Tài liệu SỰ CHUYỂN ĐỔI CÔNG NĂNG NHỮNG KIẾN TRÚC CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA TẠI TP.HCM

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC TP. HỒ CHÍ MINH ----------------- LƯU THỊ THANH TRANG SỰ CHUYỂN ĐỔI CÔNG NĂNG NHỮNG KIẾN TRÚC CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA TẠI TP.HCM TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KIẾN TRÚC TP. HỒ CHÍ MINH 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC TP. HỒ CHÍ MINH ----------------LƯU THỊ THANH TRANG SỰ CHUYỂN ĐỔI CÔNG NĂNG NHỮNG KIẾN TRÚC CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA TẠI TP.HCM CHUYÊN NGÀNH: KIẾN TRÚC MÃ SỐ:60.58.01.02 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KIẾN TRÚC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. LÊ THANH SƠN TP. HỒ CHÍ MINH 2016 MỤC LỤC Phần 1 – MỞ ĐẦU ...................................................................................... 1 1 Đặt vấn đề ..................................................................................... 1 2 Tổng quan về những nghiên cứu liên quan đến đề tài ................... 2 3 Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................... 3 4 Nội dung nghiên cứu ..................................................................... 4 5 Qui mô và Giới hạn nghiên cứu .................................................... 4 6 Phương pháp nghiên cứu............................................................... 4 Phần 2 – NỘI DUNG .................................................................................. 5 CHƯƠNG 1 – TỔNG QUAN VỀ SỰ CĐCN NHỮNG KIẾN TRÚC CŨ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA .............................................. 5 1.1 Tiềm năng CĐCN của kiến trúc cũ có giá trị ở Tp. HCM ......... 5 1.1.1 Thực trạng của Kiến trúc cũ có giá trị ở Tp. HCM ............ 5 1.1.2 Tiềm năng CĐCN .............................................................. 6 1.2 Khái quát thực trạng công tác CĐCN kiến trúc cũ có giá trị thành công trình văn hóa ở Tp. HCM .................................................. 6 1.2.1 Thuận lợi ............................................................................ 6 1.2.2 Một số hạn chế ................................................................... 7 1.3 Một số ví dụ điển hình về CĐCN ở Việt Nam và trên Thế giới 8 1.3.1 Các trường hợp ở Việt Nam ............................................... 8 1.3.2 Các trường hợp trên thế giới .............................................. 9 CHƯƠNG 2 – CÁC CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ CĐCN CỦA KIẾN TRÚC CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA .........10 2.1 Cơ sở lịch sử ............................................................................10 2.1.1 Sự hình thành kiến trúc cũ có giá trị khu vực Trung tâm lịch sử đô thị qua các thời kỳ .................................................................10 2.1.2 Quá trình đô thị hóa và sự phát triển của đời sống kinh tế - văn hóa – xã hội. .............................................................................11 20 2.2 Cơ sở thực tiễn ..........................................................................11 2.2.1 Chiến lược quy hoạch bảo tồn và phát triển khu vực trung Phần 3 – KẾT LUẬN Trải qua quá trình phát triển đô thị của Tp. HCM, sự hình thành hệ tâm hiện hữu Tp. HCM ...................................................................11 thống kiến trúc cũ có giá trị qua các giai đoạn lịch sử khác nhau là 2.2.2 điều tất yếu. Trong số đó có nhưng kiến trúc cũ có giá trị hội tụ Nhu cầu thực tiễn về sự CĐCN đối với hệ thống các kiến trúc cũ có giá trị của Tp. HCM .......................................................12 2.3 Cơ sở lý luận .............................................................................13 những giá trị cao về lịch sử, văn hóa, cũng như kinh tế xã hội dẫn đến nhu cầu về việc cần phải lưu giữ chúng cho sự phát triển bền vững 2.3.1 Lý thuyết về bảo tồn, trùng tu ...........................................13 của thành phố. CĐCN là một giải pháp phù hợp cho vấn đề này. 2.3.2 Lý luận về cải tạo thích ứng phát triển (hình thức và nội Việc thực hiện công tác này ở Tp.HCM nhìn chung được thực hiện dung) ..........................................................................................13 trên cơ sở giải quyết các vấn đề cụ thể: 2.3.3 Tư duy lý luận kiến trúc dưới ảnh hưởng của sự phát triển đô thị ..........................................................................................14 CHƯƠNG 3 – ĐÁNH GIÁ VỀ HOẠT ĐỘNG CĐCN KIẾN TRÚC - công năng văn hóa mới được thiết lập - Một số trường hợp tiêu biểu về sự CĐCN kiến trúc cũ có giá trị thành công trình văn hóa ở Tp. HCM .................................................15 Biện pháp nghiệp vụ kỹ thuật về xây dựng cũng như phong cách thiết kế cải tạo BIỂU .......................................................................................................15 3.1 Giải pháp cải tạo về kết cấu, vách ngăn tổ chức không gian, vật liệu bổ sung CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY TẠI TP. HCM QUA CÁC TRƯỜNG HỢP TIÊU Sự tương thích giữa không gian và hình thức kiến trúc cho - Việc cải tạo có thể bổ sung những yếu tố mới nhưng những chi tiết đặc trưng thể hiện giá trị của di sản nhất thiết phải được lưu giữ 3.1.1 Di tích kiến trúc CĐCN thành công trình văn hóa ............15 3.1.2 Công trình có giá trị di sản được CĐCN thành địa điểm văn Thời gian qua, việc thực hiện công tác CĐCN kiến trúc cũ có giá trị hóa ..........................................................................................16 thành công trình văn hóa ở Tp. HCM về cơ bản đã đạt được hiệu quả 3.2 Các giá trị đạt được của việc CĐCN kiến trúc cũ có giá trị thành công trìnhvăn hóa ................................................................................16 nhất địnhtuy nhiên lại đang đứng trước thách thức của sự đô thị hóa. Một thành phố có chiều dài lịch sử và đang phát triển mạnh mẽ như 3.2.1 Giá trị lịch sử .....................................................................16 Tp. HCM luôn cần đặt ra cho mình sự lựa chọn đúng đắn giữa việc 3.2.2 Giá trị văn hóa – nghệ thuật ..............................................17 lưu giữ những cái cũ tốt đẹp và việc xây mới những công trình kiến 3.2.3 Giá trị kinh tế - xã hội .......................................................17 trúc đương đại. Tất nhiên chúng ta không thể giữ lại hay đập bỏ toàn 3.2.3 Giá trị phát triển bền vững ................................................17 bộ, vấn đề then chốt ở đây là sự cân bằng, sự vừa đủ. Vừa đủ để nhận 3.3 Đánh giá về công tác CĐCN kiến trúc cũ có giá trị thành công trình Văn hóa ở Tp. HCM ...................................................................18 diện sự phát triển, vừa đủ để ghi dấu ký ức, vừa đủ để dòng chảy đô thị liền mạch, không ngắt quãng. 19 3.3.3 Một sốđặc trưng đối với việc thiết kế CĐCN cho một kiến 3.3.1 Phương pháp và chất lượng thực hiện ...............................18 trúc cũ có giá trị 3.3.2 Hiệu quả việc CĐCN di sản thành công trình văn hóa ......18 Việc thiết kếCĐCN, không đơn thuần chỉ là thiết kế về kiến trúc, mà 3.3.3 Một số đặc trưng đối với việc thiết kế CĐCN cho một kiến phải là sự kết hợp giữa các chuyên ngành khoa học kỹ thuật, kinh tế, trúc cũ có giá trị ..............................................................................19 văn hóa và du lịch.Sự phối hợp này sẽ đưa ra những định hướng và Phần 3 – KẾT LUẬN ..................................................................... 20 giải pháp cụ thể cho sự “tái sinh” kiến trúc cũ có giá trị. Qua đó sẽ nhận thức được giá trị và hiệu quả của việc làm ngay từ ban đầu. Khi kiến trúc cũ có giá trị được đảm bảo an toàn về sử dụng, việc thiết kế mới bắt đầu được “tầm soát” trên những khía cạnh sau: - Ý tưởng thiết kế chủ đạo: nghiên cứu cụ thể từ công trình được chuyển đổi để phù hợp với dự kiến thiết kế một công trình văn hóa. - Sử dụng và công năng: quyết định chức năng mới cho một di sản cần sự cân nhắc kỹ lưỡng. - Chất lượng thiết kế: luôn để ý tầm quan trọng của những can thiệp đương đại vào công trình chủ thể. - Tôn trọng bối cảnh - Vật liệu và kỹ thuật: cần đạt mức độ cao nhất có thể đồng thời phản ánh tính đương đại - Linh hoạt và chuyển đổi: dự trù được khả năng thay đổi trong tương lai. - Khả năng kinh tế: tạo nguồn thu ổn định để công trình tự phục hồi và bảo dưỡng. - Sự phối hợp: các bên liên quan hợp tác cùng tiếp cận trong một dự án, thay vì chỉ chịu trách nhiệm cho "một phần riêng của họ về dự án" nhằm giải quyết được vấn đề đảm bảo kinh tế với việc bảo tồn . - Hoạt động sau chuyển đổi: dự trù sựthay đổi tương ứng với nhu cầu hiện tại của hoạt động mới. 1 18 Phần 1 – MỞ ĐẦU 3.3 1 công trình Văn hóa ở Tp. HCM Đặt vấn đề Đánh giá về công tácCĐCNkiến trúc cũ có giá trị thành Hình thức và Công Năng là hai trong các yếu tố có khả năng “biến 3.3.1 đổi” ở một công trình kiến trúc. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự  Phương pháp và chất lượng thực hiện Phương pháp biến đổi này, một trong số đó là từ việc cần thiết chuyển đổi công Hình thức được trùng tu, duy trì áp dụng đối với di sản là di tích đã năng (CĐCN) đáp ứng nhu cầu sử dụng của công trình kiến trúc. được công nhận. Thành phố Hồ Chí Minh (Tp. HCM) có một hệ thống các công trình Hình thức được cải tạo, bổ sung yếu tố mới thích ứng với công năng kiến trúc cũ có giá trị lớn lao nhưng đang đứng trước nguy cơ bị mất khi di sản chưa hoặc không đủ giá trị để được xếp hạng di tích. dần vì công năng phục vụ không còn phù hợp với xã hội hiện tại. Nội dung hay công năng của di sản được tiếp cận và chuyển đổi theo Đứng trước sự chuyển biến của xã hội, các kiến trúc cũ có giá trị hướng CĐCN gần gũi: gần gũi về mặt bản chất công năng và gần gũi thường được xử lý theo hai cách. Một là bị đập bỏ hoàn toàn, xây lại về mặt không gian hoạt động (vùng văn hóa). một công trình với chức năng đáp ứng nhu cầu mới tại đúng vị trí cũ. Việc thực hiện chủ yếu qua 4 tác động đó là sự thay đổi về: đồ đạc, Hai là được trao cho một cuộc sống mới, thông qua việc CĐCN bằng vật dụng (stuff); phân khu chức năng (space plan); cơ sở hạ tầng, cách biến đổi hình thức và công năng công trình. trang thiết bị kỹ thuật (services); và lớp vỏ kiến trúc (skin)[32]. Việc thực hiện công tác này đã mở ra một hướng đi mới cho hoạt  Chất lượng động bảo tồn, vừa đảm bảo sự gìn giữ vừa thích ứng với sự phát Nhìn chung chất lượng của công tác CĐCN kiến trúc cũ có giá trị triển. Rất nhiều nơi trên thế giới đã thực hiện và đạt được thành công thành công trình văn hóa ở Tp. HCM còn thấp.Việc thiết kế chưa nhất định trong công tác này, đặc biệt là lĩnh vực công trình văn hóa. được quan tâm đúng mức, đúng cấp độ của công trình. Việc thi công Tp. HCM cũng vậy, nhưng việc thực hiện cụ thể diễn ra như thế nào, còn thô sơ, kỹ thuật kém thậm chí đôi chỗ còn mang tính tạm bợ. đạt hiệu quả ra sao thì câu trả lời vẫn còn bỏ ngỏ. 3.3.2 Qua tìm hiểu, học viên nhận thấy rằng mặc dù là một hoạt động phổ Việc CĐCN các kiến trúc cũ có giá trị thành công trình văn hóađã biến và cần thiết cho xã hội của ngành kiến trúc, nhưng hầu như chưa đem lại cho di sản những đặc tính cụ thể khác biệt: có chương trình nào đi sâu nghiên cứu chi tiết đến vấn đề này. Thiết Tính địa điểm (tinh thần nơi chốn) – “nơi chốn mới” nghĩ đây là một sự cấp thiết của thành phố trong quá trình phát triển Tính hồi sinh – quan tâm đến tương lai của di sản và hội nhập, học viên quyết định lựa chọn đề tài “Sự chuyển đổi công Tính sáng tạo di sản – thiết lập di sản cho tương lai năng những kiến trúc cũ có giá trị thành công trình văn hóa tại Thành Tính cộng sinh trong “không gian văn hóa” của đời sống đô thị phố Hồ Chí Minh” thông qua một số trường hợp trên địa bàn thành Tính “hữu cơ” – tính “tự thân, tự lập” trong đời sống kinh tế đô thị phố làm luận văn tốt nghiệp khoá học Thạc sỹ của mình. Tính đương đại – khẳng định thời điểm Hiệu quả việc CĐCN di sản thành công trình văn hóa 17 3.2.2 Giá trị văn hóa – nghệ thuật 2 2 Tổng quan về những nghiên cứu liên quan đến đề tài Bản thân kiến trúc cũ có giá trị đã mang giá trị văn hóa. Việc đưa di Tập sách “Bảo tồn và Trùng tu các di tích kiến trúc” của Nguyễn sản hòa vào cuộc sống đương đại thông qua CĐCN chính là việc tiếp Khởi[15] là một nghiên cứu có mối liên hệ với công tác CĐCN kiến biến văn hóa cho các thế hệ cộng đồng dân cư. Điều này làm càng trúc cũ có giá trị.Nội dung chính được đề cập trong sách bao gồm hai làm phong phú thêm sự đa dạng vốn có của yếu tố văn hóa ở Tp. phần. Phần một, tập trung vào các vấn đề cốt lõi xung quanh lý luận HCM. về công tác bảo tồn và trùng tu di sản văn hóa. Phần hai, đưa ra các Ngoài ra đây chính là hình thức lưu giữ các giá trị về nghệ thuật của dữ liệu tham khảo kinh nghiệm bảo tồn di sản kiến trúc ở nước ngoài di sản. Bên cạnhgiá trị về nghệ thuật chính thống ở các di tích kiến và các đề xuất bảo tồn kiến trúc cũ có giá trịở Việt Nam. trúc, giá trị nghệ thuật của khu 3A Tôn Đức Thắng lại mang một màu Hội thảo “Cải tạo phát triển khu trung tâm thành phố: Công trình sắc khác thể hiện qua sự phối hợp giữa cái cũ và cái mới theo hình xanh và bảo tồn phát triển kiến trúc cũ có giá trị đô thị” với tiêu chí thức của nhiều phong cách khác nhau như vintage hay retro… nhưng “Tái sử dụng công trình kiến trúc cũ” diễn ra vào tháng 12 năm 2014, vẫn tạo được sự hài hòavề tổng thể. Đặc biệt đưa những loại hình [18].Tại đây, Luc Van Muyzen đã trình bày ý tưởng tái sử dụng công nghệ thuật đường phố được hàn lâm hóa đến với mọi người, giúp cho trình kiến trúc cũ như là một trong những phương thức bảo tồn. Đó là việc cảm thụ nghệ thuật trở nên phổ biến và gần gũi hơn. sự cải tạo nâng cấp một phần hoặc toàn bộ công trình kiến trúc cũ, 3.2.3 “khoác” cho “nó” công năng mới và nếu cần có thể xây thêm công Giá trị kinh tế - xã hội Tái sử dụng và khai thác giá trị kiến trúc cũ có giá trị là hai vấn đề trình kiến trúc mới “bổ trợ” cho công trình cũ.Sự bổ trợ này có thể quan trọng tác động hỗ trợ lẫn nhau. Điều này giúp cho sự tồn tại và cho công năng, cho cảnh quan hoặc cả hai... hoạt động của các công trình cũ không tạo ra những ngăn cản cho sự Bài báo nghiên cứu khoa học nhan đề “Building Rehabilitation - phát triển kinh tế mà còn giúp nền kinh tế phát triển. Đây chính là sự Tendencies of Functional Transformation in Spain” tạm dịch là “Xây “cộng sinh” với kiến trúc hiện đại để nâng cao giá trị ở khía cạnh dựng phục hồi công trình- Khuynh hướng biến đổi công năng ở Tây kinh tế xã hội[22]. Việc khai thác hoạt động kinh tế hiệu quảsẽ tạo Ban Nha” của Anna Nora Kóródy. [30] nguồn lực vật chất, tài chính để duy trì và bảo quản bản thân kiến Nội dung của bài báo cho biết, trong thập kỷ qua, thay vì xây dựng trúc cũ có giá trị, sau là góp phần phát triển nền kinh tế chung của đô mới, việc xây dựng phục hồi đã trở thành tâm điểm của kiến trúc thị. quốc tế. Với cách tiếp cận mở rộngđối với việc bảo vệ di sản đã giúp 3.2.3 Giá trị phát triển bền vững tìm ra rất nhiều các công cụ kiến trúc mới bên cạnh các giải pháp Kết hợp những giá trị về môi trường với giá trị văn hóa, xã hội và giá truyền thống được áp dụng để bảo vệ các công trình cũ có giá trị về trị kinh tế, công tác CĐCN các kiến trúc cũ có giá trị tại Tp. HCM đã kinh tế cũng như nghệ thuật. Cácthủ pháp hiện đại được sử dụng phần nào tạo ra được những giá trị nhất định về phát triển bền vững. nhằm phục vụ cho sự bền vững của các công trình đó thông 3 16 quaviệcsử dụng và tạo điều kiện cho công trình có khả năng thích 3.1.2 ứng với các chức năng mới. văn hóa Cuốn sách “The factories: conversions for urban culture”, Andrew Khu sáng tạo Nghệ thuật 3A Tôn Đức Thắngđược chuyển đổi từ Mead.Tạm dịch: “Những nhà máy: CĐCN cho văn hóa đô thị”[28]. khuôn viên khunhà cũ bỏ hoang trong tổng thể khu vực 3A Tôn Đức Đây là sản phẩm của nhóm TransEuropeHalles (TEH). Nội dung cơ Thắng. bản của sách đề cập đến bức tranh đô thị châu Âu cuối thế kỷ 20 với Giải pháp được sử dụng tại đây là giữ lại toàn bộ hệ kết cấu của công những bãi hoang công nghiệp và giải pháp chung để giải quyết vấn trình, thiết kế cải tạo nội, ngoại thất kết hợp bổ sung những không đề kiến trúc cảnh quan ở đây. Nhận diện được khả năng tái sử dụng gian mới với kết cấu nhẹ[Hình 3.27]trên cở sở kết hợp giữa yếu tố cũ đồng thời đem lại những giá trị về văn hóa và nghệ thuật khác thường và mới. của các công trình công nghiệp cũ, các kiến trúc sư tài ba đã giải Toàn bộ khu vực sau quá trình chuyển đổi đã được mang một màu phóng những công trình này khỏi những công năng cụ thể và giúp sắc tươi trẻ, không gian, giao thông bố trí hợp lý đáp ứnglinh động chúng “thích nghi với những dự án bất thường nhất, tự bản thân với công năng mới.[Hình 3.29] chúng luôn sẵn sàng cho việc chuyển đổi”. Kết quả đạt được là Tuy nhiên, vì là khu vực sở hữu tư nhân thuê để kinh doanh trong những bãi hoang đã trở thành những khu trung tâm văn hóa của đô một thời gian nhất định nên việc đầu tư còn mang tính tạm bợ, sử thị. dụng vật liệu thông thường, không có sự tinh tế; việc xử lý không Mỗi nghiên cứu trên đây có một tâm điểm khác nhau. Nhưngtất cả gian lấp liếm, chưa triệt để; không quan tâm đến giải pháp thẩm mỹ đều đã nêu ra được sự cần thiết, tính hợp lý dẫn đến xu hướng tất yếu cho các hệ điện và điều hòa. của công tác CĐCN các kiến trúc cũ có giá trị có giá trị. Tuy nhiên, 3.2 chưa có nghiên cứu nào tìm hiểu về hình ảnh thực tế của thành phố thành công trìnhvăn hóa trong việc sử dụng lại các kiến trúc cũ có giá trị qua công tác CĐCN 3.2.1 thành công trình văn hóa. Do vậy, luận văn sẽ tập trung vào vấn đề Các công trình cũ có giá trị không bị loại bỏ cũng như không bị cô này. lập mà hiện diện ngay trong đời sống của đô thị, hòa nhập với không 3 Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu chính của luận văn được đề ra như sau: - Công trình có giá trị di sản được CĐCN thành địa điểm Các giá trị đạt được của việc CĐCNkiến trúc cũ có giá trị Giá trị lịch sử gian văn hóa xã hội của cộng đồng. Nó trở thành một bộ phận hữu cơ của cuộc sống, tạo điều kiện để cư dân tiếp cận và sử dụng, qua đó cảm nhận các giá trị mà công trình di sản đem lại cho đô thị. Bảo tồn có giá trịqua phân tích các trường hợp tiêu biểu - Nhận diện những giá trị đạt được từ việc CĐCNkiến trúc cũ kiến trúc cũ có giá trị chính là lưu giữ lịch sử. Đánh giá về hoạt động CĐCN hiện nay ở Tp. HCM trên cơ sở kết quả phân tích các trường hợp tiêu biểu 15 4 CHƯƠNG 3 – ĐÁNH GIÁ VỀ HOẠT ĐỘNG CĐCN KIẾN 4 TRÚC CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA Dựa trên các mục tiêu nghiên cứu, luận văn tập trung tìm hiểu, phân TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY TẠI TP. HCM QUA CÁC tích và đánh giá các trường hợp tiêu biểu cụ thể, từ đó đưa ra các TRƯỜNG HỢP TIÊU BIỂU đánh giá về vấn đề CĐCNkiến trúc cũ có giá trị thành công trình văn 3.1 hóa tại Tp. HCM. Đồng thời nhận diện được mức độ hiệu quả của Một số trường hợp tiêu biểu về sự CĐCN kiến trúc cũ có Nội dung nghiên cứu giá trị thành công trình văn hóa ở Tp. HCM hoạt động này tại Tp. HCM. 3.1.1 5 Di tích kiến trúcCĐCNthành công trình văn hóa Các trường hợp tiêu biểu: Qui mô và Giới hạn nghiên cứu Việc nghiên cứu được thực hiện trong giới hạn sau: Bảo tàng thành phố Hồ Chí Minh được hình thành từ sự CĐCN Dinh - Về thời gian: 1985 đến nay Gia Long trước đó. - Về không gian: Khu vực Trung tâm hiện hữuTp. HCM Dinh thự tư nhân của Hui Bon Hoa được CĐCN thành Bảo tàng Mỹ - Về đối tượng: Một số kiến trúc cũ có giá trị được CĐCN thuật thành phố Hồ Chí Minh thành công trình có chức năng Văn hoá. Câu lạc bộ của sĩ quan Pháp trở thànhNhà truyền thốngNhà thiếu nhi 6 thành phố Phương pháp tra cứu, thư tịch Việc CĐCN của ba di tích trên về cơ bản là giữ nguyên cấu trúc và Phương pháp điền dã lớp vỏ kiến trúc. Sự thay đổi tập trung vào cải tạo và kiến thiết nội Phương pháp so sánh thất các không gian chức năng của công năng sử dụng mới. Riêng Phương pháp phân tích, tổng hợp Nhà truyền thống Nhà thiếu nhi thì hầu như không có sự can thiệp rõ ràng nào về cả hình thức và tổ chức không gian nội thất, việc tái sử dụng cho mục đích mới dựa hoàn toàn vào nền tảng cũ. Ngoài ra hệ thống cơ sở hạ tầng cũng được bổ sung để đảm bảo nhu cầu phục vụ mới của công trình. Riêng đối với Nhà truyền thống Nhà thiếu nhi, do có niên đại muộn hơn và kỹ thuật xây dựng tiên tiến hơn và mới trải qua một đợt trùng tu năm 2014 nên cơ sở hạ tầng của tòa nhà hiện vẫn trong tình trạng ổn định. Phương pháp nghiên cứu 5 14 Phần 2 – NỘI DUNG Lĩnh vực bảo tồn nói chung và công tác CĐCN nói riêngđã đặt ra và CHƯƠNG 1 – TỔNG QUAN VỀ SỰ CĐCN NHỮNG KIẾN đang nỗ lực thỏa mãn các tiêu chí như sau: TRÚC CŨ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA  Bản sắc 1.1 Tiềm năng CĐCNcủa kiến trúc cũ có giá trị ở Tp. HCM  Tính liên tục và kế thừa 1.1.1 Thực trạng của Kiến trúc cũ có giá trịở Tp. HCM  Cần có sự đa dạng, tính mềm dẻo và sự thích ứng Với lịch sử hình thành và phát triển hơn ba thế kỷ, chịu ảnh hưởng  Khả năng tự hoàn thiện của nhiều nền văn hóa, chính trị khác nhau, Tp. HCM có hệ thống  Sử dụng hiệu quả, cân đối nguồn “tài nguyên” đang có với sự kiến trúc cũ có giá trịrất đa dạng và phong phú. giữ gìn chotương lai[2] Cũng như các thành phố đang phát triển, đô thị hóa là một hệ quả tất 2.3.3 yếu của quá trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa. Trong quá trình đô thị này, vấn đề bảo tồn luôn gặp phải rất nhiều khó khăn bởi các kiến Sự phủ nhận tư duy lý luận kiến trúc Hiện đại của Robert Venturi cho trúc cũ có giá trịluôn có xu hướng bị xâm hại.[16] thấy kho ng phải là sự loại trừ “chỉ là” (only –only) mà chính sự tồn Bên cạnh đó hệ thống di sản của thành phố còn gánh chịu hậu quả từ tại đồng thời “vừa là – vừa là” (both – and) sẽ tạo ne n tính phong sự kiểm soát còn hạn chế của bộ máy quản lý: phú trong kiến trúc. [23] - Tư duy lý luận kiến trúc dưới ảnh hưởng của sự phát triển Cơ quan quản lý di sản còn thiếu nhân lực và điều kiện thực va n đu ợc hình thành trong quá trình phát triển bằng sự nối tiếp của nhiều thế hẹ sản chưa được đào tạo bài bản và đúng cách yếu tố kết nối quá khứ với hiẹ n tại.[5] Quy hoạch và nhận diện kiến trúc cũ có giá trị chưa thực hiện Một ví dụ điển hình là bảo tàng Louvre, ở Pháp. Trải qua một thời triệt để đến nơi đến chốn, dẫn đến một số kiến trúc cũ có giá gian dài hoạt động, những năm đầu 1980, bảo tàng có nhu cầu được trị bị xuống cấp, biến dạng không kịp thời phục dựng mở rộng. Và phương án được lựa chọn là của KTS Ieoh Ming Pei với Có nhiều di sản được nhận diện nhưng chưa tìm được một việc đặt một khối kim tự tháp kính theo phong cách kiến trúc Hiện công năng thích hợp để di sản đó tồn tại và phát triển. Chưa đại vào trung tâm của sân bảo tàng Louvre thuần túy cổ điển. [Hình tìm ra cho di sản “hồn sống” vốn có của nó - sử đu ợc nhạ n thức là những sản phẩm vạ t chất, xã họ i, nha n hiện bảo tồn di sản. Nguồn nhân lực quản lý và trùng tu di - niẹ m “Phát triển tiếp nối”. Theo khái niẹ m này, các đo công dân sinh sống trong khu vực có di sản chưa tốt - Họ i thảo Kiến trúc su chưa được cập nhật rộng rãi. Ý thức tuân thủ pháp luật của - Hệ thống pháp luật, chính sách bảo tồn di sản chưa đầy đủ, 2.04] Nguồn kinh phí không được quan tâm đúng mức cho công việc bảo tồn các kiến trúc cũ có giá trị trong thành phố cu quốc tế Bắc Kinh na m 2002 đưa ra khái thị lịch da n, nhiều giai đoạn lịch sử, trở thành một 13 6 2.3 Cơ sở lý luận Qua đây có thể thấy rằng hiện nay, quỹkiến trúc cũ có giá trị đô thị ở 2.3.1 Lý thuyết về bảo tồn, trùng tu Tp. HCM đang đối diện với nhiều thách thức bởi quá trình phát triển Những nguye n tắc của khoa học bảo tồn-trùng tu đã đu ợc đúc kết kinh tế và đô thị hóa. Câu hỏi đặt ra là làm cách nào để vừa phát triển và phát triển trong các va n kiẹ n quan trọng: thành phố hiện đại, vừa bảo tồn được các kiến trúc cũ có giá trị đô  Hiến chương Ahtens về trùng tu di tích lịch sử – 1931[6] thị.  Hiến chương Venice – 1964 [7] 1.1.2  Hiến chương Burra – 1979 [8] Kiến trúc cũ có giá trị tại Tp. HCM chứa đựngnhững giá trị về lịch  Hiến chương Washington – 1987 [9] sử, văn hóa và kinh tế xã hội, được khai thác từ chính những tiềm  Văn kiện Nara về tính xác thực – 1994 [10] năng của chúng. Việc phát huy tốt những tiềm năng có sẵn để khai Lý luận về cải tạo thích ứng phát triển (hình thức và nội thác chính là một trong những cách làm cho chúng lấy lại những giá 2.3.2 Tiềm năngCĐCN dung) trị vốn có và tồn tại với thời gian.[19] Trải qua nhiều thời kỳ lịch sử hệ thống công trình kiến trúc cũ và mới Một trong những tiềm năng nổi bật của kiến trúc cũ có giá trị chính là đang được cùng tồn tại song song. Giải pháp CĐCN là một giải pháp khả năngCĐCN của chúng.Trao cho kiến trúc cũ có giá trị một công nhằm giữ lại những giá trị lịch sử của các kiến trúc cũ có giá trị đồng năng hợp lý, phù hợp với hoàn cảnh xã hội hiện nay chính là sự hồi thời đáp ứng nhu cầu thực tế của xã hội. Điều này được nhận diệnqua sinh và thích ứng các giá trị của công trình. Việc này có thể được hai cấp độ: thực hiện theo hai cách tiếp cận là hồi sinh bề mặt và hồi sinh bản  Sự tồn tại củakiến trúc cũ có giá trị trong không gian đô thị chất.  Thích ứng giá trị của kiến trúc cũ có giá trịqua công tác Là một bộ phận hữu cơ của đô thị trong tiến trình xây dựng và phát CĐCN triển, kiến trúc cũ có giá trị hoàn toàn có thể được sử dụng có hiệu Có nhiều cách tiếp cận và đối xử với di sản khác nhau trong không quả, hòa nhập với đời sống đô thị thông qua giải pháp CĐCNnhằm gian đô thị như: Bảo tồn - Bảo tồn tái phát triển - Bảo tồn phát triển tạo sự thích nghi giữa công trình với công năng mới phù hợp với qui kinh tế. Và dù theo cách nào thì việc này cũng đem đến giá trị phát mô và hình thái vốn có. triển bền vững cho đô thị. 1.2 Ở khía cạnh bảo tồn trong kiến trúc, sự bền vững là đặc tính nội tại trịthành công trình văn hóa ở Tp. HCM của các di sản. Việc bảo tồn là sự tối ưu hóa các đặc điểm và các giá 1.2.1 trị nổi bật về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật của công trình, tận dụng tối Sự thừa hưởng một hệ thống kiến trúc cũ có giá trị phong phú là điều đa các giá trị về vật liệu, cơ sở hạ tầng. kiện thuận lợi cho công tác CĐCN. Khái quátthực trạng công tác CĐCNkiến trúc cũ có giá Thuận lợi 7 12 Về khía cạnh công trình văn hóa, có một số các trường hợp CĐCN bảo tồn thích ứng có hiệu quả và đang là xu hướng của thế giới, đến được thực hiện trên cơ sở là một phương pháp của công tác bảo tồn, nay hầu như chưa được quan tâm. nhờ vậy lưu giữ được những di tích kiến trúc có giá trị ở mức độ cao. 2.2.2 Trong nhóm này có một số trường hợp tiêu biểu như sau: trúc cũ có giá trị của Tp. HCM Bảo tàng thành phố Hồ Chí Minh hiện nay, được CĐCN từ một công Quá trình đô thị hóa dẫn đến sự tập trung dân cư đông, đòi hỏi nâng thự được khởi công xây dựng vào năm1890 theo đồ án của kiến trúc cao chất lượng cuộc sống và nhu cầu tất yếu về văn hóa, giải trí. Bên sư người Pháp Alfeld Foulhou [Hình 1.01]. cạnh đó, là một trung tâm kinh tế hàng đầu, Tp.HCM có tiềm năng Dinh thự nhà chú Hỏa đã được CĐCN và trở thành Bảo tàng Mỹ lớn và thực sự đã trở thành một điểm đến cho hình thức du lịch sự thuật Tp. HCM - một công trình văn hóa của thành phố.[Hình 1.02] kiện của Việt Nam và trong khu vực thông qua lượng khách quốc tế Nhà truyền thống nhà thiếu nhi thành phố ngày nay có công năng ban ngày càng gia tăng. đầu là câu lạc bộ sĩ quan không quân Pháp. Là Dinh quốc khách ở Trước tình hình đó, nhu cầu phát triển hạ tầng các công trình văn hóa thời kỳ Ngô Đình Diệm, sau đó được chuyển thành trụ sở của Tổng của Tp. HCM nói chung và việc hồi sinh, cải tạo thích ứng công năng hội sinh viên [Hình 1.03] phục vụ văn hóa trong công tác bảo tồn phát triển các kiến trúc cũ có Sự chuyển dịch các công trình công nghiệp nhằm tái cấu trúc đô thị, giá trị nói riêng để phục vụ đời sống tinh thần của người dân cũng giảm mật độ giao thông trong thành phố để lại những kiến trúc cũ có như nhằm thu hút và nâng cao chất lượng phục vụ khách du lịch là giá trị thời kỳ đổi mới và sẵn sàng cho việc CĐCN. điều cần thiết. Mô hình CĐCN sử dụng các khu kho bãi hay các nhà xưởng công Trên thực tế, hoạt động này đã được triển khai ở một số kiến trúc cũ nghiệp cũ thành địa chỉ văn hoá nghệ thuật cho giới trẻ cũng đã xuất có giá trị cụ thể được CĐCN thành công trình văn hóa của thành phố. hiện. Một mô hình tuy không mới nhưng bước đầu đã đem lại những Dinh Gia Long, nhà chú Hỏa đã được chuyển đổi thành các bảo tàng giá trị nhất định về kinh tế cũng như vấn đề văn hóa và một cái nhìn phục vụ nhu cầu tìm hiểu văn hóa cũng như nghệ thuật của cư dân phóng khoáng hơn trong công tác CĐCN. Một trường hợp tiêu biểu thành phố. Câu lạc bộ không quân Pháp sau nhiều lần CĐCN ở các trong số đó là khu 3A Station tại 3A Tôn Đức Thắng[Hình 1.04].Việc thời kỳ trước nay đã trở thành Nhà truyền thống của nhà thiếu nhi CĐCN khu nhà cũ đã khiến nơi đây từ một không gian âm u, hoang thành phố, là nơi thế hệ măng non có điều kiện tìm hiểu về truyền tàn trở thành một khu vực rất hấp dẫn. thống cách mạng của sinh viên học sinh của các thế hệ đi trước. Khu 1.2.2 nhà cũ của trụ sở Phòng nhì Pháp tại 3A Tôn Đức Thắng được cải tạo Một sốhạn chế Nhu cầu thực tiễn về sự CĐCN đối với hệ thống các kiến Sự phục hồi kinh tế của thành phố từ những năm 2010 đã dẫn đến sự và trở thành một khu văn hóa thương mại kết hợp dịch vụ mua sắm trỗi dậy mạnh mẽ của ngành xây dựng. Ý thức về giá trị của kiến trúc với các hoạt động nghệ thuật đang được giới trẻ nói riêng và cư dân cũ có giá trịchưa được triển khai triệt để, dẫn đến việc thành phố mất thành phố cũng như khách du lịch nói chung đón nhận nhiệt tình. 11 2.1.2 Quá trình đô thị hóa và sự phát triển của đời sống kinh tế - 8 đi vĩnh viễn một số đáng kể những công trình quý cần lưu giữ. Đặc văn hóa – xã hội. biệt là những công trình mang dấu ấn kiến trúc hiện đại được xây Mức độ đô thị hóa của Sài Gòn – Tp. HCM là rất cao dù tại thời điểm dựng vào những năm sau 1975: nhà máy thuốc lá Sài Gòn ở 152 Trần nào. Điều này mang đến sự phong phú, đa dạng của cộng đồng dân Phú; nhà máy bia BGI số 2-4-6 Hai Bà Trưng;và một trường hợp cư. hiện đang rất bức xúc là xưởng đóng tàu Ba Son. Với khoảng thời gian hình thành và phát triển chưa lâu, nhưng lại trải Bên cạnh đó vấn đề bảo tồn tại Tp. HCM đang trong giai đoạn thiếu qua nhiều lần thay đổi về chế độ chính trị mang bản chất khác nhau, kiểm soát, điều này đồng nghĩa với việc CĐCN các kiến trúc cũ có nền kinh tế mạnh, yếu tùy thời điểm, đô thị Sài Gòn vẫn giữ cho giá trị thành công trình văn hóa cũng gặp nhiều khó khăn. mình bản sắc và ký ứcthông qua sự tồn tại của hệ thống kiến trúc cũ Theo nhiều nhà nghiên cứu, KTS, việc bảo tồn, phát huy kiến trúc cũ có giá trị nơi đây. Sự tồn tại này dựa trên ý thức duy trì và thích ứng có giá trị đô thị chưa “đuổi kịp” tốc độ đô thị hóa. Quá trình đô thị công năng sử dụng các kiến trúc cũ có giá trị qua thời gian của bộ hóa đang diễn ra rất nhanh khiến cho các kiến trúc cũ có giá trị bị máy quản lý nói riêng và cộng đồng dân cư nói chung. xâm hại, thành phố bị mất dần bản sắc kiến trúc. 2.2 Cơ sở thực tiễn Việc chậm trễ trong công tác bảo tồn, theo KTS Nguyễn Khởi và 2.2.1 Chiến lược quy hoạch bảo tồn và phát triển khu vực trung KST Phạm Phú Cường là nguyên nhân cơ bản dẫn đến điều này. [16] tâm hiện hữu Tp. HCM Hệ thống pháp luật, chính sách bảo tồn di sản chưa đầy đủ, chưa Được xác định là khu vực có vị trí đạ c biẹ t quan trọng,khu vực được cập nhật rộng rãi; Nguồn nhân lực quản lý và trùng tu di sản trung ta m hiẹ n hữu Tp. HCM 930 ha đã đu ợc nghiên cứu, tổ chưa được đào tạo bài bản và đúng cách; Nhiều di sản được nhận chức quy hoạch một cách sâu sắc và rộng mở.[21][Hình 2.02] diện nhưng lại không tìm được một công năng thích hợp để di sản đó Đồ án thiết lập sự cân bằng cho cả hai nhu cầu bảo tồn và phát triển. tồn tại và phát triển cũng là những yếu tố khó khăn gây cản trở công Đây là cơ sở cho quá trình phát triển tiếp nối, không gian di sản tác CĐCN tại Tp. HCM. không bị loại bỏ và cũng không bị bảo tàng hoá mà được duy trì, 1.3 thích ứng với nhu cầu thực tế. Chính mục tiêu này đã làm nền tảng giới cho việc tổ chức, xây dựng các hoạt động, chính sách, giải pháp phù 1.3.1 hợp để quản lý kiến trúc cũ có giá trị của thành phố thời gian gần đây Nhà tù Hỏa Lò được quyết định CĐCNtrở thành khu di tích Hỏa Lò. Tuy nhiên việc thiết lập và đưa ra những văn bản cụ thể, chi [Hình 1.05] tiếthướng dẫn về các lĩnh vực thiết kế, thi công, bảo dưỡng….đối với Khu nhà cũ của xí nghiệp Dược phẩm Trung ương 2 nằm trên hai công tác CĐCNkiến trúc cũ có giá trị, một trong các phương pháp mặt đường, số 9 Trần Thánh Tông và 38 Nguyễn Huy Tự, Hà Nội, Một số ví dụ điển hình về CĐCN ở Việt Nam và trên Thế Các trường hợp ở Việt Nam 9 10 trở thành một khu giải trí, mua sắm mang tính nghệ thuật cho giới trẻ, CHƯƠNG 2 – CÁC CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ CĐCN CỦA KIẾN đặt tên là Zone 9.[Hình 1.06] TRÚC CŨ CÓ GIÁ TRỊ THÀNH CÔNG TRÌNH VĂN HÓA 1.3.2 2.1 Cơ sở lịch sử Thứ nhất là toà nhà bảo tàng Reddot Design, trước kia là nhà chứa lò Các trường hợp trên thế giới 2.1.1 Sự hình thành kiến trúc cũ có giá trị khu vực Trung tâm hơi cung cấp năng lượng cho khu công nghiệp khai khoáng cũ Zoll lịch sử đô thị qua các thời kỳ Verein – một di sản văn hoá thế giới và nay chuyển đổi sang công Na m 1859, Sài Gòn rơi vào tay thực da n Pháp. Kiến trúc Sài Gòn năng bảo tàng. Toà nhà này có hình thức kiến trúc Bauhaus. Năm đã dần mang những đường nét, phong cách kiến trúc phương Tây. 1996, toà nhà được cải tạo theo thiết kế của Norman Foster (Anh) và Đồng thời sự tiếp biến giữa cũ và mới, sự giao thoa giữa đông và tây, Böll (Essen – Đức). Hệ mái và mặt đứng với gạch trần cùng hệ kết sự hòa hợp của nhiều nền văn hóa đã tạo nên những nét riêng của cấu thép được giữ nguyên, sự thay đổi chủ yếu diễn ra ở lõi trong của kiến trúc nơi đây. Dinh Norodom, Dinh Thống đốc Nam kỳ, Bưu công trình. [14][Hình 1.11] điện thành phố, nhà chú Hỏa…là những công trình đặc trưng. Thứ hai là Caixa Forum tại Madrid – Tây Ban Nha. Đây là một trong Từ 1954 đến 1975. Kiến trúc Sài Gòn đạt được những giá trị nhất số những công trình được thay đổi một cách hết sức táo bạo, từ kết định với các khu quân sự, các công trình phục vụ cho người nước cấu đến không gian và công năng. ngoài, cho chính quyền công sở, nhà ở, nơi vui chơi, nghỉ mát, công Caixa Forum có vị trí tại trung tâm Madrid, khu vực nhộn nhịp bởi trình thương mại, tài chính…và các công trình phục vụ chiến tranh các sinh hoạt nghệ thuật và văn hoá của cả thành phố. Toà nhà này như: Doanh trại, kho tàng, sân bay, bến cảng, đường sá, công trình trước kia vốn là một nhà máy phát điện được xây dựng từ năm 1899, dịch vụ quân sự. Một số công trình của thời kỳ này mang giá trị di đến nay đã không còn hoạt động[Hình 1.14] . Công trình đã được sản cao như Dinh Độc Lập, Thư viện Khoa học Tổng hợp, Trụ sở chuyển đổi để trở thành một bảo tàng, trung tâm văn hoá – nghệ Ngân hàng Công thương, Viện Trao đổi văn hóa Pháp… thuật. Từ 1975 đến sau đổi mới 1986,là thời kỳ khó khăn về kinh tế nhưng Việc CĐCN được thực hiện bằng cách tích hợp, bổ sung các thành nền kiến trúc của thành phố vẫn thể hiện sự nỗ lực. Nhà hát Hoà phần kiến trúc mới, vật liệu gạch trần được giữ lại từ toà nhà cũ, vật Bình, nhà thi đấu Phan Đình Phùng,các loại công trình công sở, nhà liệu mới chủ đạo là thép. Đây là một loại thép đặc biệt bền với thời cao cấp, biệt thự, khách sạn nghỉ mát, trường học, khu vui chơi giải gian, có màu như bị gỉ sét nhưng nó hầu như không bị biến đổi dưới trí lớn, các trường đại học… là những điển hình cho thành tựu kiến các điều kiện khắc nghiệt của thời tiết[Hình 1.16] trúc của giai đoạn này.