Tài liệu Soạn thảo tài liệu hướng dẫn học sinh ôn tập, hệ thống hoá kiến thức phần các lực cơ hoc sách giáo khoa

Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Chóng ta ®ang sèng ë thÕ kû XXI, thÕ kû cña tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ cao lµ ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. §Çu t vµo con ngêi, cho con ngêi ®Ó tõ ®ã ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn x· héi lµ vÊn ®Ò chiÕn lîc cña nhiÒu quèc gia trong ®ã cã ®Êt níc ta. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái nÒn gi¸o dôc níc nhµ ph¶i ®æi míi m¹nh mÏ vµ s©u s¾c, toµn diÖn. Héi nghÞ ban chÊp hµnh trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII còng ®· kh¼ng ®Þnh “ §æi míi ph¬ng ph¸p d¹y vµ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, c¸c bËc häc, ¸p dông nh÷ng ph¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i, båi dìng häc sinh n¨ng lùc t duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”. Héi nghÞ ban chÊp hµnh trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII lÇn 2 nhÊn m¹nh mét lÇn n÷a “§æi míi ph¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn thµnh nÕp t duy s¸ng t¹o cña ngêi häc, tõng bíc ¸p dông c¸c ph¬ng ph¸p tiªn tiÕn vµ ph¬ng ph¸p hiÖn ®¹i vµo qu¸ tr×nh häc” Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y quan niÖm viÖc d¹y häc ®· theo híng nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù lùc cña häc sinh. ThÇy gi¸o, chñ thÓ cña qu¸ tr×nh d¹y ®ãng vai trß chñ ®¹o, thÓ hiÖn ë chç ngêi thÇy x¸c ®Þnh môc tiªu, néi dung d¹y häc, thiÕt kÕ vµ tæ chøc ho¹t ®éng, dù kiÕn t×nh huèng cã thÓ x¶y ra, dù kiÕn ph¬ng híng vµ c¸ch thøc gi¶i quyÕt t¬ng øng vµ lµ träng tµi khoa häc tríc häc sinh. Häc sinh, chñ thÓ nhËn thøc, chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc ph¶i ®a ra ®îc vÊn ®Ò, suy ®o¸n c¸c gi¶i ph¸p vµ thùc hiÖn gi¶i ph¸p, t×m ra kÕt qu¶ b»ng ho¹t ®éng nhËn thøc cña chÝnh m×nh díi sù híng dÉn cña thÇy. Ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc trß diÔn ra theo mét ®êng lèi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®óng ®¾n, ®îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn qua tõng bµi häc, sÏ gióp cho häc sinh cã ®îc kiÕn thøc khoa häc v÷ng ch¾c vµ h×nh thµnh ë häc sinh ph¬ng ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong nh÷ng trêng hîp t¬ng tù hoÆc kh¸i qu¸t h¬n. ChÝnh v× vËy «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ mét kh©u quan träng kh«ng thÓ thiÕu ®îc vµ cÇn ®îc tiÕn hµnh thêng xuyªn. Khi häc trªn líp v× 1 nhiÒu lý do kh¸c nhau häc sinh cha cã ®iÒu kiÖn ®Ó «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc do ®ã häc sinh kh«ng thÓ nghi nhí kiÕn thøc mét c¸ch chÆt chÏ , kh¸i qu¸t vµ viÖc vËn dông kiÕn thøc sÏ thô ®éng vµ kÐm linh ho¹t. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái cÇn cã biÖn ph¸p kÕt hîp viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë c¶ trªn líp vµ ë nhµ nh»m lµm cho kiÕn thøc häc sinh thu ®îc ®¶m b¶o tÝnh hÖ thèng, v÷ng ch¾c vµ s©u s¾c. HiÖn nay qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cßn cha ®îc quan t©m ®óng møc vÒ néi dung, ph¬ng ph¸p vµ thêi gian thùc hiÖn, trong ®ã ë ch¬ng tr×nh VËt lÝ 10 n©ng cao vµ c¬ b¶n kh«ng cã tiÕt «n tËp. Néi dung «n tËp, cñng cè do ngêi gi¸o viªn quyÕt ®Þnh phÇn lín dùa vµo kinh nghiÖm vµ thêng diÔn ra vµo «n tËp 7 phót cuèi giê, tiÕt tù chän, tiÕt bµi tËp vµ chØ xoay quanh viÖc gi¶i bµi tËp. Cßn vÒ phÝa häc sinh phÇn lín cha cã ®îc sù híng dÉn ®Ó kÕt hîp c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ®Ó ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao. ë líp 10 phÇn c¸c lùc c¬ häc cã néi dung ®Æc biÖt quan träng, nã lµ c¬ së ®Ó nghiªn cøu nhiÒu néi dung kiÕn thøc tiÕp theo. ViÖc n¾m ch¾c néi dung kiÕn thøc phÇn nµy sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c em häc sinh trong viÖc tiÕp tôc häc tËp vµ nghiªn cøu c¸c phÇn tiÕp theo Tõ nh÷ng c¬ së trªn, t«i lùa chon ®Ò tµi: So¹n th¶o tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ hoc ” s¸ch gi¸o khoa vËt lÝ 10 n©ng cao. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu So¹n th¶o ®îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc” thuéc ch¬ng “§éng lùc häc chÊt ®iÓm” VËt lÝ 10 n©ng cao. 3. §èi tîng nghiªn cøu Híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc khi tiÕn hµnh d¹y häc phÇn “c¸c lùc c¬ häc” thuéc ch¬ng “§éng lùc häc chÊt ®iÓm” VËt lÝ 10 n©ng cao. 4. Ph¹m vi nghiªn cøu 2 Híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho ph¹m vi kho¶ng 50 häc sinh líp 10 trong qu¸ tr×nh d¹y “C¸c lùc c¬ häc” t¹i trêng THPT Thanh Ch¨n tØnh §iÖn Biªn. 5. Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu so¹n th¶o ®îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ sÏ lµm cho häc sinh tiÕp thu kiÕn thøc mét c¸ch hÖ thèng, s©u s¾c vµ bÒn v÷ng gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc. 6. NhiÖm vô nghiªn cøu - Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc. - §iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tr¹ng viÖc híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cña häc sinh ë trêng THPT. - Nghiªn cøu néi dung ch¬ng tr×nh VËt lÝ 10 nãi chung, ch¬ng “ §éng lùc häc chÊt ®iÓm” nãi riªng vµ ®Æc biÖt lµ phÇn “C¸c lùc c¬ häc”. - So¹n th¶o kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc”. - Thùc nghiÖm s ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ cña häc sinh, nh»m n©ng cao chÊt lîng cña viÖc d¹y vµ häc. 7. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 7.1. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn - Nghiªn cøu c¸c chñ ch¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ níc trong c«ng t¸c ®æi míi gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. - Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc. - Nghiªn cøu néi dung ch¬ng tr×nh VËt lÝ 10 THPT, ®Æc biÖt phÇn “C¸c lùc c¬ häc”. 7.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn - §iÒu tra thùc tr¹ng vÒ viÖc «n tËp, hÖ thèng hãa trªn líp cña gi¸o viªn vµ häc sinh khi d¹y phÇn “C¸c lùc c¬ häc” VËt lÝ 10 n©ng cao th«ng qua dù 3 giê, pháng vÊn gi¸o viªn, phiÕu ®iÒu tra, kiÓm tra gi¸o ¸n, kiÓm tra vë bµi tËp cña häc sinh - Thùc nghiÖm s ph¹m. - Ph¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®Ó ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc nghiÖm s ph¹m. 8. §ãng gãp cña ®Ò tµi 8.1. §ãng gãp vÒ mÆt khoa häc §Ò tµi so¹n th¶o ®îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ phÇn “C¸c lùc c¬ häc” cña häc sinh líp 10 THPT. 8.2. §ãng gãp vÒ mÆt thùc tiÔn - Gãp phÇn kh¼ng ®Þnh tÝnh cÇn thiÕt vµ vai trß cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cña häc sinh. - Lµm tµi liÖu tham kh¶o cho gi¸o viªn vµ häc sinh vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ®èi víi m«n VËt lÝ ë trêng phæ th«ng. 9. Bè côc cña lu©n v¨n Ch¬ng 1: C¬ së lý luËn vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ. Ch¬ng 2: So¹n th¶o kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc” s¸ch gi¸o khoa VËt lÝ 10 n©ng cao. Ch¬ng 3: Thùc nghiÖm s ph¹m. 4 LÞch sö vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu Tríc hÕt cã thÓ nãi r»ng «n tËp hÖ thèng hãa kiÕn thøc lµ vÊn ®Ò g¾n liÒn víi viÖc häc tËp vµ nghiªn cøu. Hay nãi kh¸c ®i cã häc tËp lµ cã «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc. Trong c¸c gi¸o tr×nh lý luËn d¹y häc cña bé m«n, ®a sè ®Òu ®Ò cËp ®Õn viÖc «n tËp, cñng cè, hÖ thèng hãa nhng ë c¸c ph¬ng diÖn vµ møc ®é kh¸c nhau. Trong cuèn “Ph¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vµ ®æi míi” t¸c gi¶ Th¸i Duy Tuyªn cã ®Ò cËp tíi viÖc sö dông hÖ thèng bµi tËp khi «n tËp [28,tr.240 - 241]. Cô thÓ lµ nãi s¬ lîc vÒ vai trß cña viÖc «n tËp vµ mét sè ®iÓm ®¸ng chó ý ®èi víi bµi tËp «n tËp. Trong cuèn “Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y VËt lÝ trong c¸c trêng phæ th«ng ë Liªn X« vµ Céng hßa d©n chñ §øc” cã ®Ò cËp kh«ng nhiÒu tíi cñng cè kiÕn thøc b»ng «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc [22,tr 174 - 181] vµ nãi ®Õn vai trß t¸c dông cña «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc trong d¹y häc vËt lÝ. Trong cuèn “Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng” cña t¸c gi¶ NguyÔn Ngäc Quang cã nhiÒu nghiªn cøu s©u h¬n vÒ vÊn ®Ò «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc trong d¹y häc. Trong ®ã cã ®a ra mét sè cÊu tróc cña bµi häc «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc còng nh mét sè ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh nµy. Nh×n chung vÊn ®Ò «n tËp, hÖ thèng hãa lµ mét vÊn ®Ò cßn ®îc Ýt t¸c gi¶ quan t©m, nghiªn cøu s©u s¾c mÆc dï ®©y lµ mét vÊn ®Ò quan träng trong d¹y häc. V× vËy c«ng tr×nh khoa häc vÒ vÊn ®Ò nµy cßn Ýt vµ cha ®i s©u, réng vµo thùc tÕ d¹y häc nh mét sè vÊn ®Ò kh¸c cña d¹y häc nh tù häc hoÆc thiÕt kÕ tiÕn tr×nh gi¶ng d¹y kiÕn thøc míi. 5 Ch¬ng 1 C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn vÒ «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc trong d¹y häc vËt lÝ 1.1. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc 1.1.1. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc Qu¸ tr×nh häc lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc t©m lý tÝch cùc, cã liªn quan ®Õn nhu cÇu, høng thó cña häc sinh. D¹y häc kh«ng nh÷ng ph¶i chó ý ®Õn ®éng c¬ häc tËp, høng thó nhËn thøc cña häc sinh mµ cßn ®i tríc sù ph¸t triÓn. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ giíi h¹n ë sù h×nh thµnh c¸c kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mµ ph¶i lµm sao cho trong d¹y häc ph¸t triÓn ®îc trÝ tuÖ, h×nh thµnh ph¸t triÓn ®îc nh©n c¸ch toµn diÖn cña häc sinh. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ võa lµ ®iÒu kiÖn cho häc sinh cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc nghiªn cøu t×m tßi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò häc tËp, ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái ®a d¹ng cña ho¹t ®éng thùc tiÔn sau nµy. 1.1.2. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y Cã nhiÒu quan ®iÓm vÒ ho¹t ®éng d¹y còng nh ho¹t ®éng häc nhng cã thÓ hiÓu ho¹t ®éng d¹y lµ ho¹t ®éng cña thÇy tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña trß nh»m gióp chóng lÜnh héi nÒn v¨n ho¸ x· héi, t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lÝ, h×nh thµnh nh©n c¸ch. - §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng d¹y: + D¹y häc lµ mét ho¹t ®éng chuyªn biÖt mµ x· héi giao cho thÇy ®Ó d¹y cho trÎ nh÷ng kiÕn thøc khoa häc (chø kh«ng ph¶i kiÕn thøc kinh nghiÖm). + Trong ho¹t ®éng d¹y, chøc n¨ng cña thÇy kh«ng ph¶i t¹o ra chi thøc míi (v× chi thøc míi nµy ®· ®îc nh©n lo¹i s¸ng t¹o ra), còng kh«ng lµm t¸i t¹o tri thøc cò mµ nhiÖm vô chñ yÕu, nhiÖm vô ®Æc trng lµ tæ chøc qu¸ tr×nh t¸i t¹o ë trÎ. Ngêi thÇy ph¶i coi nh÷ng tri thøc ®ã nh lµ mét ph¬ng tiÖn, vËt liÖu ®Ó tæ chøc, ®Þnh híng ngêi häc s¶n sinh ra nh÷ng tri thøc ®ã lÇn thø hai cho b¶n th©n m×nh, th«ng qua ®ã t¸i t¹o sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña häc sinh. Do 6 vËy qu¸ tr×nh nµy sÏ ®¹t hiÖu qu¶ cao nÕu ngêi häc ý thøc ®îc ®èi tîng cÇn chiÕm lÜnh vµ biÕt c¸ch chiÕm lÜnh ®èi tîng ®ã. + §Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng d¹y cã hiÖu qu¶ ®ßi hái ngêi thÇy ph¶i cã nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cÇn thiÕt. Qu¸ tr×nh thÇy chØ ®¹o, ®Þnh híng ho¹t ®éng häc cña trß ph¶i phï hîp víi con ®êng biÖn chøng cña sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn cña hµnh ®éng (®îc xem xÐt theo c¸c tham sè: cÊp ®é h×nh thøc, møc kh¸i qu¸t, møc thu ngän, møc tù ®éng ho¸ cña hµnh ®éng). 1.1.3. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng häc - Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng ®Æc thï cña con ngêi ®îc ®iÒu khiÓn bëi môc ®Ých tù gi¸c vµ lÜnh héi tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o míi, nh÷ng h×nh thøc hµnh vi vµ nh÷ng ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. Ho¹t ®éng häc chØ cã thÓ thùc hiÖn ë tr×nh ®é khi mµ con ngêi cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh nh÷ng ho¹t ®éng cña m×nh bëi môc ®Ých ®· ®îc ý thøc. - §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng häc: + Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng híng vµo lµm thay ®æi chÝnh m×nh. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm rÊt ®Æc biÖt cña ho¹t ®éng häc v× trong c¸c ho¹t ®éng kh¸c híng vµo lµm thay ®æi ®èi tîng th× ho¹t ®éng häc lµm cho chÝnh chñ thÓ thay ®æi vµ ph¸t triÓn, trong khi c¸c ho¹t ®éng kh¸c lµm thay ®æi ®èi tîng th× ®èi tîng cña ho¹t ®éng häc lµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o l¹i kh«ng thay ®æi. + Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng ®iÒu khiÓn mét c¸ch cã ý thøc nh»m tiÕp thu nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Ngoµi ho¹t ®éng häc cßn híng vµo ph¬ng ph¸p tiÕp thu tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®ã. Víi nh÷ng ph©n tÝch ë trªn ta nhËn thÊy kh«ng thÓ t¸ch biÖt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc. NÕu häc lµ ho¹t ®éng, häc sinh x©y dùng kiÕn thøc cho b¶n th©n vµ vËn dông kiÕn thøc cña m×nh, th× d¹y häc lµ d¹y hµnh ®éng (hµnh ®éng chiÕm lÜnh tri thøc vµ vËn dông tri thøc) vµ do ®ã, trong d¹y häc gi¸o viªn cÇn tæ chøc c¸c t×nh huèng häc tËp ®ßi hái sù thÝch øng cña häc sinh ®Ó qua ®ã häc sinh chiÕm lÜnh ®îc tri thøc, ®ång thêi ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña m×nh. 7 1.1.4. HÖ t¬ng t¸c d¹y häc Trong qu¸ tr×nh d¹y häc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a gi¸o viªn, häc sinh vµ t liÖu cña ho¹t ®éng d¹y häc. Muèn ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao trong sù vËn hµnh cña hÖ t¬ng t¸c nµy th× gi¸o viªn cÇn tæ chøc, kiÓm tra, ®Þnh híng hµnh ®éng cña häc sinh theo mét chiÕn lîc hîp lÝ sao cho häc sinh tù chñ chiÕm lÜnh x©y dùng tri thøc cho m×nh vµ do ®ã ®ång thêi n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña hä tõng bíc ph¸t triÓn. Cã thÓ m« t¶ sù t¬ng t¸c d¹y häc b»ng s¬ ®å sau: §Þnh h­íng Gi¸o viªn Häc sinh Liªn hÖ ng­îc ThÝch øng Tæ chøc Cung cÊp t­ liÖu T¹o t×nh huèng T­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc Gi¸o viªn tæ chøc t liÖu ho¹t ®éng d¹y häc vµ qua ®ã cung cÊp t liÖu t¹o t×nh huèng cho ho¹t ®éng cña häc sinh. T¸c ®éng trùc tiÕp cña gi¸o viªn tíi häc sinh chÝnh lµ sù ®Þnh híng cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng cña häc sinh, víi t liÖu lµ sù ®Þnh híng cña gi¸o viªn víi sù t¬ng t¸c trao ®æi gi÷a häc sinh víi nhau vµ qua ®ã ®ång thêi cßn ®Þnh híng c¶ sù cung cÊp c¸c th«ng tin liªn hÖ ngîc tõ phÝa häc sinh cho gi¸o viªn. §ã lµ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho sù tæ chøc vµ ®Þnh híng cña gi¸o viªn víi hµnh ®éng häc cña häc sinh. Hµnh ®éng häc cña häc sinh víi t liÖu lµ sù thÝch øng cña häc sinh víi t×nh huèng häc tËp ®ång thêi lµ hµnh ®éng chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho b¶n th©n m×nh vµ sù t¬ng t¸c ®ã cña häc sinh víi t liÖu ®em l¹i cho gi¸o 8 viªn nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ngîc cÇn thiÕt cho sù chØ ®¹o cña gi¸o viªn ®èi víi häc sinh. T¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a häc sinh víi nhau vµ gi÷a häc sinh víi gi¸o viªn lµ sù trao ®æi, tranh luËn gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ nhê ®ã tõng c¸ nh©n häc sinh tranh thñ sù hç trî x· héi tõ phÝa gi¸o viªn vµ tËp thÓ häc sinh trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc. 1.2 ¤n tËp trong d¹y häc VËt lÝ 1.2.1. Kh¸i niÖn vÒ «n tËp trong d¹y häc VËt lÝ ViÖc «n tËp tµi liÖu ®· häc cña häc sinh lµ mét kh©u kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong qu¸ tr×nh d¹y häc. ¤n tËp lµ mét qu¸ tr×nh cñng cè kiÕn thøc lµm cho kiÕn thøc ®îc v÷ng ch¾c vµ l©u bÒn trong trÝ nhí cña häc sinh, ®Ó häc sinh cã thÓ vËn dông chóng vµo viÖc gi¶i bµi tËp hoÆc øng dông vµo thùc tÕ ®êi sèng. ¤n tËp cßn lµ c¬ së ®Ó häc sinh tiÕp thu tèt nh÷ng kiÕn thøc míi. Trong nh÷ng trêng hîp kiÕn thøc míi cã liªn quan hoÆc lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc c¸c kiÕn thøc ®· häc th× sù «n tËp cµng cÇn thiÕt. ViÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh mét c¸ch cã kÕt qu¶ ®ßi hái rÊt nhiÒu ë tr×nh ®é, tay nghÒ cña ngêi gi¸o viªn. Phèi hîp tèt «n tËp vµ gi¶ng bµi míi sÏ lµm cho c¸c tiÕt häc trªn líp trë lªn sinh ®éng vµ høng thó ®èi víi häc sinh. Ch¼ng h¹n khi nghiªn cøu c¸c kiÕn thøc míi cã thÓ chØ ®i vµo nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, khi cñng cè, «n tËp sÏ më réng ®i s©u. Nh vËy tiÕt häc bµi míi kh«ng bÞ nÆng nÒ, cã ®ñ th× giê lµm bµi tËp ¸p dông ®Ó cñng cè ngay, nh÷ng tiÕt «n tËp ngay sau ®ã l¹i cã ®iÒu kiÖn khai th¸c s©u kiÕn thøc, lµm cho häc sinh thu nhËn nh÷ng ®iÒu míi, khÝa c¹nh míi cña c¸c kiÕn thøc ®· häc. ¤n tËp nh vËy sÏ høng thó ®èi víi häc sinh, lµm häc sinh nµo còng thÊy m×nh thu nhËn thªm ®iÒu míi ngay c¶ ®èi víi häc sinh giái. ¤n tËp ph¶i gióp häc sinh thu nhËn thªm ®iÒu míi vÒ khiÕn thøc, ph¬ng ph¸p hoÆc hÖ thèng ho¸ vµ rót ra nh÷ng nhËn ®Þnh míi. §ã lµ nguyªn t¾c quan träng cña «n tËp. 9 1.2.2. C¸c h×nh thøc «n tËp Tríc hÕt cÇn hiÓu r»ng «n tËp chñ yÕu lµ c«ng viÖc tù lùc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng häc tËp nh»m lÜnh héi, th«ng hiÓu kiÕn thøc vµ trau dåi kÜ n¨ng. Gi¸o viªn trong bÊt cø hoµn c¶nh nµo còng kh«ng lµm thay häc sinh mµ chØ gi÷ vai trß híng dÉn, tæ chøc cho häc sinh «n tËp sao cho cã hiÖu qu¶ cao nhÊt. §Æc biÖt cÇn lµm cho häc sinh tù m×nh hiÓu ®îc sù cÇn thiÕt cña «n tËp, tù gi¸c ®Æt cho m×nh môc tiªu phÊn ®Êu vµ cè g¾ng ®¹t tíi mét c¸ch cã kÕt qu¶. Tuú theo néi dung cña ch¬ng tr×nh, môc tiªu ®µo t¹o vµ nh÷ng yªu cÇu cô thÓ mµ vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc «n tËp kh¸c nhau. 1.2.2.1. ¤n tËp xen kÏ nghiªn cøu tµi liÖu míi H×nh thøc nµy ®îc ¸p dông khi viÖc nhiªn cøu tµi liÖu míi (d¹y mét bµi míi) ph¶i dùa trªn nh÷ng kiÕn thøc cò. ¦u ®iÓm cña h×nh thøc nµy lµ nhÑ nhµng, sö dông ®îc thêng xuyªn trong tiÕt tr×nh d¹y häc. Cã thÓ «n tËp ®Ó ®Ò xuÊt vÊn ®Ò míi, «n tËp ®Ó x©y dùng kiÕn thøc míi, «n tËp kiÕn thøc ®· häc ®Ó gi¶i bµi tËp.... H×nh thøc nµy tiÕt kiÖm ®îc thêi gian mµ kÕt qu¶ l¹i cao. V× thÕ gi¸o viªn cÇn cã sù quan t©m thÝch ®¸ng ®Õn h×nh thøc «n tËp nµy. Tríc khi d¹y bµi míi nµo ®ã, gi¸o viªn cã thÓ giao cho häc sinh phiÕu «n tËp trªn líp ngay ®Çu giê häc, nh÷ng vÊn ®Ò «n tËp nµy sÏ kiÓm tra tríc, trong khi gi¶ng bµi míi hoÆc cuèi bµi vµo nh÷ng lóc cÇn thiÕt. 1.2.2.2. ¤n luyÖn ¤n luyÖn ®îc sö dông khi cÇn cñng cè trong trÝ ãc cña häc sinh mét sè kiÕn thøc hay mét hÖ thèng kiÕn thøc, cÇn lµm cho häc sinh thÊy ®îc mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a nh÷ng kiÕn thøc ®· häc vµ kh¶ n¨ng ¸p dông chóng mét c¸ch linh ho¹t s¸ng t¹o hoÆc khi cÇn rÌn luyÖn cho häc sinh cã kÜ n¨ng thµnh th¹o gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cô thÓ nµo ®ã th«ng qua viÖc gi¶i c¸c bµi tËp vµ thÝ nghiÖm thùc hµnh. Nh÷ng bµi tËp ë ®©y lµ nh÷ng bµi tËp tæng hîp mµ khi gi¶i häc sinh ph¶i nhí kiÕn thøc cò, phèi hîp chóng mét c¸ch khÐo lÐo sinh ®éng. Nh÷ng bµi tËp nµy sÏ cã t¸c dông to lín h¬n nÕu gi¸o viªn biÕt ®a vµo néi dung nh÷ng yÕu tè míi sao cho cã thÓ thóc ®Èy häc sinh thÊy râ sù cÇn thiÕt ph¶i «n tËp kiÕn thøc cò ®Ó lµm c¬ së gi¶i bµi tËp, tõ ®ã suy ra ®îc c¸i míi. 10 1.2.2.3. ¤n tËp tæng kÕt sau mçi môc, bµi, ch¬ng Trong c¸c h×nh thøc «n tËp kÓ trªn, nh÷ng kiÕn thøc cò ®îc vËn dông nhiÒu lÇn trong trÝ ãc häc sinh nªn lµm cho hä nhí kÜ vµ hiÓu s©u. Tuy nhiªn, chóng cã nhîc ®iÓm lµ cha lµm næi bËt ®îc mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a nh÷ng kiÕn thøc, gi÷a c¸c phÇn cña ch¬ng tr×nh. Bëi vËy sau mçi bµi, mçi phÇn hay mçi ch¬ng cÇn ph¶i tæ chøc «n tËp vµ hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh. ¤n tËp tæng kÕt chÝnh lµ h×nh thøc nh»m phèi hîp chÆt chÏ gi÷a häc sinh víi t liªu vµ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh d¹y häc. ¤n tËp tæng kÕt hoµn toµn kh«ng cã nghÜa lµ nh¾c l¹i tÊt c¶ c¸c chi tiÕt cña c¸c vÊn ®Ò ®· häc, l¹i cµng kh«ng cã nghÜa lµ lËp mét dµn bµi, tËp hîp tÊt c¶ c¸c môc ®· cã trong tõng bµi. ¤n tËp tæng kÕt lµ nªu lªn ®îc tÊt c¶ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ®Þnh luËt, nh÷ng quy t¾c c¬ b¶n cña hÖ thèng kiÕn thøc trong mèi quan hÖ h÷u c¬ cña chóng. - ¤n tËp tæng kÕt ph¶i cã t¸c dông n©ng cao tr×nh ®é hiÓu biÕt cña häc sinh vÒ tµi liÖu ®· häc. §Ó lµm ®îc viÖc nµy kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®a nh÷ng kiÕn thøc míi vµo néi dung «n tËp, tæng kÕt, mµ chñ yÕu gióp häc sinh cã c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu riªng lÎ tríc kia, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng tµi liÖu mµ häc sinh ®· thu ®îc thªm trong qu¸ tr×nh lµm bµi tËp, lµm thÝ nghiÖm, th¨m quan, bæ sung cho phÇn lý thuyÕt cßn qu¸ c« ®äng d¹y ë trªn líp. Còng cã nh÷ng kiÕn thøc cÇn «n tËp kÜ ®Ó ph¸t triÓn thªm mét sè ®iÓm më réng kiÕn thøc míi trong bµi tiÕp theo. ¤n tËp tæng kÕt ph¶i cã t¸c dông gióp cho häc sinh dÔ n¾m, dÔ nhí hÖ thèng kiÕn thøc ®· häc ®Ó sau nµy c¸c em cã thÓ sö dông trong bµi tæng kÕt ®Ó «n tËp cuèi n¨m, cÇn gîi cho häc sinh thñ thuËt nhí c«ng thøc, ®Þnh luËt. C¸ch tèt nhÊt lµ tæng kÕt kiÕn thøc thµnh b¶ng hoÆc s¬ ®å. 1.2.3. Vai trß cña viÖc «n tËp trong d¹y häc VËt lÝ - ¤n tËp gióp cho häc sinh n¾m ®îc kiÕn thøc mét c¸ch ch¾c ch¾n, hiÓu ®îc b¶n chÊt cña hiÖn tîng VËt lÝ, c¸c mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, quy t¾c t×m ra ®îc c¸ch nhí nhanh, h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph©n tÝch, tæng hîp kiÕn thøc, t duy gi¶i bµi tËp. - ¤n tËp ®ãng vµi trß tÝch cùc trong viÖc tiÕp thu bµi míi. 11 1.3. HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ 1.3.1. Kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng ho¸ trong d¹y häc VËt lÝ - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ qu¸ tr×nh s¾p xÕp c¸c kiÕn thøc ®· nghiªn cøu, ®· lÜnh héi vµo mét hÖ thèng nhÊt. Nã ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së cña ho¹t ®éng ®a c¸c bé phËn vµo c¸i toµn vÑn, ®Òu ®îc thèng nhÊt biÖn chøng. Chóng liªn hÖ qua l¹i vµ thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, th©m nhËp vµo nhau, hç trî vµ bæ xung cho nhau. - So víi «n tËp vµ luyÖn tËp th× hÖ thèng ho¸ cã mét chÊt lîng míi, thÓ hiÖn ë chç trong qu¸ tr×nh hÖ thèng ho¸ ngêi ta sö dông nh÷ng luËn ®Ò ®· biÕt, nhng nhê ®îc sù kh¸m ph¸ mèi quan hÖ gi÷a chóng, nh÷ng quan ®iÓm míi vÒ toµn bé tµi liÖu nghiªn cøu ph¸t sinh, nhê vËy mµ thu ®îc c¸c kiÕn thøc míi. §«i khi hÖ thèng ®îc hoµn thiÖn cã ý nghÜa ¬rixtic (t×m tßi) lín lao. HÖ thèng ho¸ cã nghÜa lµ tËp trung chó ý vµo vÊn ®Ò chñ yÕu, nã cho phÐp x©y dùng nh÷ng cÊu tróc kiÕn thøc nµo ®¶m b¶o kh¶ n¨ng cã thÓ øng dông nh÷ng kiÕn thøc ®ã mét c¸ch kh¸ nhanh chãng. §ång thêi hÖ thèng ho¸ gãp phÇn lµm häc sinh dÔ nhí vµ thÊu triÖt nh÷ng mèi quan hÖ phô thuéc vµo c¸c quy luËt. 1.3.2. C¸c h×nh thøc hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc 1.3.2.1 - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc theo môc: §©y lµ h×nh thøc ®¬n gi¶n nhÊt, sau khi «n tËp, cñng cè song mçi phÇn, lóc nµy c¸c phÇn kiÕn thøc ®ang ®éc lËp, riªng rÏ. Häc sinh ph¶i x¸c ®Þnh c¸c mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc ®ã, ®a chóng vµo mét hÖ thèng nhÊt, bæ sung cho nhau, g¾n bã chÆt chÏ víi nhau. Cã thÓ häc sinh lËp b¶ng hai chiÒu, lËp s¬ ®å … 1.3.2.2 - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc theo bµi : Sau khi mçi phÇn cña bµi häc ®· ®îc «n tËp, cñng cè hoÆc hÖ thèng hãa theo phÇn råi th× tiÕn hµnh hÖ thèng hãa theo bµi. §Õn ®©y h×nh thøc hÖ thèng hãa ®· cao h¬n tríc, häc sinh ph¶i hÖ thèng víi mét khèi lîng kiÕn thøc lín h¬n, x¸c ®Þnh mèi quan hÖ logic, qua l¹i, thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, th©m nhËp vµo nhau, bæ xung cho nhau gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc. Häc sinh cã thÓ so s¸nh c¸c ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc råi tiÕn hµnh lËp b¶ng biÓu, vÏ s¬ ®å, m« h×nh… 12 13.2.3 - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc theo phÇn kiÕn thøc (mét sè bµi, mét ch¬ng): §©y lµ h×nh thøc hÖ thèng hãa trong ph¹m vi kiÕn thøc réng h¬n, s©u h¬n c¸c h×nh thøc hÖ thèng tríc, sau khi häc song mét sè bµi cña cïng mét d¹ng kiÕn thøc, nh ®Þnh lý hay ®Þnh luËt..Häc sinh sÏ ph¶i x¸c ®Þnh ®©u lµ kiÕn thøc chÝnh, ®©u lµ c¸c trêng hîp riªng, c¸c mèi quan hÖ qua l¹i, so s¸nh sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc. Cã thÓ tõ nh÷ng phÇn kiÕn thøc nµy, sau khi hÖ thèng l¹i, häc sinh thu ®îc mét m¹ch kiÕn thøc. Gióp häc sinh nhí vµ vËn dông mét c¸ch kh¸ nhanh. 1.3.3. Vai trß cña hª thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ - HÖ thèng hãa gióp cho häc sinh cã mét c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ phÇn kiÕn thøc m×nh häc theo mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh, trong mèi quan hÖ thèng nhÊt, biÖn chøng víi nhau. Gióp häc sinh hiÓu s©u h¬n vÒ b¶n chÊt, mèi quan hÖ gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc, lµm cho kiÕn thøc VËt lÝ trë lªn ®¬n gi¶n, dÔ nhí, dÔ hiÓu. Qua ®ã häc sinh cã c¬ héi ®Ó t×m tßi, s¸ng t¹o, so s¸nh, ®èi chiÕu, trao ®æi víi b¹n bÌ, gi¸o viªn. Ph¸t huy tÝnh tù lùc, ãc t duy s¸ng t¹o cña häc sinh. 1.4. C¸c h×nh thøc híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc 1.4.1. Híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp * ý nghÜa cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp. - Nã gióp cho gi¸o viªn híng dÉn ®îc nhiÒu häc sinh cïng mét lóc. - Gióp tÊt c¶ häc sinh ®îc häc tËp nh÷ng tri thøc cã tÝch hÖ thèng, ®îc luyÖn tËp vµ thùc hµnh . - Thóc ®Èy häc sinh suy nghÜ s©u h¬n khi hä gÆp c¸c vÊn ®Ò kh¸c nhau. - T¹o c¬ héi cho häc sinh tù t×m hiÓu chÝnh m×nh, tù kh¼ng ®Þnh m×nh th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt tµi liÖu «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc, th«ng qua trao ®æi, tranh luËn, tr×nh bÇy kÕt qu¶. - Lµm cho nhiÖm vô tíi ®îc tõng häc sinh. - ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp kh¾c phôc t×nh tr¹nh nhåi nhÐt kiÕn thøc, gi¶m c¨ng th¼ng ¸p lùc, t¹o høng thó cho ngêi häc. 13 * §Æc ®iÓm cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp - ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ trªn líp cã nh÷ng quy ®Þnh rÊt chÆt chÏ vÒ néi dung, kÕt qu¶, thêi gian, ®Þa ®iÓm, thêi ®iÓm, thµnh phÇn häc sinh còng nh sù t¸c ®éng t¬ng hç gi÷a gi¸o viªn víi häc sinh, gi÷a häc sinh víi häc sinh. - Víi thêi gian vµ ®Þa ®iÓm quy ®Þnh gi¸o viªn l·nh ®¹o mét nhãm häc sinh hay mét líp häc ho¹t ®éng víi tµi liÖu vµ ph¬ng tiÖn ®· chuÈn bÞ s½n theo néi dung quy ®Þnh. - Néi dung tµi liªu ®îc chän läc, s¾p xÕp thµnh nh÷ng phÇn, nh÷ng bµi, ®îc quy ®Þnh râ rµng vÒ khèi lîng, chÊt lîng, vÒ tr×nh tù thêi gian tiÕn hµnh. Nh÷ng tµi liªu ®ã ph¶i ®¶m b¶o cho häc sinh n¾m ®îc nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o nhÊt ®Þnh ngay t¹i trªn líp phï hîp víi høng thó cña häc sinh, thóc ®Èy mong muèn häc tËp, t¨ng cêng n¨ng lùc hoµn thµnh. Ngoµi ra kÕt qu¶ còng cã thÓ lµ bµi b¸o, bµi tr×nh bÇy c¸c m« h×nh vËt lÝ, thÝ nghiÖm. Do ®ã gi¸o viªn ph¶i lµ ngêi n¾m tri thøc mét c¸ch v÷ng vµng, ®ång thêi ph¶i lµ nhµ tæ chøc, nhµ gi¸o dôc ®¶m b¶o sù c©n ®èi gi÷a néi dung kiÕn thøc víi tr×nh ®é cña häc sinh. * C«ng t¸c «n tËp hÖ, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp a - C«ng t¸c chuÈn bÞ Híng dÉn häc sinh «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp: KÕt qu¶ «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phô thuéc vµo sù chuÈn bÞ. NÕu môc tiªu, néi dung kiÕn thøc, kÕ ho¹ch, tµi liªu «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vµ híng dÉn «n tËp, hÖ thèng hãa chuÈn bÞ tèt sÏ ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh cã môc ®Ých râ rµng, t¹o kh«ng khÝ thuËn lîi cho viÖc häc tËp. §¶m b¶o cho qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ ®îc ph¸t triÓn hîp lÝ, n©ng cao kÕt qu¶ häc tËp. ChuÈn bÞ cña gi¸o viªn thêng tiÕn hµnh theo ba giai ®o¹n: - Giai ®oan thø nhÊt: X¸c ®Þnh môc ®Ých cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc bao gåm c¸c bíc sau ®©y: - T×m hiÓu yªu cÇu cña ch¬ng tr×nh bao gåm môc tiªu, néi dung, kiÕn thøc liªn quan tíi «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vµ c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ 14 thèng ho¸ kiÕn thøc. T×m hiÓu tr×nh ®é cña häc sinh bao gåm kiÕn thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é hiÖn cã vµ cÇn cã sau khi «n tËp, hÖ thèng ho¸. - Trªn c¬ së ®ã x¸c ®Þnh ®îc nh÷ng yªu cÇu ®¹t ®îc cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ: + yªu cÇu vÒ n¾m v÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, c¸c ph¬ng ph¸p nhËn thøc chung vµ nhËn thøc m«n häc. + Yªu cÇu vÒ gi¸o dôc th¸i ®é, c¸ch nh×n nhËn, tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ sù vËt, hiÖn tîng, hµnh ®éng. + Yªu cÇu vÒ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, ghi nhí, quan s¸t, tëng tîng, t duy, c¶m xóc, ý chÝ. - Giai ®o¹n hai: X©y dùng kÕ ho¹ch, néi dung «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cô thÓ ph¶i tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc sau ®©y: - X¸c ®Þnh nh÷ng t tëng chÝnh cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc. - X¸c ®Þnh nh÷ng tri thøc chÝnh vµ phô cña bµi hoÆc phÇn «n tËp, hÖ thèng ho¸. - Ph©n tÝch tri thøc thµnh ®¬n vÞ kiÕn thøc cô thÓ. - S¾p xÕp ®¬n vÞ kiÕn thøc ®ã theo mét tr×nh tù khoa häc, trong mét tiÕn tr×nh hîp lÝ. - Bæ sung kiÕn thøc b»ng nh÷ng sè liÖu hiÖn ®¹i, nh÷ng c©u chuyÖn lÞch sö, nh÷ng th«ng tin g¾n liÒn víi thùc tÕ ®Þa ph¬ng. - X©y dùng néi dung m« h×nh b»ng s¬ ®å, sau ®ã ph¶i x¸c ®Þnh thêi gian hîp lÝ t¬ng øng víi néi dung vµ ph©n ho¸ néi dung cho phï hîp víi c¸c ®èi tîng (häc sinh kÐm, häc sinh giái). - Giai ®o¹n thø ba: Lùa chän vµ sö dông c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ph¶i c¨n cø vµo c¸c ®Æc ®iÓm sau ®©y. - Môc ®Ých, nhiÖm vô cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc. - §Æc ®iÓm cña häc sinh vµ gi¸o viªn. - §iÒu kiÖn lµm viÖc cô thÓ cña gi¸o viªn vµ häc sinh. - TÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc. 15 §©y lµ qu¸ tr×nh phøc t¹p, phô thuéc rÊt lín vµo kinh nghiÖm, tµi n¨ng vµ trùc gi¸c cña ngêi gi¸o viªn. b - C«ng t¸c tæ chøc + Ph¸t tµi liÖu cho häc sinh mµ gi¸o viªn ®· biªn so¹n ngay ®Çu giê häc hoÆc 7 phót cuèi giê häc, tïy theo néi dung «n tËp. + Híng dÉn häc sinh c¸ch sö dông tµi liÖu tríc toµn líp theo kÕ ho¹ch ®· dù ®Þnh ®Ó häc sinh cã mét c¸ch nh×n tæng qu¸t nhiÖm vô vµ c«ng viÖc cÇn lµm. + Tæ chøc ho¹t ®éng c¸ nh©n hoÆc nhãm, giao nhiÖm vô tíi tõng nhãm, c¸c nhãm trëng ®¹i diÖn giao nhiÖm vô tíi tõng c¸ nh©n. + ChØ râ môc tiªu häc sinh cÇn ®¹t ®îc khi «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vµ c¸ch thøc hµnh ®éng ®Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã. + Quy ®Þnh thêi gian vµ møc ®é ®¹t yªu cÇu cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh. c - C«ng t¸c kiÓm tra, ®¸nh gi¸ - XuÊt ph¸t tõ ý nghÜa cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp trong d¹y häc vËt lÝ mµ viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. ViÖc kiÓm tra ®ã ph¶i kÝch thÝch ®îc th¸i ®é nghiªm tóc cña häc sinh ®èi víi viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc, kÝch thÝch ®îc häc sinh thu ®îc nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o v÷ng ch¾c. - §Ó ®¶m b¶o cho tÝnh khoa häc cña viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë líp gi¸o viªn cÇn tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc nh sau: + Ph¶i x¸c ®Þnh râ môc ®Ých kiÓm tra lµ nh»m ®¸nh gi¸ ®îc môc tiªu cña viÖc híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë líp, môc tiªu ®ã lµ cñng cè, më réng, ®µo s©u, øng dông vµo thùc tÕ cuéc sèng, gi¶i thÝch ®îc c¸c hiÖn tîng trong tù nhiªn. + Trong qu¸ tr×nh «n tËp, gi¸o viªn cã thÓ yªu cÇu häc sinh nh¾c l¹i kiÕn thøc träng t©m cña bµi: nªu kh¸i niÖm, ®Þnh nghÜa, viÕt biÓu thøc, nªu ®Æc ®iÓm…vËn dông kiÕn thøc gi¶i bµi tËp. 16 + NÕu tæ chøc ho¹t ®éng nhãm: gi¸o viªn cã thÓ yªu cÇu c¸c nhãm tr×nh bÇy kÕt qu¶, c¸c nhãm kiÓm tra chÐo nhau, c¸c nhãm th¶o luËn kÕt qu¶ chung toµn líp, gi¸o viªn tæng kÕt, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cuèi cïng cho häc sinh. + Gi¸o viªn ph¶i x©y dùng c¸c tiªu chÝ ®¸nh gi¸ ®Ó kiÓm tra ®¸p øng ®îc víi môc tiªu cña phÇn «n t©p, hÖ thèng ho¸ trªn líp. + Gi¸o viªn chÊm ®iÓm, xem xÐt kÕt qu¶, ph©n tÝch, kÕt luËn ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é hoµn thµnh môc tiªu ®· ®Ò ra. 1.4.2. Híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ * ý nghÜa cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ - Qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ ë nhµ cña häc sinh cã t¸c dông «n tËp, cñng cè, ®µo s©u, më réng, kh¸i qu¸t ho¸ vµ hÖ thèng ho¸ tri thøc, h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Nã gãp phÇn thóc ®Èy ë häc sinh n¨ng lùc tù häc, tù «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho b¶n th©n, n¨ng lùc ®éc lËp céng t¸c. Nã cho phÐp thùc hiÖn c¸ biÖt ho¸ viÖc dËy häc gióp lÊp ®Çy lç hæng trong tri thøc cña häc sinh kÐm vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o ë nh÷ng häc sinh giái. - H×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ ch¼ng nh÷ng cã ý nghÜa quan träng vÒ mÆt d¹y häc mµ cßn cã ý nghÜa gi¸o dôc to lín.Th«ng qua viÖc «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ häc sinh rÌn luyÖn ®îc tÝnh tù lùc, tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, tÝnh tæ chøc kØ luËt trong häc tËp, t×nh thÇn ph¸t huy cao ®é lç lùc chñ quan, kh¾c phôc khã kh¨n hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô ®· ®Ò ra trong mét thêi gian quy ®Þnh. V× vËy gi¸o viªn kh«ng nh÷ng ph¶i gi¶ng d¹y tèt mµ cßn cã tr¸ch nhiÖm híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cã kÕt qu¶ tèt. - ViÖc häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cã ý nghÜa lín lao vÒ mÆt gi¸o dôc vµ gi¸o dìng. N. K. Crupxkaia ®· nãi: “NÕu viÖc häc cña häc sinh ë nhµ ®îc tæ chøc tèt nã sÏ rÌn luyÖn cho häc sinh thãi quen tù lµm viÖc tù lùc, gi¸o dôc cho häc sinh nh÷ng t×nh c¶m tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, gióp c¸c em n¾m v÷ng tri thøc, kÜ n¨ng vµ kÜ x¶o”. Ngîc l¹i nÕu viÖc häc tËp ë nhµ cña häc sinh kh«ng ®îc quan t©m, tæ chøc tèt sÏ lµm cho häc sinh quen 17 thãi lµm ¨n cÈu th¶, th¸i ®é t¾c tr¸ch ®èi víi c«ng viÖc thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cña m×nh, cã nh÷ng thãi quen xÊu c¶n trë tíi viÖc häc tËp, quen lõa dèi. - C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc nãi chung vµ tæ chøc híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ nãi riªng lµ c¸c h×nh th¸i tån t¹i cña qu¸ tr×nh d¹y häc. C¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ rÊt ®a d¹ng bao gåm: HÖ thèng giê trªn líp, h×nh thøc häc tËp ë nhµ, h×nh thøc th¶o luËn xemine, b¸o häc tËp… Mçi h×nh thøc nh»m ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cô thÓ trong qu¸ tr×nh tiÕp thu kiÕn thøc, ph¸t triÕn trÝ tuÖ, h×nh thµnh nh©n c¸ch cña häc sinh. Tuy nhiªn trong giíi h¹n cña ®Ò tµi nghiªn cøu chóng t«i chØ chó träng ®Õn hai h×nh thøc ®ã lµ: ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ. * §Æc ®iÓm cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ ë nhµ - ¤n tËp hÖ, thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ lµ sù tiÕp tôc mét c¸ch l«gic h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ ë líp. ë ®©y, häc sinh ph¶i tù lùc hoµn thµnh c¸c c©u hái vµ bµi tËp do gi¸o viªn ®Ò ra sau giê lªn líp vµ s¾p xÕp c¸c kiÕn thøc rêi r¹c mµ häc sinh tiÕp nhËn ®îc trong giê häc trªn líp thµnh mét hÖ thèng nhÊt ®Þnh, logic, chÆt chÏ tõ ®ã rót ra nh÷ng kÕt luËn, ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t. - C«ng viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña nã. + §Æc ®iÓm thø nhÊt lµ c«ng viÖc ®îc tiÕn hµnh trong mét thêi gian ng¾n kh«ng cã sù híng dÉn cña gi¸o viÖn, mÆc dï ®Êy lµ nh÷ng c«ng viÖc do chÝnh gi¸o viªn ®· giao cho, häc sinh ph¶i tù m×nh hoµn thµnh, tù kiÓm tra c«ng viÖc m×nh lµm. + §Æc ®iÓm thø hai lµ c«ng viÖc nµy ®îc thùc hiÖn theo tr×nh tù tuú theo høng thó, nhu cÇu vµ n¨ng lùc cña häc sinh. + §Æc ®iÓm thø ba dÔ bÞ chi phèi bëi nh÷ng ngo¹i c¶nh kh¸c nhau. + Cã thÓ nãi qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ gåm c¸c giai ®o¹n nh: Tríc hÕt lµ phôc håi nh÷ng ®iÒu ®· häc ë trªn líp vµ sau ®ã lµ rÌn luyÖn, vËn dông, s¸ng t¹o. Mçi giai ®o¹n cã mét c«ng viÖc, néi dung cô thÓ, gi÷a c¸c giai ®o¹n kh«ng cã mét danh giíi râ rÖt. 18 - ViÖc häc tËp cña häc sinh ë nhµ phô thuéc vµo viÖc d¹y häc ë trªn líp vµo sù híng dÉn vµ ra bµi tËp cña gi¸o viªn. V× vËy ngêi gi¸o viªn ph¶i c¨n cø vµo t×nh h×nh n¾m kiÕn thøc cña häc sinh mµ giao cho c¸c em nh÷ng c«ng viÖc cã tÝnh chÊt bæ sung, phôc håi tµi liÖu ®· häc. - Trong khi chuÈn bÞ gi¶ng d¹y mét vÊn ®Ò nµo ®ã gi¸o viªn cÇn suy nghÜ kÜ vÒ viÖc giao cho häc sinh c¸c c©u hái, bµi tËp ë nhµ nh thÕ nµo ®Ó cã hiÖu qu¶. ChÝnh viÖc giao bµi lµm mét c¸ch cã hÖ thèng ®¶m b¶o cho viÖc häc cña häc sinh cã mét quy luËt chÆt chÏ, nhê ®ã häc sinh cã thÓ tù lùc gi¶i quyÕt c¸c bµi lµm, kÓ c¶ c¸c bµi lµm khã, v× ®· cã sù chuÈn bÞ c¸c bµi lµm dÔ, viÖc nµy gióp häc sinh häc lËp cã kÕ ho¹ch. - ViÖc häc sinh «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ kh«ng chØ gióp c¸c em l¾m v÷ng tri thøc ®· häc còng nh rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o cÇn thiÕt, mµ cßn gióp c¸c em chuÈn bÞ tèt nhÊt cho viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi. V× thÕ bªn c¹nh nh÷ng bµi lµm nh»m phôc håi, luyÖn tËp vµ s¸ng t¹o trªn c¬ së nh÷ng kiÕn thøc ®· häc cÇn giao cho häc sinh nh÷ng bµi lµm chuÈn bÞ trong nh÷ng bµi lµm phôc håi, cã nh vËy míi ®¶m b¶o viÖc tiÕp thu mét c¸ch tÝch cùc, tù lùc ®èi víi nh÷ng tri thøc míi. * Yªu cÇu cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ §Ó ®¹t kÕt qu¶ tèt trong viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cÇn tu©n theo mét sè yªu cÇu c¬ b¶n sau: - Ph¶i cho häc sinh ý thøc ®îc râ rµng môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña c«ng viÖc lµm ë nhµ. - Ph¶i g©y ®îc høng thó cho häc sinh lµm bµi ë nhµ. Bµi lµm ë nhµ ph¶i võa ®¶m b¶o tr×nh ®é chung cña c¶ líp, ph¶i võa chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm cña nh÷ng häc sinh yÕu vµ nh÷ng häc sinh giái. - Ph¶i t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ phï hîp vÒ c¬ së vËt chÊt còng nh vÒ thêi gian cho häc sinh lµm bµi ë nhµ. - Ph¶i híng dÉn mét sè quy t¾c häc bµi vÝ dô nh híng dÉn ®äc s¸ch gi¸o khoa vµ lµm bµi «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ häc sinh. 19 - Ph¶i chó ý kiÓm tra, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ viÖc lµm bµi ë nhµ nh»m n©ng cao ý thøc, tr¸ch nhiÖm cña häc sinh vµ cung cÊp th«ng tin ph¶n håi ®Ó gi¸o viªn cã nh÷ng ®iÒu chØnh hîp lý trong viÖc híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ trong nh÷ng bµi tiÕp theo. - Ph¶i phèi hîp víi c¸c gi¸o viªn kh¸c nhau ®Ó khèi lîng bµi häc vµ bµi lµm ë nhµ võa søc häc sinh vÒ mÆt thêi gian vµ søc khoÎ. * C«ng t¸c «n t©p, hÖ thèng, hÖ thèng ho¸ ë nhµ a - C«ng t¸c chuÈn bÞ + X¸c ®Þnh môc tiªu «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vÒ kiÕn thøc, kÜ n¨ng cÇn ®¹t ®îc vµ viÖc ®µo s©u c¸c kiÕn thøc ®ã. + X©y dùng kÕ ho¹ch «n tËp ë nhµ dùa trªn kÕ ho¹ch «n tËp trªn líp. + X©y dùng tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ. b - C«ng t¸c tæ chøc + Ph¸t tµi liÖu cho häc sinh mµ gi¸o viªn ®· biªn so¹n. + Híng dÉn häc sinh c¸ch sö dông tµi liÖu (nÕu kh«ng tæ chøc ®îc th× cã phiÕu híng dÉn häc sinh vÒ nhµ lµm) + ChØ râ môc tiªu, kÜ n¨ng, kÜ x¶o häc sinh cÇn ®¹t ®îc khi «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vµ c¸ch thøc hµnh ®éng ®Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã khi «n tËp ë nhµ + Quy ®Þnh thêi gian vµ møc ®é ®¹t yªu cÇu cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh. c - C«ng t¸c kiÓm tra ®¸nh gi¸ - Trong qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ, kiÓm tra ®¸nh gi¸ cã mét vai trß rÊt quan träng, lµ mét biÖn ph¸p thu th«ng tin ph¶i håi, tõ ®ã gi¸o viªn ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh «n tËp cho phï hîp víi môc tiªu, gãp phÇn ph¸t triÓn trÝ tuÖ, rÌn luyÖn, cñng cè hÖ thèng tri thøc vµ c¸c ph¬ng ph¸p häc tËp, kÝch thÝch häc sinh lu«n v¬n tíi ®Ønh cao trong häc tËp. V× lóc nµy gi¸o viªn kh«ng ë bªn c¹nh häc sinh, nÕu gi¸o viªn kh«ng cã h×nh thøc kiÓm tra 20