khi lựa chọn hình thức và biện pháp sử dụng di sản
văn hóa tại Thanh Hoá trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến
giữa TK XIX), THPT ở địa phƣơng.
- ảm bảo mục tiêu giáo dục bộ môn
- ảm bảo tính khoa học, tính sư phạm
- ảm bảo tính trực quan sinh động
- Tăng cường hoạt động trải nghiệm, tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS.
- a dạng hoá các hình thức, phương pháp H
3.3.
ình thức sử dụng di sản văn hóa tại Thanh
oá trong dạy học lịch
sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa TK X X) T PT ở địa phƣơng.
3.3.1. Sử dụng tài liệu di sản văn hóa trong bài học n i khoá trên lớp
Trong giờ học nội khoá trên lớp, cho dù là nằm cạnh hoặc trong vùng có
SVH, thì cũng là giờ học chỉ diễn ra trên lớp, nó khác với giờ học nội khoá diễn
ra tại DS. hính vì thế, việc chọn lựa được các biện pháp hợp lý, hiệu quả để khai
thác tối ưu giá trị của
SVH tại địa phương cho các giờ nội khoá trên lớp là đặc
biệt quan trọng. ây là hình thức DH chiếm ưu thế ở trường phổ thông hiện nay, vì
vậy, để khai thác và phát huy tối ưu giá trị của các
SVH tại địa phương phù hợp
với loại bài học này, chúng tôi ưu tiên dành riêng một mục để xác định các biện
pháp sử dụng.
12
3.3.2. Tổ chức dạy học bài lịch sử n i khoá tại di sản văn hóa
Bài học lịch sử không chỉ được tiến hành trên lớp mà còn được tiến hành tại
nơi có
SVH. Bài học lịch sử tại
SVH có ý nghĩa lớn trong việc phát triển toàn
diện HS. Tuy nhiên, khi tiến hành bài học lịch sử tại địa điểm DS, GV ngoài việc
tuân thủ những yêu cầu đối với bài học lịch sử nói chung còn cần chú ý những yêu
cầu riêng, như: lựa chọn bài học phù hợp với
SVH và các điều kiện tiến hành;
việc chuẩn bị chu đáo là yếu tố quyết định; chú ý xác định rõ mối quan hệ giữa nội
dung bài học và DS; chú ý phát huy tính trực quan, phát triển các hoạt động nhận
thức tích cực độc lập của HS…
3.3.3. Sử dụng di sản văn hóa trong tổ chức dạy học bài lịch sử địa phương
Thanh Hoá
Khi dạy bài lịch sử địa phương, vấn đề khai thác tư liệu về các SVH cũng là
nội dung phải đặc biệt quan tâm.
ể đạt hiệu quả trong bài học lịch sử địa phương, khi sử dụng DSVH tại
Thanh Hóa, GV cần kết hợp với các biện pháp, kĩ thuật DH hiện đại phù hợp với
việc DH theo chủ đề, như:
(nhóm bể cá,
H dự án, DH hợp đồng, các biện pháp DH theo nhóm
H theo góc, khăn phủ bàn, DH mảnh ghép...). Trong phạm vi luận
án, chúng tôi lựa chọn hình thức và biện pháp tiêu biểu để tổ chức DH bài lịch sử
địa phương. Trên cơ sở đó, gợi ý những giải pháp hiệu quả cho
V các trường
THPT tỉnh Thanh Hóa lựa chọn chủ đề cũng như phương pháp tiến hành đối với
loại bài học này. Cụ thể, chúng tôi tiến hành TN bài học lịch sử địa phương tại DS
với phương pháp H dự án theo hướng đổi mới hiện nay.
Phần tổ chức thực hiện và đánh giá hiệu quả giờ học được chúng tôi trình bày
cụ thể tại hương 4 - “Thực nghiệp sư phạm” của luận án.
3.3.4. Sử dụng di sản văn hóa trong các hoạt đ ng ngoại khoá
Việc tăng cường và đổi mới hoạt động ngoại khoá hiện nay trở thành yêu cầu
mang tính khách quan và bức thiết. Khi sử dụng DS tại địa phương để tổ chức các
hoạt động ngoại khoá, GV cần tuân thủ các yêu cầu cơ bản như: lựa chọn DS phải
dựa trên cơ sở các sự kiện cơ bản, điển hình nhằm giúp HS mở rộng và hiểu sâu s c
kiến thức trong chương trình nội khoá; cần có sự phối hợp, hỗ trợ, giúp đỡ của các
13
cơ quan quản lý, các tổ chức hoặc nhà khoa học; cần xây dựng kế hoạch phối hợp
với các bộ môn khác; căn cứ vào những điều kiện cụ thể chủ động lựa chọn nội
dung, hình thức ngoại khoá phù hợp...
Trên cơ sở những yêu cầu cơ bản của hoạt động này, chúng tôi đề xuất một số
hình thức sử dụng hiệu quả là:
3.3.4.1. Tổ chức hoạt đ ng trải nghiệm tại di sản
Tổ chức các hoạt động trải nghiệm tại
S là biện pháp hiệu quả trong hoạt
động ngoại khoá. ể tổ chức cho HS các hoạt động này, V cần thực hiện theo các
bước sau:
+ ước 1: Lập kế hoạch và phê duyệt kế hoạch.
+ ước 2: Xây dựng kịch bản chương trình chi tiết và triển khai thực hiện .
+ ước 3: Tổ chức cho HS các hoạt động trải nghiệm tại S.
+ ước 4:
V cho HS rút ra những bài học, tổ chức đánh giá và nhận xét về
chương trình.
ể kiểm chứng hiệu quả của hình thức ngoại khoá trên, căn cứ những yêu
cầu và các bước thực hiện luận án đề xuất, chúng tôi đã tiến hành tổ chức thực
nghiệm cho HS Lớp 10 3 - THPT Thường Xuân 2 (Thường Xuân, Thanh Hoá)
tại
S thế giới thành Nhà Hồ. Nội dung và hiệu quả của chương trình trải
nghiệm được chúng tôi trình bày rõ tại hương 4 - “Thực nghiệm sư phạm” của
luận án.
3.3.4.2. Tổ chức sưu tầm t i liệu, tranh ảnh về di sản văn hóa ở địa phương để
triển lãm hoặc ra báo học tập
Tổ chức sưu tầm tài liệu, tranh ảnh về
SVH ở địa phương để giới thiệu, ra
báo học tập hoặc triển lãm…là hoạt động ngoại khoá có giá trị cao trong việc hỗ trợ
tìm kiếm nguồn tư liệu cho bài học nội khoá. Hoạt động này cần được tổ chức
thường xuyên, g n liền với việc chuẩn bị nguồn tài liệu học tập cho chương trình
nội khoá.
ối với hoạt động ngoại khoá này, khi tổ chức,
V cần chú ý việc phân
công nhiệm vụ phù hợp, hướng dẫn HS cụ thể cách thức sưu tầm, địa điểm sưu tầm,
phương pháp phân loại và chọn lọc tài liệu, cách s p xếp, trình bày tư liệu…
14
3.3.4.3. Sử dụng di sản văn hóa ở địa phương để tổ chức các cu c thi tìm hiểu về
lịch sử
ây là biện pháp giúp HS được làm việc trực tiếp với nguồn tài liệu sống động là
SVH tại địa phương. Trên cơ sở đó, các em học lịch sử một cách chủ động và tích
cực, rèn luyện kĩ năng khai thác và sử dụng nguồn tư liệu trong quá trình học tập. ây
cũng chính là cơ hội để các em thể hiện tình cảm, thái độ trân trọng, lòng tự hào đối
với truyền thống quê hương thông qua việc tìm hiểu về S.
3.3.4.4. Sử dụng di sản văn hóa ở địa phương trong tổ chức các dạ h i lịch sử
ạ hội lịch sử là một biện pháp tổ chức hoạt động ngoại khoá phổ biến,
không chỉ của một môn mà còn là hoạt động liên môn và liên đoàn thể. Thông
thường, dạ hội lịch sử chỉ được tổ chức nhân dịp kỷ niệm những sự kiện lớn của
dân tộc hoặc của địa phương.
ây cũng là dịp bộ môn lịch sử thể hiện được vai
trò đặc trưng của mình trong giáo dục truyền thống dân tộc cũng như thể hiện
được vai trò và vị trí của giáo dục lịch sử với xã hội. Với các địa phương có nhiều
di tích lịch sử và
SVH như Thanh Hoá, việc tổ chức dạ hội lịch sử có chủ đề về
SVH là vô cùng quan trọng.
Trong dạ hội lịch sử chủ đề về
động ngoại khoá g n với
SVH, có thể tổ chức tổng hợp nhiều hoạt
S, trong đó, chủ yếu có các hoạt động sau đây: Tổ chức
mít tinh kỷ niệm nhân vật và sự kiện lịch sử g n với SVH; nói chuyện lịch sử về
DSVH; tổ chức các hoạt động sân khấu hoá: biểu diễn văn hoá, văn nghệ truyền
thống, các trò chơi dân gian; thi vẽ tranh, chụp ảnh
SVH để tổ chức triển lãm tại
DSVH; thi tuyên truyền viên giới thiệu về SVH tại địa phương...
iện pháp tổ chức này tạo cơ hội cho HS được rèn luyện, phát triển toàn diện.
Vì vậy, cần được chú ý tổ chức trong dịp các ngày lễ lớn ở trường phổ thông.
3.3.4.5. Tổ chức các hoạt đ ng chăm sóc, bảo vệ di sản văn hóa ở địa phương
Việc tổ chức các hoạt động chăm sóc, bảo vệ
pháp quan trọng trong việc phát huy giá trị của các
SVH ở địa phương là biện
SVH trong việc giáo dục
truyền thống cho thế hệ trẻ, g n nhà trường với đời sống xã hội, g n “học đi
đôi với h nh”, tăng cường mối quan hệ giữa nhà trường và địa phương... Khi
tổ chức hoạt động ngoại khoá này,
V cần lưu ý việc xây dựng kế hoạch phải
15
trên cơ sở phối hợp chặt chẽ với
an quản lý
S, ưu tiên những
S trong địa
bàn trường đóng để thuận lợi cho việc di chuyển của HS, nhấn mạnh tính
thường xuyên.
3.4. Biện pháp sử dụng di sản văn hóa tại Thanh
óa trong dạy học lịch sử
Việt Nam (từ nguyên thủy đến giữa TK X X) T PT ở địa phƣơng
3.4.1. Sử dụng di sản văn hóa để nêu vấn đề - kích thích hứng thú, xác định
đ ng cơ học tập của học sinh
Sử dụng
SVH tại địa phương để gây hứng thú, kích thích nhu cầu học tập
của HS là một biện pháp sư phạm khả thi, có tính thực tế cao. ể khởi động giờ học
lịch sử, V có thể sử dụng hình ảnh hoặc tài liệu về S để nêu vấn đề, đưa HS vào
tình huống có vấn đề gây hứng thú, xác định động cơ và kích thích nhu cầu học tập
của HS. Khi sử dụng, V có thể thực hiện theo các bước sau:
-
ước 1:
V trình chiếu hình ảnh về
S/ hoặc sử dụng tư liệu về
S liên
quan mật thiết đến sự kiện cơ bản của bài học.
- ước 2:
V tổ chức cho HS nhận diện sự kiện thông qua hình ảnh/ hoặc tư
liệu về S.
- ước 3: V trình bày nêu vấn đề, đưa HS vào tình huống cần giải quyết.
ây là biện pháp sư phạm mang tính cơ sở điều khiển toàn bộ hoạt động tư
duy của HS trong giờ học.
3.4.2. Sử dụng tài liệu di sản văn hóa để tạo biểu tượng lịch sử, hình thành
kiến thức mới
Thực tế,
SVH tại địa phương có ưu thế đặc biệt trong khâu tạo biểu tượng
lịch sử, hình thành kiến thức mới. Trong xu thế đổi mới hiện nay, việc vận dụng
các phương pháp
thiết.
H tích cực trong
H nói chung và
ể giúp nâng cao hiệu quả sử dụng
HLS nói riêng là rất cần
SVH tại địa phương, chúng tôi đề xuất
vận dụng một số phương pháp H tích cực sau đây:
a, Vận dụng các phương pháp đóng vai, sân khấu hoá… khi sử dụng DSV tại
địa phương
óng vai hay sân khấu hoá là những phương pháp H mới rất được quan tâm
trong đổi mới
HLS hiện nay. Với các địa phương có
SVH, việc vận dụng các
16
phương pháp này không những là cần thiết mà còn là lợi thế. ể thực hiện, GV có
thể chọn các nhân vật lịch sử g n liền với các SVH ở địa phương; nhân vật có vai
trò “trung gian” giới thiệu để chuẩn bị cho HS thực hiện phương pháp đóng vai
trong giờ lịch sử nội khoá có liên quan. Thậm chí, có thể cho HS đóng vai giải
quyết nhanh các tình huống trên lớp.
Về cơ bản, sử dụng phương pháp này trong
HLS,
V có thể tiến hành theo
các bước sau:
- ước 1: V nêu tình huống nhập vai.
-
ước 2:
V chia nhóm và giao tình huống, nhân vật cho các nhóm.
ồng
thời cung cấp tài liệu hỗ trợ (nếu cần thiết).
- ước 3: HS chủ động xây dựng kịch bản, phân công vai diễn, tập dượt dưới
sự tư vấn, hướng dẫn của V.
- ước 4: HS thể hiện vai diễn trong các tình huống được phân công.
-
ước 5:
V tổ chức cho HS đánh giá, thảo luận về tình huống, nhân vật
được thể hiện.
- ước 6: V chốt ý, rút ra bài học nhận thức.
b, Sử dụng công nghệ thông tin v các phương tiện D hiện đại khai thác thế
mạnh của DSV tại địa phương tạo biểu tượng lịch sử
Vai trò của công nghệ thông tin trong
H, ngoài là phương tiện khai thác tài
liệu, việc truyền tải hình ảnh, âm thanh sống động là lợi thế. Sử dụng SVH tại địa
phương với công nghệ thông tin và các phương tiện
H hiện đại là biện pháp giúp
HS tái tạo sự kiện, hình thành những biểu tượng lịch sử.
V có thể tiến hành theo các bước sau:
- ước 1: ăn cứ mục tiêu bài học,
V lựa chọn hình ảnh
S và trình chiếu
cho HS quan sát.
- ước 2: HS quan sát và trả lời những câu hỏi liên quan đến hình ảnh S.
- ước 3: V tổ chức cho HS thảo luận, nhận xét, rút ra bài học nhận thức.
c, Sử dụng DSV tại địa phương trong thảo luận nhóm
SVH tại địa phương được sử dụng như nguồn tài liệu hoặc phương tiện trực
quan đã góp phần làm phong phú và sinh động hoá nội dung thảo luận; cung cấp dữ
17
liệu sống động hỗ trợ HS nêu ý kiến, tranh luận, bảo vệ quan điểm của mình; tạo
điều kiện sử dụng kết hợp, đa dạng hoá các biện pháp, kỹ thuật
H… Sử dụng
SVH tại địa phương để tổ chức thảo luận tạo biểu tượng lịch sử hoặc giải quyết
vấn đề, tìm ra mối liên hệ bản chất của sự kiện lịch sử,
đối tượng, mục tiêu, nội dung thảo luận để lựa chọn
V cần chú ý căn cứ vào
S phù hợp. Mục đích của
biện pháp này là thông qua thảo luận để làm sáng tỏ hoặc sâu s c thêm kiến thức
lịch sử, tìm bản chất sự kiện, vì vậy,
SVH sẽ giữ vai trò là phương tiện hoặc tài
liệu hỗ trợ quá trình thảo luận, không phải đối tượng thảo luận. Trong quá trình tổ
chức,
V phải chú ý kết hợp việc sử dụng linh hoạt các phương pháp
H nhằm
phát huy giá trị của SVH khi sử dụng trong thảo luận nhóm, giải quyết vấn đề liên
quan đến bài học.
Sử dụng SVH trong các phương pháp H tích cực đặc biệt có ưu thế đối với
việc tạo biểu tượng lịch sử, hình thành kiến thức mới. Những biện pháp đề xuất đã
được TN từng phần tại các trường THPT tiêu biểu trên địa bàn tỉnh Thanh Hoá với
kết quả khả thi cho phép chúng tôi khẳng định đây chính là một trong những giải
pháp hiệu quả kh c phục những tồn tại của môn học.
thú, tình yêu đối với môn Lịch sử cho HS.
ặc biệt, mang lại sự hứng
ồng thời, giúp HS phát triển toàn diện
theo đúng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.
3.4.3. Sử dụng di sản văn hóa để tổ chức đánh giá sự kiện lịch sử
ó nhiều con đường, biện pháp để đánh giá sự kiện lịch sử, trong đó, sử dụng
SVH tại địa phương là một biện pháp hiệu quả bởi đó là sự tiếp nối khâu tạo biểu
tượng, kh c phục tính áp đặt và công thức trong đánh giá.
Khi sử dụng
SVH tại địa phương để tổ chức đánh giá sự kiện lịch sử,
cần chú ý những yêu cầu cơ bản sau: lựa chọn
V
S sử dụng làm phương tiện hỗ trợ
đánh giá phải có mối quan hệ trực tiếp, phản ánh rõ sự phát triển của sự kiện;
V
cần chú ý tính logic của các hoạt động trong khâu tạo biểu tượng và đánh giá sự
kiện, rút ra bài học và nêu quy luật lịch sử...; hệ thống câu hỏi xây dựng mang tính
chất gợi mở, khích lệ việc bộc lộ quan điểm riêng của HS. ó đảm bảo những yêu
cầu cơ bản này, việc sử dụng
thực sự hiệu quả.
SVH tại địa phương tổ chức đánh giá sự kiện mới
18
Sử dụng
SVH tại địa phương để tổ chức cho HS đánh giá sự kiện lịch sử,
V có thể tiến hành theo các bước sau: V trình chiếu hình ảnh S (hoặc nêu nhận
định về
S), sau đó, tổ chức cho HS phân tích bằng hệ thống câu hỏi gợi mở để
kích thích tư duy giúp HS rút ra những nhận định cần thiết.
Kết quả TN từng phần đã giúp chúng tôi có cơ sở để khẳng định sử dụng
SVH kh c phục được tính áp đặt và khiên cưỡng đang tồn tại trong việc tổ chức
cho HS đánh giá sự kiện của H bộ môn.
3.4.4. Sử dụng di sản văn hóa để kiểm tra, đánh giá
Sử dụng tài liệu
SVH tại địa phương tiến hành kiểm tra không chỉ đánh giá
được toàn diện HS mà thực sự đây còn là biện pháp quan trọng góp phần thực hiện
việc đổi mới quan điểm giáo dục - từ tiếp cận nội dung, trang bị kiến thức sang phát
triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học.
khi sử dụng
ể phát huy năng lực người học,
SVH trong kiểm tra, đánh giá (đối với cả hai hình thức kiểm tra
miệng và kiểm tra viết), V có thể tiến hành với một số biện pháp như:
- Sử dụng DSV như m t loại đồ dùng trực quan, m t phương tiện hỗ trợ việc
kiểm tra, đánh giá.
- Sử dụng t i liệu th nh văn tại địa phương để kiểm tra, đánh giá.
Ngoài ra, trong xu thế đa dạng hoá hoạt động kiểm tra, đánh giá,
V còn có
thể sử dụng SVH trong các hình thức chuẩn bị hồ sơ học tập; tổ chức sưu tầm, tập
hợp tài liệu về
S trong các hoạt động tự học chuẩn bị cho việc tiếp thu kiến thức
mới hoặc củng cố bài….
3.4.5. Sử dụng di sản văn hóa ra bài tập rèn luyện năng lực tự học
iện pháp này có thể thực hiện trước hoặc sau khi tiến hành bài học trên lớp,
tùy thuộc mục tiêu và nội dung từng bài.
dạy kiến thức mới,
ối với mục tiêu hỗ trợ cho việc giảng
V cần giao nhiệm vụ cho HS trước khi tiến hành bài học trên
lớp. ối với mục tiêu củng cố kiến thức bài hoặc chương, V cần giao sau khi HS
đã được học những nội dung kiến thức liên quan đến S.
Với hương 3 của luận án, chúng tôi đã giải quyết những vấn đề cơ bản về hình
thức và biện pháp sử dụng SVH ở Thanh Hoá trong DHLS ở trường THPT. húng tôi
khẳng định SVH có thể được sử dụng hiệu quả trong tất cả các hình thức tổ chức H
cơ bản, đó là bài nội khoá trên lớp, nội khoá tại S và hoạt động ngoại khoá.
- Xem thêm -